logo

O‘simliklarda suv almashinuvining umumiy tavsifi. O‘simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari

Загружено в:

17.12.2024

Скачано:

0

Размер:

37.138671875 KB
O‘simliklarda suv almashinuvining umumiy  tavsifi.   O‘simlik hujayrasining
osmotik xususiyatlari
REJA:
1. Suvning o‘simlik hayotidagi ahamiyati, fizik-kimyoviy xossalari. 
2. Hujayra d a suv almashinuvining asosiy qonuniyatlari. 
a. Ҳужайрадаги сув формалари .
b. Suvning hujayradagi taqsimoti. 
c. Diffuziya va osmos .
d. Osmotik bosim.  
e. Turgor va plazmoliz .  
f. Hujayraning so‘rish kuchi .  
3. Ildizlarga   suv   yutilishi.   Suvning   o‘simlik   bo‘ylab   harakatlanish
mexanizmlari.  Suvning   o‘simlik   hayotidagi   ahamiyati,   fizik-kimyoviy   xossalari.
O‘simliklar   suvga   bo‘lgan   talabning   juda   oz   qismini   yer   o‘sti   a’zolari   (asosan
barglari)  orqali  ta’minlaydilar. Bu  asosan  yog‘ingarchilik va  havo namligi  yuqori
bo‘lgan   davrlardagina   yuz   berishi   mumkin.   Normal   o‘sish   va   rivojlanishni
ta’minlaydigan asosiy suv miqdori tuproqdan ildiz sistemasi orqali olinadi.
O‘simlik   tanasida   suv   doimiy   ravishda   uzluksiz   almashinib   turadi   va   bu
jarayonni  suv rejimi  deyiladi. U uch bosqichdan iborat:
1. Ildizlarning suv shimishi;
2.   Shimilgan   suvning   o‘simlik   tanasi   bo‘ylab   harakati   va   organlarga
taqsimlanishi;
3. Suvning barglar orqali bug‘lanishi, ya’ni transpiratsiyasi.
Yuqoridagi   uchta   holat   faqatgina   yuksak   o‘simliklargagina   xosdir.   Tuban
o‘simliklar,   masalan,   bakteriyalar,   tuban   zamburug‘lar,   ko‘pgina   suv   o‘tlari   va
lishayniklar   suvni   atmosfera   havosidan   olishi   mumkin.   Bunda   ularning   bo‘rtish
ko‘rsatkichlari  ortadi. Masalan,  iste’mol  qilsa bo‘ladigan zamburug‘lar  va moxlar
o‘zlarining quruq muhitdagi og‘irliklariga nisbatan 10 baravar ko‘p suv saqlashlari
mumkin.
Barg   poyali   o‘simliklar   esa   suv   bug‘lantirishdan   kutikulalari   yordamida
himoyalanadilar.   Kutikulalar   barglar   va   poyalar   yuzasidan   suv   yo‘qotishga
qanchalik   qarshilik   qilsalar,   namgarchilik   sharoitida   shunchalik   darajada   suv
yutilishiga ham qarshilik qiladilar.
Ma’lumki,   o‘simliklar   to‘qimalari   tarkibining   70-95%   suvdan   iborat.   Suv
o‘zining   ajoyib   xususiyatlari   tufayli   organizmlar   hayot   faoliyatida   birinchi   va
boshqa   moddalarga   tenglashtirib   bo‘lmaydigan   o‘rinni   egallaydi.   Ammo   uning
hujayra   tuzilishida   va   undagi   molekulyar   darajada   boradigan   turli   metabolik
jarayonlardagi o‘rni to‘la o‘rganilmagan.
Suvning butun bir organizmdagi o‘rni turlichadir. Butun yer yuzidagi hayot
formalari   faqatgina   suvli   holatdagina   mavjud.   Shuning   uchun   ham   hujayra
tarkibidagi suvning kamayishi, tirik tuzilmalarning tinchlik, ya’ni anabioz holatiga
o‘tishiga olib keladi.  O‘simlikning barcha organlarida suv bo‘ladi: bargda-90%, novdada-70-80%,
ildizda-50-60%,   urug‘da-10%.   Vakuolada-98%,   sitoplazmada-80%,   qobiqda-50%
atrofida suv uchraydi.
Biologik obyektlarda suv quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 
1.   Hujayra,   molekula,   to‘qimalar   va   organlarni   bir   butun   qilib   birlashtirib
turadi. Suv uzluksiz muhitni tashkil qiladi. 
2. Biokimyoviy reaksiyalar uchun eng yaxshi va muhim muhitdir. 
3.   Hujayra   tuzilmalarini   tartibga   solishda   qatnashadigan   oqsillar   tarkibiga
kirib, ularning konformasiyasini belgilaydi. 
4. Bir qancha biokimyoviy reaksiyalarning tarkibiy qismidir; 
a) fotosintez jarayonida elektronlar donoridir. 
b) Kreps siklida oksidlanish-qaytarilish jarayoni ishtirokchisi. 
5.   Hujayra   hayotiy   jarayonlarida,   xususan   suvning   membranalardagi
elektronlar va protonlar tashiluvidagi o‘rni beqiyosdir. 
6.   Moddalar   almashinuvida   asosiy   o‘rinni   tutadi.   Masalan   ksilema
to‘qimalari bo‘ylab esa suv va unda erigan moddalarni tashisa, flozma to‘qimalari
bo‘ylab moddalarning simplast va apoplast tashiluvi amalga oshadi.
7.   Issiqlikni   boshqaruvidir.   Suv   tufayli   o‘simlik   to‘qimalarida   haroratning
birdan   o‘zgarishi   ro‘y   bermaydi.   Bu   hol   suvning   yuqori   issiqlik   sig‘imi   bilan
o‘lchanadi.
8.   Suv   tufayli   yuzaga   keladigan   egiluvchanliklik   hususiyati   tufayli
o‘simliklar har xil mexanik ta’sirlardan saqlanadi.
9.   Suv   tufayli   bo‘ladigan   osmos   va   turgor   holatlari   tufayli   to‘qimalarning
nisbatan qattiq holati saqlanadi.
O‘simliklarning   evolyutsiyasi   mobaynida   ularning   suvga   bog‘liqligi
birmuncha   kamaya   borgan.  Masalan,   suv   o‘tlari   uchun  suv   ko‘payish   va   yashash
muhitidir. Yer o‘sti sporali o‘simliklarida esa ularning ko‘payishiga suvning ta’siri
qisman   saqlanib   qolgan   xolos,   ya’ni   suv   gametalarning   ipchalari   tufayli
harakatlanishiga   yordam   beradi.   Urug‘li   o‘simliklar   o‘zlarining   changdonlari   va
urug‘donlari   tufayli   ko‘payish   jarayonlarida   suvga   muhtoj   emas.   Urug‘li o‘simliklarda   ontogenez   davomida   suvdan   foydalanish   jarayonlari   anchagina
takomillashgandir.   Ushbu   jarayonlar   albatta   tiriklik   dunyosining   suvli   muhitdan
quruqlik muhitiga ko‘chishi bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Suvning  tuzilishi  va  xossalari.   Ma’lumki   suv  uch agregat   holatida  bo‘lishi
mumkin,  ya’ni   suyuq,   qattiq   va  gaz   holatlarida.  Bu   tuzilmalarning  har   birida   suv
turlicha   tuzilishga   ega.   Shuningdek   tarkibidagi   moddalarga   qarab   suv   boshqa
xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Suvning qattiq holati ham kamida ikki xil bo‘ladi.
Bular, muzning sof krisstall  holati  va krisstal  bo‘lmagan shishasimon  muz holati.
Muzning   shishasimon   holati   suv   tez   muzlaganda   ro‘y   beradi.   Bunda   suv
molekulalari  krisstall   panjaralari  hosil   qilishga  ulgurmaydi.  Buni  biz  suvni   suyuq
azot bilan muzlatganimizda ko‘rishimiz mumkin. 
Atmosfera   havosidan   yuqori   bosim   ostida   olinadigan   suyuq   azotning
harorati -170 0
C gacha bo‘lishi mumkin. Suvning mana shu xususiyati tufayli ayrim
bir   hujayrali   suv   o‘tlarini   va   faqatgina   ikki   qator   hujayralardan   tarkib   topgan
Mnium moxini ular organizmiga zarar etkazmasdan muzlatish mumkin. Hujayra va
to‘qimalar   sekin   asta   soviganda   ularda   sof   suv   krisstallari   hosil   bo‘ladi   va   ular
qaytmas   zararlanadilar.   Bunga   asosan   ikkita   sabab   bo‘lishi   mumkin,   ya’ni   hosil
bo‘lgan muzning mexanik ta’siri yoki hujayraning suvsizlanishi holatlari.
Suvning   sof   krisstal   muz   holati   turli-tuman   bo‘lishi   mumkin.   Masalan
muzning   paporotniklarning   barglari   ko‘rinishida,   har   xil   gulsimon   tuzilishlari
shular jumlasidandir. Rus olimi  A.A.Lyubishevning fikricha suvning kristallanish
xususiyati, qandaydir tirik organizmlarning shakllanishiga o‘xshab ketadi. 
Zichlik.   Barcha moddalar qizdirilganda ularning zichligi kamayadi, suvniki
esa   ortadi.   Masalan,   0,1013   MPa   (1   atm.)   bosimda   0oC   haroratdagi   suvni   asta
sekin   qizdira   borsak,   uning   zichligi   orta   boradi   va   4oC   haroratda   eng   yuqori
ko‘rsatkichga (sm 3
/g) ega bo‘ladi. Suv muzlaganda esa uning hajmi keskin 11% ga
ortib   ketadi.   Shuningdek   muzni   0oC   eritish   uning   zichligining   keskin   kamayib
ketishiga olib keladi. 
Suvning   zichligiga   bosim   ham   ta’sir   qiladi.   Masalan   bosimning   har   13,17
MPa   (130   atm)   suvning   muzlash   va   qaynash   haroratlarining  1oC   ga   o‘zgarishiga olib   keladi.   Shuning   uchun   ham   dengiz   sathidan   ancha   baland   joylarda   suv
nisbatan   past   haroratlarda   qaynaydi.   Okeanlarning   o‘ta   chuqur   joylarida   suvning
harorati manfiy bo‘lsada u muzlamaydi. Suvning haroratini 4oC dan 100 0
C gacha
oshirish uning zichligining 4% ga ortishiga olib keladi.
Suvning molekulyar tuzilishi.  Suv molekulasidagi ikki juft elektron vodorod
va   kislorod   yadrolari   uchun   umumiy   hisoblanadi.   Ushbu   suv   molekulalaridagi   H
va   O   atomlari   o‘zaro   elektrostatik   ta’sir   qilib   to‘rtta   suv   molekulasini   bog‘lab
turadi. 
Kislorod   va   vodorod   atomlarining   o‘zaro   elektrostatik   ta’siri   natijasida
yuzaga   kelgan   va   kovalent   bog‘larning   juda   kam   kuchiga   ega   bo‘lgan   bog‘lar
vodorod bog‘lari deyiladi. Vodorod bog‘lar juda kuchsiz bo‘lib suyuq suvda ularni
uzish uchun bor yo‘g‘i 18,84 kJ/mol energiya zarurdir xolos. Bu erda shuni eslash
zarurki kovalent bog‘larni uzilishi energiyasi 460,4 kJ/mol ga teng. Demak suyuq
suvning   vodorod   bog‘lari   kovalent   bog‘larga   nisbatan   deyarli   25   baravar
kuchsizroq   ekan.   Shuning   uchun   ham,   vodorod   bog‘lari   doimiy   ravishda
sintezlanib va uzilib to‘radi. Ularning yarim emirilish davri 1·10-9 soniya atrofida.
Ionlanish.   Suv   molekulasidagi   elektronlarning   vodorodga   nisbatan
kislorodga kuchliroq bog‘langanligi tufayli, doimiy ravishda protonlarning uzilishi
ro‘y berib to‘radi. Buning natijasida suv molekulalari dissotsiyalanadi.
H
2 O --- H+ +  OH-
Kimyoviy   sof   suvning   harorati   25 0
C   bo‘lganda   vodorod   va   gidroksil
ionlarining   miqdori   o‘zaro   teng,  ya’ni   ularning  har   birining  miqdori   1.10-7  mol/l
ga teng bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkich pH=7 deb qabul qilingan.
Suvning   eritmalardagi   holati.   Suvda   eruvchan   moddalarning   unga
birlamchi ta’siri bu toza suvga xos bo‘lgan tuzilishning buzilishidir. Bunga ikkita
sabab bo‘lishi mumkin.
1. Geometrik   omil,   ya’ni   suvda   erigan   modda   bilan   suv   molekulalari
o‘lchamlarining bir xilda emasligi. 
2. Elektrostatik   omil,   ya’ni   suvda   eruvchan   ion   elektr   maydoni   ta’sirida   suv
molekulalarining   qayta   qutblanishi.   Buning   natijasida   erigan   modda zarrachalari atrofida suvning qanaqadir yangi tuzilmasi yuz beradi va bu holat
o‘z navbatida suvda erigan moddaning xossalariga bog‘liqdir.
Binobarin suvda elektrolit moddalarni eritsak suvning tuzilishiga geometrik
va   elektrostatik   omillar   birgalikda   ta’sir   qiladi.   Kationlarning   elektr   maydonida
joylashgan suv molekulalarining barchasi unga o‘zlarining manfiy tomonlari bilan
o‘girilgan   bo‘lsa,   anionlar   elektr   maydonida   musbat   tomonlari   bilan   burilgan
bo‘ladi.
O‘simlik   hujayrasi   tarkibidagi   suv   deyarli   sof   holda   uchramaganligi   uchun
uning   eritmalardagi   holatini   o‘rganish   alohida   ahamiyatga   ega.   Tarkibida   ionlar
bo‘lgan eritmalardagi suvning tuzilishi sof suv tuzilishidan keskin farq qiladi. 
Hujayra d a suv almashinuvining asosiy qonuniyatlari. 
Ҳужайрадаги   сув   формалари.   O‘simliklarning   hujayralari   va
to‘qimalarida suvning asosan ikki formasi mavjud. Bular erkin va bog‘langan suv
molekulalari.   Hujayradagi   erkin   suvning   miqdori   undagi   fiziologik-biokimyoviy
jarayonlarning jadalligini belgilasa, bog‘langan suv ularning chidamliligi asoslarini
belgilaydi.
Bog‘langan suv o‘z navbatida bir necha xil bo‘lishi mumkin.
a) osmotik bog‘langan suv (ionlar, molekulalar kabi moddalarni gidratlaydi);
b)   kolloid   bog‘langan   suv,   ya’ni   o‘z   ichiga   kolloid   sistemaning   ichidagi,
tashqarisidagi va orasidagi suvni oluvchi suv formasi;
V)   kapillyar   bog‘langan   suv   (o‘tqazuvchi   sistemalar   va   hujayra   devori
tarkibidagi suv).
Umuman o‘simlik hujayralaridagi bog‘langan suvning miqdori uning turiga,
o‘sayotgan   joyiga,   to‘qimalardagi   suvning   miqdoriga   va   o‘simlik   qismlariga
bog‘liqdir.   Ammo   umumiy   suv   miqdori   ko‘proq   o‘simlikning   turiga   bog‘liqdir.
Masalan, arpaning ildiz uchlarida umumiy suvning miqdori 93% bo‘lsa, sabzi ildiz
uchlarida ushbu ko‘rsatkich 88,2% ni tashkil qiladi. Shuningdek karam barglarida
86% bo‘lsa makkajo‘xori barglarida 77%. Xuddi shunday mevalardagi suv miqdori
ham har xil-pomidorida 94,1%, olmada 84,0%. O‘simliklar   urug‘lari   tarkibidagi   umumiy   suv   miqdori   ularning   turiga
qat’iyan   bog‘liq   bo‘lib,   urug‘larning   unuvchanligi   va   o‘sish   energiyasini
belgilovchi   bosh   mezondir.   Masalan,   eryong‘oqda   5,1%,   makkajo‘xorida   11,0%
bo‘lsa   arpa   donlarida   10,2%   dir.   Umuman   urug‘lardagi   suvning   miqdori
o‘simliklarning turiga qarab 5-20% atrofida bo‘lishi mumkin.
O‘simlik   hujayralaridagi   suvning   asosiy   qismi,   ya’ni   98%   ga   yaqini   uning
vakuolalarida   bo‘ladi.   Ammo   meristema   hujayralari   bundan   mustasno.   Masalan
ildiz uchlari meristema to‘qimalarida oz sondagi mayda-mayda vakuolalar bo‘ladi
va   ularning   hujayra   devorlari   juda   yupqa   bo‘lib   suvning   asosiy   qismi
tsitoplazmadadir.
V.Larxerning   (1976)   fikricha   hujayradagi   suv   formalari   har   xil,   masalan,
kimyoviy   bog‘langan   suv   holatida,   zahira   suv   holatida   ya’ni   hujayra
kompartmentlari   suv   yig‘uvchi   bo‘shliqlarida,   vakuolda   hamda   interstitsial   suv-
hujayra   oraliqlaridagi   va   o‘tkazuvchi   naylar   hamda   tursimon   naylardagi
tashuvchilik vazifasini bajaruvchi suv holatlarida bo‘ladi.
O‘simliklarga   suv   va   unda   erigan   turli   xil   moddalarning   kirishi   hamda
o‘simlik   tanasi   bo‘ylab   harakatlanishi   muhim   fiziologik   jarayonlardan   biridir.
Ushbu   jarayonning   amalga   oshishida   o‘simlik   hujayrasining   osmotik   potensiali
alohida   ahamiyatga   ega,   va   o‘z   navbatida   diffuziya   va   osmos   qonunlaridan   kelib
chiqadi.
Suvning   hujayradagi   taqsimoti.   Hujayra   devori.   Yetuk   o‘simlik   hujayrasi
atrofida   uchta   qavat   farqlanadi.   Birlamchi   hujayra   devori   ko‘proq   yosh
hujayralarda   bo‘lib   asosan   tarkibida   pektin   moddasini   tutgan   sellyuloza   fibrillari
ko‘p bo‘ladi. 
Pektin   bu   geterogen   gruppa   bo‘lib   uning   tarkibiga   bir   biri   bilan   bog‘lanib
ketgan   gidratlangan   polimerlar   kiradi.   Gidratlangan   polimerlar   manfiy   zaryadlari
ko‘proq   bo‘lgan   galakturonat   kislotasi   qoldiqlaridan   tuzilgandir.   Mana   shu
manfiylik xossasi  tufayli  pektin komponentlarni yaxshi  biriktiradi. Agar tarkibida
pektin   moddasi   ko‘p   bo‘lgan   eritmaga   Ca2+   ionlarini   qo‘shsak   u   pektin
molekulalarini tikishi natijasida jelatinlanish hodisasi vujudga keladi.  Yetuk hujayralarda birlamchi hujayra devoridan tashqari, ayrim hollarda o‘z
tarkibida   sellyuloza   va   pektin   moddalaridan   tashqari   lignin   va   kutin   moddalarini
tutgan ikkilamchi hujayra devori ham vujudga keladi.
Ikkilamchi hujayra devori o‘simlik to‘qimalari pishiqligini, mustahkamligini
belgilaydi va yog‘ochlik hamda qog‘oz materiallarini asosini tashkil qiladi.  
Hujayra   devorlari   oralig‘ida   kalsiy   pektatdan   tashkil   topgan   o‘rta   plastinka
ham  mavjuddir. Hujayra  devorlari   gidrofillik  xususiyatiga  ega  bo‘lganligi  sababli
o‘zida   anchagina   suv   ushlaydi.   Undagi   suv   ikki   qismdan-harakatchan   va
kamharakatchan suv formalaridan iboratdir.
Hujayra   devorining   harakatchan   suviga   sellyuloza   mikrofibrillari   orasidagi
yirik   kapillyarlarda   harakatlanuvchi   suv   kiradi.   Mikrofibrillar   yuqori   tartibli
krisstallsimon   sof   agregatlar   bo‘lib,   60-70   dona   bir-biriga   yaqin   va   parallel
joylashgan   hamda   bir   tomonga   yo‘nalgan   sellyuloza   zanjirlari   orasida   vodorod
bog‘larining vujudga kelishidan hosil bo‘ladi. 
Mikrofibrillarning   o‘zi   ham   kam   tartibli   sellyuloza   molekulalari   hamda
gemiotsellyuloza   bilan   o‘ralgandir.   Gemiosellyuloza   bu   polisaxaridlar   geterogen
guruhining yig‘ma nomi bo‘lib har xil o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Ular vodorod
bog‘lari   orqali   bir   biri   bilan   va   mikrofibrillar   bilan   bog‘lanib   mikrofibrillarning
murakkab turini hosil qiladi.
Sellyuloza   mikrofibrillaridagi   va   mikrokapillyar   bo‘shliqlaridagi   suv   kam
harakatchan suvdir.
Umuman   hujayra   devoridagi   suv   miqdori   uning   tarkibidagi   sellyuloza
miqdori   va   shirasi   konsentrasiyasiga   bog‘liqdir.   Agarda   hujayra   devori   tarkibida
sellyuloza bo‘lmagan moddalar ko‘p bo‘lsa undagi suvning miqdori 50% va undan
kam   bo‘lishi   mumkin.   Hujayra   devorida   ko‘p   fibril-oraliq   bo‘shliqlari   bo‘lsa
undagi suv miqdori ham 50% va undan ko‘p bo‘lishi mumkin.
Sitoplazmadagi suv miqdori.   Sitoplazmadagi  suvning miqdori 95% atrofida
bo‘ladi.   Ammo  hujayra   devori   tarkibidagi   suvdan   farq   qilib,  o‘simlikni   suv   bilan
ta’minlash buzilganda, harorat oshganda va boshqa hollarda o‘zgarishi mumkin. Suv   sitoplazmaning   holatini,   ya’ni   suyuq   yoki   gel   holatda   bo‘lishini
belgilaydi. Shuningdek suv sitoplazmaning cho‘zilishiga, yopishqoqligiga va uning
tuzilishiga ta’sir qiladi.
Sitoplazma   tarkibida   asosan   oqsillar   ko‘p   bo‘ladi.   Ammo   uning   tarkibiga
yog‘lar,   qandlar   va   boshqa   birikmalar   ham   kiradi.   Bular   ham   o‘z   navbatida
sitoplazmaning tarkibidagi suv miqdoriga ta’sir qiladi.
Sitoplazmadagi   suvning   miqdoriga   aminokislotalarning   gidrofill   guruhlari
xususan kislorod va azot elementlari ham katta ta’sir qiladi. Chunki, ular atrofida
vodorod   bog‘lari   hosil   qilganligi   sababli,   avval   aytib   o‘tganimizdek   kislorod   va
azot   tomonga   o‘girilgan   suv   molekulalari   ko‘p   bo‘ladi.   Oqsil   molekulasidan   1
mmk   masofadagi   suv   unga   mustahkam   bog‘langan   holatda   bo‘lib   tuzilishi   muz
tuzilishiga   o‘xshagan   bo‘ladi.   Shuningdek   oqsil   molekulasidan   10   mmk
masofagacha bo‘lgan suv molekulalari ham kamharakatchandir.
Protoplazmaning   hajmi   doimo   vakuol   hisobiga   oshishi   mumkin.   Masalan,
tashqi   muhitdagi   eritmada,   protoplazmaga   yaxshi   o‘tuvchi,   ammo   tonoplastdan
o‘tmaydigan   yoki   o‘ta   qiyin   o‘tadigan   ionlar   ko‘p   bo‘lsa   yuqoridagi   holatni
kuzatish mumkin.
J.  Briggsning  (1970)  fikricha  agar   sitoplazmadagi   kationlar   harakatchanligi
tashqi   muhit   kationlaridan   yuqori   bo‘lsa,   bu   holatda   kationlarning   almashinuvi
sitoplazmaning   osmotik   bosimining   ortishiga   olib   keladi.   Chunki,   ionlar
almashinuvi molyar asosda emas balkim ekvivalent asosda boradi.
Vakuoladagi   suv.   Suvning   vakuoladagi   miqdori   98%   gacha   bo‘lishi
mumkin.   Odatda   vakuola   hujayraning   50%   qismini   egallaydi.   Ammo   bu   doimo
ham bo‘lmasdan ayrim hollarda bu ko‘rsatkich 5-95% atrofida bo‘lishi mumkin. 
O‘simliklarda vakuola oziq moddalarning, metabolitlarning va boshqa zarur
moddalarning   to‘planishi   hamda   tashiluviga   xizmat   qiladi.   Vakuolani   hayvonlar
hujayrasining   tashqi   muhiti   bilan   solishtirish   mumkin.   Vakuolalar   ham   xuddi
hayvon hujayralari tashqi muhitiga o‘xshash bo‘lib ko‘pgina gidrolitik fermentlarni
tutadi.  Vakuolalarni funksiyasi juda ko‘p, ammo shulardan ikkitasi, ya’ni hujayrani
to‘lg‘azib turishi va zahiralik vazifasi alohida ahamiyatga egadir.
Suv avvalo mayda vakuolchalarda yig‘iladi, so‘ngra bu vakuolalar birlashib
bitta  katta   vakuolni   hosil   qiladi.   Bu   vakuolni   odatda   sitoplazmadan   hosil   bo‘lgan
va  qalinligi   1  mkm   bo‘lgan   tolalr   (plazmodesmalar)   kesib   o‘tadi.  Ayrim   hollarda
hujayra   yadrosi   va   sitoplazmaning   bir   tomonida   vakuola   esa   ikkinchi   tomonida
joylashishi   mumkin.   Bunday   tuzilish   ko‘pincha   assimetrik   bo‘linuvchi
hujayralarga xosdir.
Barcha   hollarda   ham   vakuola   sitoplazmaga   fizik   ta’sir   o‘tkazmaydi.
Vakuolada   ko‘p   miqdorda   suv   to‘planganligi   sababli   uning   vazifalari   ham   har
xildir.
Vakuolada   hujayra   uchun   kerakli   ammo   sitoplazmaga   tushsa   uning   uchun
zararli   moddalar   ham   to‘planadi.   Masalan   maxsus   hujayra   vakuolalarida
to‘planuvchi kauchuk va afyun moddalari. Ko‘pgina organik birikmalar vakuolada
uzoq   vaqt   saqlanganligi   sababli,   undagi   suv   miqdorining   ahamiyati   ham   yanada
ortadi.   Masalan,   o‘simlik   urug‘lari   hujayralari   vakuolalarida   oqsillarning
to‘planishi.
Agar   vakuolada   juda   ko‘p   kolloid   moddalar   bo‘lsa,   undagi   suvning   ko‘p
qismi   shu   moddalar   yuzasida   adsorbsiyalangan   bo‘ladi   va   bunday   holda   vakuola
sharbatini suvli eritmaga qiyos qilish mumkin bo‘lmaydi.
Noqulay   muhit   omillari   ta’sirida   va   o‘simliklarning   qurishi   vaqtida
vakuolalarda   suvning   miqdori   kamayadi,   kolloid   moddalarniki   esa   oshadi   va
vakuola   suyuqligi   gelni   eslatadi.   Shuni   aytib   o‘tish   lozimki,   o‘simliklarning
maxsus   o‘suvchi   qismlaridagi   meristema   hujayralarining   vakuolalari   mayda
bo‘ladi.
Hujayraning   boshqa   organoidlaridagi   suvning   miqdori,   ushbu   organoidlar
sitoplazmadan   o‘z   membranalari   orqali   ajralib   turganligiga   qaramasdan,
sitoplazmadagi   suvning   miqdoriga   yaqin   bo‘ladi.   Faqatgina   xloroplastlardagi
suvning miqdori bundan mustasno. Xloroplastlardagi   suv.   Ma’lumki,   hujayra   plastidalari   uning   boshqa
organoidlari   bilan   o‘zaro   ta’sirda   bo‘lsada,   ko‘proq   darajada   erkin   (avtonom)dir,
ya’ni   sitoplazma   plastidalar   uchun   ularning   ko‘payishi,   o‘sishi   va   bir   avloddan
ikkinchi avlodga berilishida ichki muhit bo‘lib xizmat qiladi.
Xloroplastlarning avtonomligi ularning ikkita membranalardan iborat qobiq
bilan   o‘ralganligi   va   o‘ziga   xos   genomga   ega   ekanligi   bilan   ifodalanadi.
Xloroplatlarning o‘z genomiga egaligi esa ularga hujayra ichida maxsus ko‘payish
imkonini   beradi.   Masalan,   qurg‘oqchilik   ta’sirida   dukkakli   o‘simliklarning
barglaridagi   suvning   miqdori   48%   ga   kamaygani   holda,   ular   xloroplastlari
tarkibidagi suv 21% atrofida kamaygan xolos.
Binobarin   xloroplastlarning   suv   rejimi   ham   mustaqildir.   Shuningdek
barglardagi   normal   suv   rejimida   ham   xloroplastlarning   surish   kuchi   anchagina
yuqori   bo‘ladi.   Xloroplastlardagi   suvning   harakatchanligi   haroratning   ko‘tarilishi
bilan   kam   o‘zgaradi,   ya’ni   xloroplastlardagi   suv   o‘zi   joylashgan   hujayradagiga
nisbatan turg‘unroqdir.
Diffuziya   va   osmos .   Hujayraning   hayotiyligi   undagi   doimiy   modda
almashinuv jarayonining mavjudligiga bog‘liq. Ya’ni, hujayralar tashqi sharoitdan
yoki   yonma-yon   joylashgan   hujayralardan   moddalarni   to‘xtovsiz   qabul   qiladi,
ayrim   moddalarni   esa   aksincha   o‘zidan   chiqaradi.   Ya’ni,   o‘simlikning   hayoti   uni
tashkil qilgan hujayralarning tashqi va ichki muhit omillari bilan munosabati orqali
amalga   oshadi.   Bulardan   eng   muhimi   hujayralarga   tashqi   muhitdan   suv   va   unda
erigan   moddalarning   kirishi   va   hujayralararo   harakatidir.   Ana   shu   jarayonlarda
o‘simlik hujayralarida mavjud bo‘lgan osmotik potensial katta rol oynaydi. Bu esa
diffuziya va osmos qonunlaridan kelib chiqadi.
Umumiy   sistemada   moddalarning   bir   joydan   ikkinchi   joyga   siljishiga
diffuziya   deyiladi.   Diffuziyalanuvchi   modda   o‘z   yo‘lida   parda   uchratsa,   uning
tarqalishi   ancha   qiyinlashadi.   Hujayraning   sellyuloza,   gemisellyulozadan   iborat
po‘sti ham shunga o‘xshash pardalar qatoriga kiradi.
Suyuq   va   erigan   moddalarning   parda   orqali   diffuziyalanish   hodisasiga
osmos  deyiladi. Eritmaning parda orqali ichkariga kirishiga  endoosmos , tashqariga chiqishiga   esa   ekzoosmos   deyladi.   Keyingi   yillarda   o‘tkazilgan   tekshirishlarning
ko‘rsatishicha,   faqat   erituvchilarni   (suv)   o‘tkazib,   erigan   moddalarni   butunlay
o‘tkazmaydigan   pardalar   ham   borligi   aniqlandi.   Bunday   pardalar   tanlab
o‘tkazuvchi pardalar deb ataladi.
Osmotik   bosim .   Ekzoosmosdan   ko‘ra   endoosmosning   kuchliroq   bo‘lishi
natijasida   rivojlanib,   pufakning   ichki   tomonidan   itaruvchi   gidrostatik   bosim   –
osmotik   bosim   deb   ataladi.   Bunday   bosimning   mavjudligini   birinchi   marta   1826
yilda   fransuz   botanigi   Dyutroshe   isbotlab   bergan.   Buni   isbotlashda   qo‘llanilgan
asbob esa Dyutroshe osmometri deyiladi. Bu osmometr bilan osmotik qonuniyatni
ko‘rib   chiqish   uchun   hayvon   qovug‘idan   yoki   perg‘ament   qog‘ozidan   xaltacha
tayyorlab,   uni   tez   diffuziya   qilmaydigan   modda   bilan   (saharoza,   glyukoza)
to‘lg‘azib   suvga   solsak,   xaltacha   shisha   boshlaydi,   uning   devorlari   tarang   bo‘lib
qoladi   va   ichkaridan   hosil   bo‘lgan   bosimga   chidolmay   yoriladi.   Agar   xaltacha
og‘zini   butunlay   bog‘lash   o‘rniga   shisha   nay   o‘rnatilsa,   uning   ichidagi   suyuqlik
balandligi   ichki   bosim   ta’sirida   ko‘tarila   boshlaydi.   Bu   jarayon   dastlab   tezroq
borib, keyinchalik sekinlashadi va to‘xtab qoladi, keyin esa yana pasaya boshlaydi.
Chunki   Dyutroshe   ishlatgan   parda   (plyonka)   yarim   o‘tkazgich   xususiyatiga   ega
emas edi.
Bu   tajribani   1877   yilda   V.Pfeffer   o‘simlik   hujayrasiga   yaqinroq   holda
o‘tkazgan.   Buning   uchun   u   mayda   teshikchali   chinni   silindr   ichiga   mis   kuporosi
eritmasini solgan va silindrni sariq qon tuzi K
4 [Fe(SN)]
6  eritmasi ichiga tushirgan.
Natijada o‘simlik hujayrasiga yaqinroq yarim o‘tkazgich membrana hosil bo‘lgan.
Pfeffer osmotik bosimning qiymati turli sharoitga bog‘liq bo‘lganini shu osmometr
yordamida   tekshirib,  uning  eritma  konsentrasiyasiga   nisbatan  to‘g‘ri   proporsional
ekanligini aniqlagan.
O‘simliklarning hujayrasida ham Shunday jarayonlar sodir bo‘lishi mumkin.
ya’ni,   o‘simlik   hujayrasining   po‘sti   elastiklik   xususiyatiga   ega   bo‘lib,   cho‘zilish
qobiliyatiga ega. Suv va erigan moddalarni  o‘zidan o‘tkazadi. Lekin protoplazma
membrana   qavatlarining   mavjudligi   (plazmolemma   va   tonoplast)   sababli   turli
moddalarga nisbatan tanlab o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Uning bu xususiyati suv   va   suvda   erigan   moddalarning   hujayra   shirasiga   turli   tezlikda   o‘tishiga
asoslanadi.
O‘simlik   hujayrasining   vakuolasida   juda   ko‘p   osmotik   aktiv   moddalar
to‘planadi. Bularga shakarlar, organik kislotalar va tuzlar kiradi. Hujayra shirasida
osmotik   aktiv   moddalar   qancha   ko‘p   to‘plansa,   unda   osmotik   bosim   shuncha
yuqori bo‘ladi.
Hujayraning   osmotik   bosimini   Vant-Goff   formulasi   boyicha   aniqlasa
bo‘ladi:   RqRTSi,   bu   yerda   R   –   osmotik   bosim,   S-   eritma   konsentrasiyasi,   R   –
gazlar   qonstanti-0,08207   ga   teng,   T-absolyut   harorat,   i   –izotonik   koeffisiyent
bo‘lib,   elektrolit   eritmalar   uchun   1,5   ga   va   elektrolitmas   eritmalar   uchun   1,0   ga
teng.
Osmotik   bosim   o‘simlik   turlariga,   ularning   yashash   sharoitlariga   va   hatto
organlariga ham bog‘liq, ya’ni ko‘pchilik mezofitlarning ildizida 0,3-1,2 mPa teng
bo‘lsa,   yer   o‘sti   qismida   1,0   –   2,6   mPa   ga   teng.   Sho‘r   tuproqlarda   yashovchi
o‘simliklarda (galofitlarda) eng yuqori – 15 mPa gacha bo‘ladi.
Turgor   va   plazmoliz .   Tirik   hujayraga   moddalarning   kirishida
protoplazmaning   plazmolemma   qavati   asosiy   vazifani   bajaradi.   Bu   qavat   yarim
o‘tkazuvchi bo‘lib, suvni yaxshi o‘tkazadi. Suvda erigan moddalarning ba’zilarini
oson yoki yomon o‘tkazsa, ayrimlarini umuman o‘tkazmaydi. 
Agar   o‘simlik   hujarasini   toza   suv   ichiga   tushirsak   hujayra   shirasining
konsentrasiyasi   eritma   bo‘lgan   va   protoplazma   suvni   osonlik   bilan   o‘tkazganligi
sababli,   hujayra   suvni   tortib   ola   boshlaydi.   Hujayra   shirasining   osmotik   bosimi
qancha   yuqori   bo‘lsa,   shuncha   kuch   bilan   suv   vakuolaga   tortiladi.   Suv   hujayra
po‘sti,   plazmalemma,   mezoplazma   va   tonoplast   orqali   diffuziyalanib,   hujayra
shirasiga   qo‘shila   boshlaydi.   Bu   jarayon   hujayrada   po‘stning   qarshiligi   bilan
shiraning   osmotik   bosimi   tenglashgancha   davom   etadi.   Ya’ni,   suvning   ichkariga
kirishi   to‘xtaydi.   Chunki   hujayraning   turgor   holati   sodir   bo‘ladi.   Tirik   hujayra
po‘sti   to‘la   suv   bilan   taminlanishi   natijasida   tarang   turishiga   turgor   deyiladi.
Hujayra   po‘stining   taranglanishi   natijasida   hosil   bo‘lgan   va   ichqariga   itaradigan
kuch  turgor bosim  deyiladi.  Hujayralarning   turgor   holatidan   yuzaga   kelgan   umumiy   taranglik   butun
o‘simlik   organizmining   tarang   holda   turishini,   barglar,   novdalarning   tik   turishi
holatini, umuman o‘simlikning normal fizik holatini taminlaydi. 
Agar hujayra hujayra shirasining konsentrasiyasidan yuqori bo‘lgan 
eritmaga (osh tuzi yoki shakar eritmasi) solinsa, turgorning aksini kuzatish 
mumkin.
Tashqi   eritmaning   konsentrasiyasi   yuqori   bo‘lganligi   sababli,   hujayra
shirasidan   suv   tashqi   eritmaga   chiqa   boshlaydi.   Buning   natijasida   vakuolaning
hajmi   kichrayib,   hujayra   shirasining   konsentrasiyasi   ortib   boradi.   Vakuola
qisqargan sari uni o‘rab turgan sitoplazma ham qisqarib, oxiri u hujayra po‘stidan
ajrala boshlaydi. Tashqi eritma esa po‘st bilan protoplazma o‘rtasida hosil bo‘lgan
bo‘shliqni   egallay   boshlaydi.   Protoplazma   qisqarib,   hujayra   po‘stidan   ajralishiga
plazmoliz   deyiladi. Plazmolizlangan hujayra yana toza suvga solinsa, u yana suvni
shimib olib turgor holatiga qaytishi mumkin. Bu jarayonga  deplazmoliz   deyiladi.
Hujayralarda  sodir  bo‘ladigan plazmoliz ikki  xil  shaklda  uchrashi  mumkin.
Dastlab   protoplazma   hujayra   burchaklaridan   ajrala   boshlaydi.   So‘ngra   hamma
devorlaridan   ajraladi.   Lekin   ancha   vaqtgacha   hujayraning   ayrim   joylarida
protoplast   po‘st   bilan   birikkan   holda   qoladi   va   botiq   chegarali   shaklga   kiradi.
Bunga   botiq   formali   plazmoliz   deyiladi.   Agar   protoplast   hujayra   po‘stidan   to‘la
ajralib,  to‘planib  qolsa,  dumaloq  shaklga  kiradi,  plazmolizning bunday  formasiga
qavariq plazmoliz  deyiladi.
Umuman   o‘simliklar   hujayra   shirasining   osmotik   bosimi   ular   yashayotgan
muhit   eritmasining   osmotik   bosimidan   yuqoriroq   bo‘lishi   shart.   Shundagina
o‘simlik hujayralarining turgor holati saqlanadi. 
Hujayraning   so‘rish   kuchi .   Tashqi   muhitdan   hujayraga   suvning   kirishi
hujayraning   kolloid   va   osmotik   xususiyatlaridan   kelib   chiqadi.   Masalan,   quruq
urug‘ tuproqdan suvni shimib bo‘rtadi, hajmi kattalashadi. Urug‘ mag‘zida zahira
moddalar   ya’ni   oqsillar,   kraxmal   hamda   yog‘larning   mavjudligi   urug‘ning   suvni
katta   kuch   bilan   tortishiga   (~100   MPa)   olib   keladi,   natijada   esa   urug‘   qobig‘i
yoriladi.   Ildizcha   va   boshqa   embrional   qismlarning   shakllanishi   natijasida vakuolali   hujayralar   paydo   bo‘la   boshlaydi.   Shu   paytdan   boshlab   suvning
so‘rilishida osmotik bosim asosiy kuch bo‘lib hisoblanadi. Hujayraga suvni kirish
kuchiga   hujayraning   so‘rish   kuchi   deyiladi.   So‘rish   kuchi   hujayraning   osmotik
bosimiga to‘g‘ri proporsionaldir, ya’ni:
S = P – R
bu yerda;   S-hujayraning so‘rish kuchi; P- osmotik bosim; R- turgor bosim.
Binobarin,   to‘la   plazmoliz   holatidagi   hujayra,   osmotik   bosimga   teng   kuch
bilan   suvni   so‘radi.   Chunki   bunday   holatda   R=O   ga   bo‘ladi.   Avval   aytib
o‘tganimizdek   ayrim   xollarda   S>P   bo‘lishi   mumkin.   Bu   hol   ko‘pchilik   yosh
o‘simliklar   hujayralariga   xos   bo‘lib   o‘simlikga   suv   etishmaganda   plazmoliz
kuzatilmaydi.   Bunda   vakuolaning   suvsizlanishi   natijasida   protoplastning   hajmi
kichrayadi, biroq qobiqdan ajralmasdan uni o‘zi bilan torta boshlaydi.
Tashqaridan   kuzatilganda   bu   hujayra   sirtida   to‘lqinsimon   egilish   hosil
bo‘ladi. Ushbu hodisani  sitorriz  deyiladi.
Ildizlarga   suv   yutilishi.   Suvning   o‘simlik   bo‘ylab   harakatlanish
mexanizmlari.   Tuproqdagi   suv   formalari .   Tuproqdan   suv   olish   uchun   o‘simlik
ildiz hujayralarining so‘rish kuchi tuproq eritmasining so‘rish kuchidan birmuncha
yuqori bo‘lishi shart. Chunki tuproqda bunday so‘rishga qarshilik qiluvchi kuchlar
mavjudki, ular suvni ushlab turuvchi kuchlar deyiladi. Odatda, tuproq tarkibida suv
toza   emas,   balki   ma’lum   konsentrasiyali   eritma   holida   bo‘ladi.   Eritmaning
konsentrasiyasi   tuproqdagi   suvda   eruvchi   tuzlar   va   boshqa   moddalarning
miqdoriga bog‘liq.
1. Gravitasion   suv      –   suv   bilan   to‘ldirilgan   va   harakatchan   yirikroq   tuproq
kapillyarlari. Bunday suv yaxshi o‘zlashtiriladi.
2. Kapillyar   suv      –   tuproqning   torroq   kapillyarlaridagi   suv   menisklarining
yuzaki   tortilishi   natijasida   ushlanib   turadi   va   og‘irlik   kuchiga   buysunib   pastga
tushmaydi,   bu   suvni   ushlab   turadigan   kuch   juda   oz,   Shuning   uchun   uni   ildiz
tukchalari bemalol suradi.
3. Pardasimon   suv      –   bu   suv   tuproq   donachalari   sathida   molekulyar   tortuv
kuchlari   –   adsorbsiya   bilan   ushlanib   turadi,   bu   kuchlar   ancha   yuqori   va   parda yupqalashgani   sari   oshib   boradi.   Bunday   suvlarni   o‘simliklar   qiyinchilik   bilan
o‘zlashtiradi.
4. Gigroskopik  suv      –  bu   suvni   tuproq   donachalari   juda   katta   kuch  (1000  atm.
yaqin) bilan ushlab turadi va uni o‘simliklar mutlaqo o‘zlashtirolmaydi, bu tuproq
donachalarining katta- kichikligiga qarab 0,5 % dan (yirik qumlarda) tortib to 14 %
gacha (og‘ir soz tuproqda) bo‘lishi mumkin.
5. Imbibision   suv        –   kimyoviy   jihatdan   birikkan   bo‘lib,   tuproq   ichida   kolloid
moddalar   qancha   ko‘p   bo‘lsa   u   ham   shuncha   ko‘p   bo‘ladi.   Bunday   suv   ayniqsa
torfli tuproqlarda ko‘p va o‘zlashtirilmaydi.
Umuman   tuproqdagi   suv   formalari   ikki   gruppaga   bo‘linadi:   1)   erkin   suv   –
o‘simlik   tomonidan   osonlik   bilan   o‘zlashtiriladigan   suv   formalari   (gravitasion,
kapillyar   va   qisman   pardasimon),   2)   bog‘langan ,   Ya’ni   o‘simliklar
o‘zlashtirolmaydigan suv shakllari  (gigroskopik va imbibision). Tuproqdagi erkin
o‘zlashtiriladigan   suv   shakllari   o‘rtacha   0,5   mPa,   qisman   o‘zlashtiriladigan   suv
shakllari   1,2   mPa   va   o‘zlashtirilishi   qiyin   bo‘lgan   suv   shakllari   0,25   –   3,0)   mPa
gacha bo‘lgan kuch bilan ushlanib turadi.
O‘simliklarning   to‘la   suv   bilan   ta ’ minlanish   jarayonida   ildiz   sistemasi   asosiy
rol   oynaydi .   Shuning   uchun   ham   ildizning   rivojlanish   jadalligi   morfologik   va
anatomik   tuzilishlari   tuproqdan   suv   va   suvda   erigan   mineral   elementlarni   so‘rishga
moslashgan .   Ildizning   eng   faol   birlamchi   tuzilishida   bir   qancha   to‘qimalarni
ko‘rish   mumkin :   ildiz   qini ,   apikal   meristema ,   rizoderma ,   birlamchi   po‘stloq ,
endoderma ,  perisikl   va   o‘tkazuvchi   to‘qimalar .
Mevali   daraxtlardan   5-7   ta   shoxchasi   bo‘lgan   olma   daraxtida   50   mingdan
ortiq   ildiz   hosil   bo‘ladi .
Ildiz   hujayralarining   suvni   aktiv   shimishi   va   siqib   yuqoriga   chiqarishi
ildizlarda   modda   almashinuvi   sababli   roy   beradi .   Natijada   ildiz   sistemasi   suvni
tuproq   bo‘shlig‘idan   so‘rib   olib ,   ma ’ lum   bir   yo‘nalishda   tukchalardan   to
o‘tkazuvchi   naychalargacha   harakatga   keltiradi .   Bu   harakat   ildiz   tukchalari ,
ildizdagi   po‘stloqni   hosil   qiluvchi   parenxima   hujayralari ,   endoderma ,   perisikl
markazi ,  parenxima   va   o‘tkazuvchi   naychalargacha   davom   etadi . Anchayin   faol   xarakterga   ega   mazkur   harakat   mexanizmiga   faqat
asrimizning   80- chi   yillaridagina   aniqliklar   kiritildi .   Ildizning   po‘stloq   to‘qimasi
hujayralari   orqali   suv   harakati   uch   yo‘l   bilan   sodir   bo‘lishi   mumkin   apoplast ,
simplast   va   transvakuolyar .
Simplast   suvning   hujayra   sitoplazmasi   orqali   harakatlanishini   bildiradi .
Rizoderma   va   parenxima   hujayralariga   suvning   kirishi   va   harakatlanishi   osmos
qonunlari   asosida   sodir   bo‘ladi .   Bu   harakatga   qisman   ATF   ham   sarflanadi .
Umuman ,   suv   ildiz   tukchalaridan   to   o‘tkazuvchi   naylargacha   simplast   yo‘l   bilan
harakat   qiladi .
Apoplast   deb   suvning   hujayra   po‘sti   orqali   harakatlanishiga   aytiladi .  Hujayra
po‘stining   suvga   nisbatan   qarshiligi   sitoplazmaga   qaraganda   ancha   kamligi
apoplast   harakatining   aktivligiga   sabab   bo‘ladi .   Bu   harakat   rizoderma - ildiz
tukchalari   hujayrasining   po‘stidan   boshlanib ,   endoderma   hujayralarigacha   davom
etadi .   Endodermaga   kelgan   suv   o‘z   yo‘nalishini   apoplast   yo‘li   bilan   davom
ettirolmaydi .   Chunki   bu   yerda   po‘sti   juda   qalinlashgan   ( Kaspari   belbog‘i )   va   suv
o‘tkazmaydigan   hujayralar   qavati   joylashgan .   Biroq   ular   orasida ,   maxsus
o‘tkazuvchi   hujayralar   borki ,   ular   ildizning   ksilema   hujayralari   bilan   to‘tashgan .
Apoplast   yo‘li   bilan   endodermagacha   kelgan   suv   o‘tkazuvchi   hujayralarning
sitoplazmasiga   o‘tadi   va   simplast   yo‘li   bilan   o‘tkazuvchi   naylargacha   davom   etadi .
Transvakuolyar   suvning   hujayra   shirasi   orqali   harakatlanishini   bildiradi .
Hujayraga   suvning   kirishi   va   harakatlanishi   to‘la   hujayra   shirasining   osmotik
bosimiga   bog‘liq .   Osmotik   bosim   qancha   yuqori   bo‘lsa ,   bu   harakat   ham   shuncha
faol   bo‘lishi   mumkin ,  Chunki   u   hujayraning   so‘rish   kuchini   oshiradi .
Bunda   ham   ildiz   bosimi   asosiy   rol   oynaydi .   Guttasion   tomchilarning   hosil
bo‘lishi   ayniqsa   tropik   o‘simliklarga   xos   xususiyatdir ,  Chunki   ular   ko‘proq   namlik
sharoitda   yashashga   moslashgan .   Ularda   transpirasiya   jarayoni   ancha   qiyinchilik
bilan   kechadi .   Bunday   sharoitlarda   suvning   yuqoriga   ko‘tarilishi   asosan   ildiz
bosimi   hisobiga   roy   beradi . Tashqi   muhit   omillarining   suvning   so‘rilishiga   ta’siri.   O‘simliklarga
suvning   so‘rilishi   bir   qancha   ichki   va   tashqi   omillarga   bog‘liqdir.   Biz   bulardan
ayrimlarini sanab o‘tishimiz mumkin.
Haroratning ta’siri.  U kuchli ta’sir etuvchi omillardan biri. Masalan, tuproq
harorati   pasaysa   ildizdagi   fiziologik-biokimyoviy   jarayonlarning   buzilishi   sababli
ildiz suvni sekin so‘ra boshlaydi. Haroratning keskin pasayishi o‘simlikning so‘lib
kolishiga   olib   keladi.   Past   haroratda   protoplazmaning   qovushqoqligi   oshadi.
So‘liganda,   barg   og‘izchasi   yopiladi,   transpiratsiya   va   fotosintez   pasayadi.
Haroratning muqobillashishi, o‘simlikning avvalgi holatiga qaytishiga olib keladi. 
Kislorodning   ta’siri.   Protoplazmada   suvni   harakatlanishi   uchun   energiya
zarur.   Ushbu   energiya   nafas   olish   jarayonida   hosil   bo‘ladi.   Zich   va   qatqaloqli
tuproqlarda   o‘simlik   yaxshi   o‘smasligi   ma’lum.   Chunki   ,   bunday   sharoitda
kislorod   etishmaydi,   ildizlarning   nafas   olishi   sekinlashadi,   ayrim   hollarda   esa
batamom   to‘xtaydi.   Shuning   bilan   birgalikda   ildiz   hujayralarida   ayrim   spirtlar,
organik   kislotalar   va   uglevodlar   to‘plana   boshlaydi.   Buning   natijasida
protoplazmaning osmotik xususiyati o‘zgaradi.
Tuproq   eritmasining   pH   darajasi   va   tuzlar   miqdorining   ta’siri.   Ushbu
hollarning   o‘simliklar   ildizlariga   suvni   so‘rilishi   va   uning   harakatga   kelishiga
ta’siri   juda   kattadir.   Chunki,   ildiz   shirasining   kontsetrasiyasi   tuproq   eritmasi
konsentratsiyasidan yuqori bo‘lgandagina suv ildizlarga so‘rilishi mumkin. Agarda
tuproq   eritmasining   konsentrasiyasi   o‘simlik   ildizlari   hujayralari   shirasidan   katta
bo‘lsa   yuqoridagi   holatning   teskarisi   bo‘lishi   mumkin.   Shuning   uchun   ham   sho‘r
tuproqlarda faqat galofit o‘simliklargina o‘sa oladi.
Shuningdek, tuproq eritmasining pH juda past, kislotali bo‘lsa, masalan,  pH
2-3 bo‘lsa  ildizlar  suvni  shima olmaydi. Ildizlarning suv  so‘rishi  neytral  darajada
birmuncha oshib ishqoriy muhitda esa suv o‘zlashtirilishi kuchayadi. Adabiyotlar: 
1. Ivanov P I. Zufarova M E. Umumiy psixologiya. – T.: 2018. 
2. Mirashirova.N A. Umumiy psixologiya. – T.: 2016. 
3. Davletshin M.G., T о ‘ychiyeva SM. Umumiy psixologiya. - T.: TDPU, 2002.-
202  б . 
4. Karimova V.M. Psixologiya. - T.: Sharq, 2000. 
5. G’oziyev E. Umumiy psixologiya. -T.: Faylasuflar.  2010. 
6. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув 
қўлланма 5140900 – Касб таълими йўналишлари бакалаврлари учун. -Т.: 
Мухаррир, 2010. -118 б. 
7. Салаева М.С., Ахмедова М. Психологик диагностика ва амалиёт. Ўқув 
қўлланма. 5811100 – Корхоналар сервизи (корхоналар турлари бўйича) 
таълими йўналишлари талабалари учун. –Т.: Фан ва технология. 2010, - 248 
8. Салаева М.С., Халилова Ш.Т. Ўспиринларда креатив фикрлашни 
ривожлантиришнинг психологик жиҳатлари / “Психологияни ўқитишда 
замонавий инновацион ёндашув: психологлар фаолиятини ташкил этишда 
илғор технологиялар” номли Республика илмий-амалий анжумани мақолалар
тўплами. Низомий номидаги ТДПУ “Психология” ўқув-илмий маркази. 2019 
йил 24 декабрь. – Б.13-16. 
9. Салаева М.С. О личностном характере проблемы профессионального 
сознания / «Узлуксиз таълим тизимида маънавий-касбий баркамол шахс 
тарбияси» Республика илмий-назарий конференция, ГулДУ.  2007  йил  16-17-
ноябрь . – Б . 208-209. 
10. Salayeva, M. S., & Abduhakimova, M. (2023). Psixodiagnostik tadqiqotlarni 
amalga oshirish jarayonidagi muammolar // Results of National Scientific 
Research International Journal, 2(1), 69–79. Retrieved from 
https://academicsresearch.com/index.php/rnsr/article/view/1470

O‘simliklarda suv almashinuvining umumiy tavsifi. O‘simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari REJA: 1. Suvning o‘simlik hayotidagi ahamiyati, fizik-kimyoviy xossalari. 2. Hujayra d a suv almashinuvining asosiy qonuniyatlari. a. Ҳужайрадаги сув формалари . b. Suvning hujayradagi taqsimoti. c. Diffuziya va osmos . d. Osmotik bosim. e. Turgor va plazmoliz . f. Hujayraning so‘rish kuchi . 3. Ildizlarga suv yutilishi. Suvning o‘simlik bo‘ylab harakatlanish mexanizmlari.

Suvning o‘simlik hayotidagi ahamiyati, fizik-kimyoviy xossalari. O‘simliklar suvga bo‘lgan talabning juda oz qismini yer o‘sti a’zolari (asosan barglari) orqali ta’minlaydilar. Bu asosan yog‘ingarchilik va havo namligi yuqori bo‘lgan davrlardagina yuz berishi mumkin. Normal o‘sish va rivojlanishni ta’minlaydigan asosiy suv miqdori tuproqdan ildiz sistemasi orqali olinadi. O‘simlik tanasida suv doimiy ravishda uzluksiz almashinib turadi va bu jarayonni suv rejimi deyiladi. U uch bosqichdan iborat: 1. Ildizlarning suv shimishi; 2. Shimilgan suvning o‘simlik tanasi bo‘ylab harakati va organlarga taqsimlanishi; 3. Suvning barglar orqali bug‘lanishi, ya’ni transpiratsiyasi. Yuqoridagi uchta holat faqatgina yuksak o‘simliklargagina xosdir. Tuban o‘simliklar, masalan, bakteriyalar, tuban zamburug‘lar, ko‘pgina suv o‘tlari va lishayniklar suvni atmosfera havosidan olishi mumkin. Bunda ularning bo‘rtish ko‘rsatkichlari ortadi. Masalan, iste’mol qilsa bo‘ladigan zamburug‘lar va moxlar o‘zlarining quruq muhitdagi og‘irliklariga nisbatan 10 baravar ko‘p suv saqlashlari mumkin. Barg poyali o‘simliklar esa suv bug‘lantirishdan kutikulalari yordamida himoyalanadilar. Kutikulalar barglar va poyalar yuzasidan suv yo‘qotishga qanchalik qarshilik qilsalar, namgarchilik sharoitida shunchalik darajada suv yutilishiga ham qarshilik qiladilar. Ma’lumki, o‘simliklar to‘qimalari tarkibining 70-95% suvdan iborat. Suv o‘zining ajoyib xususiyatlari tufayli organizmlar hayot faoliyatida birinchi va boshqa moddalarga tenglashtirib bo‘lmaydigan o‘rinni egallaydi. Ammo uning hujayra tuzilishida va undagi molekulyar darajada boradigan turli metabolik jarayonlardagi o‘rni to‘la o‘rganilmagan. Suvning butun bir organizmdagi o‘rni turlichadir. Butun yer yuzidagi hayot formalari faqatgina suvli holatdagina mavjud. Shuning uchun ham hujayra tarkibidagi suvning kamayishi, tirik tuzilmalarning tinchlik, ya’ni anabioz holatiga o‘tishiga olib keladi.

O‘simlikning barcha organlarida suv bo‘ladi: bargda-90%, novdada-70-80%, ildizda-50-60%, urug‘da-10%. Vakuolada-98%, sitoplazmada-80%, qobiqda-50% atrofida suv uchraydi. Biologik obyektlarda suv quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: 1. Hujayra, molekula, to‘qimalar va organlarni bir butun qilib birlashtirib turadi. Suv uzluksiz muhitni tashkil qiladi. 2. Biokimyoviy reaksiyalar uchun eng yaxshi va muhim muhitdir. 3. Hujayra tuzilmalarini tartibga solishda qatnashadigan oqsillar tarkibiga kirib, ularning konformasiyasini belgilaydi. 4. Bir qancha biokimyoviy reaksiyalarning tarkibiy qismidir; a) fotosintez jarayonida elektronlar donoridir. b) Kreps siklida oksidlanish-qaytarilish jarayoni ishtirokchisi. 5. Hujayra hayotiy jarayonlarida, xususan suvning membranalardagi elektronlar va protonlar tashiluvidagi o‘rni beqiyosdir. 6. Moddalar almashinuvida asosiy o‘rinni tutadi. Masalan ksilema to‘qimalari bo‘ylab esa suv va unda erigan moddalarni tashisa, flozma to‘qimalari bo‘ylab moddalarning simplast va apoplast tashiluvi amalga oshadi. 7. Issiqlikni boshqaruvidir. Suv tufayli o‘simlik to‘qimalarida haroratning birdan o‘zgarishi ro‘y bermaydi. Bu hol suvning yuqori issiqlik sig‘imi bilan o‘lchanadi. 8. Suv tufayli yuzaga keladigan egiluvchanliklik hususiyati tufayli o‘simliklar har xil mexanik ta’sirlardan saqlanadi. 9. Suv tufayli bo‘ladigan osmos va turgor holatlari tufayli to‘qimalarning nisbatan qattiq holati saqlanadi. O‘simliklarning evolyutsiyasi mobaynida ularning suvga bog‘liqligi birmuncha kamaya borgan. Masalan, suv o‘tlari uchun suv ko‘payish va yashash muhitidir. Yer o‘sti sporali o‘simliklarida esa ularning ko‘payishiga suvning ta’siri qisman saqlanib qolgan xolos, ya’ni suv gametalarning ipchalari tufayli harakatlanishiga yordam beradi. Urug‘li o‘simliklar o‘zlarining changdonlari va urug‘donlari tufayli ko‘payish jarayonlarida suvga muhtoj emas. Urug‘li

o‘simliklarda ontogenez davomida suvdan foydalanish jarayonlari anchagina takomillashgandir. Ushbu jarayonlar albatta tiriklik dunyosining suvli muhitdan quruqlik muhitiga ko‘chishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Suvning tuzilishi va xossalari. Ma’lumki suv uch agregat holatida bo‘lishi mumkin, ya’ni suyuq, qattiq va gaz holatlarida. Bu tuzilmalarning har birida suv turlicha tuzilishga ega. Shuningdek tarkibidagi moddalarga qarab suv boshqa xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Suvning qattiq holati ham kamida ikki xil bo‘ladi. Bular, muzning sof krisstall holati va krisstal bo‘lmagan shishasimon muz holati. Muzning shishasimon holati suv tez muzlaganda ro‘y beradi. Bunda suv molekulalari krisstall panjaralari hosil qilishga ulgurmaydi. Buni biz suvni suyuq azot bilan muzlatganimizda ko‘rishimiz mumkin. Atmosfera havosidan yuqori bosim ostida olinadigan suyuq azotning harorati -170 0 C gacha bo‘lishi mumkin. Suvning mana shu xususiyati tufayli ayrim bir hujayrali suv o‘tlarini va faqatgina ikki qator hujayralardan tarkib topgan Mnium moxini ular organizmiga zarar etkazmasdan muzlatish mumkin. Hujayra va to‘qimalar sekin asta soviganda ularda sof suv krisstallari hosil bo‘ladi va ular qaytmas zararlanadilar. Bunga asosan ikkita sabab bo‘lishi mumkin, ya’ni hosil bo‘lgan muzning mexanik ta’siri yoki hujayraning suvsizlanishi holatlari. Suvning sof krisstal muz holati turli-tuman bo‘lishi mumkin. Masalan muzning paporotniklarning barglari ko‘rinishida, har xil gulsimon tuzilishlari shular jumlasidandir. Rus olimi A.A.Lyubishevning fikricha suvning kristallanish xususiyati, qandaydir tirik organizmlarning shakllanishiga o‘xshab ketadi. Zichlik. Barcha moddalar qizdirilganda ularning zichligi kamayadi, suvniki esa ortadi. Masalan, 0,1013 MPa (1 atm.) bosimda 0oC haroratdagi suvni asta sekin qizdira borsak, uning zichligi orta boradi va 4oC haroratda eng yuqori ko‘rsatkichga (sm 3 /g) ega bo‘ladi. Suv muzlaganda esa uning hajmi keskin 11% ga ortib ketadi. Shuningdek muzni 0oC eritish uning zichligining keskin kamayib ketishiga olib keladi. Suvning zichligiga bosim ham ta’sir qiladi. Masalan bosimning har 13,17 MPa (130 atm) suvning muzlash va qaynash haroratlarining 1oC ga o‘zgarishiga

olib keladi. Shuning uchun ham dengiz sathidan ancha baland joylarda suv nisbatan past haroratlarda qaynaydi. Okeanlarning o‘ta chuqur joylarida suvning harorati manfiy bo‘lsada u muzlamaydi. Suvning haroratini 4oC dan 100 0 C gacha oshirish uning zichligining 4% ga ortishiga olib keladi. Suvning molekulyar tuzilishi. Suv molekulasidagi ikki juft elektron vodorod va kislorod yadrolari uchun umumiy hisoblanadi. Ushbu suv molekulalaridagi H va O atomlari o‘zaro elektrostatik ta’sir qilib to‘rtta suv molekulasini bog‘lab turadi. Kislorod va vodorod atomlarining o‘zaro elektrostatik ta’siri natijasida yuzaga kelgan va kovalent bog‘larning juda kam kuchiga ega bo‘lgan bog‘lar vodorod bog‘lari deyiladi. Vodorod bog‘lar juda kuchsiz bo‘lib suyuq suvda ularni uzish uchun bor yo‘g‘i 18,84 kJ/mol energiya zarurdir xolos. Bu erda shuni eslash zarurki kovalent bog‘larni uzilishi energiyasi 460,4 kJ/mol ga teng. Demak suyuq suvning vodorod bog‘lari kovalent bog‘larga nisbatan deyarli 25 baravar kuchsizroq ekan. Shuning uchun ham, vodorod bog‘lari doimiy ravishda sintezlanib va uzilib to‘radi. Ularning yarim emirilish davri 1·10-9 soniya atrofida. Ionlanish. Suv molekulasidagi elektronlarning vodorodga nisbatan kislorodga kuchliroq bog‘langanligi tufayli, doimiy ravishda protonlarning uzilishi ro‘y berib to‘radi. Buning natijasida suv molekulalari dissotsiyalanadi. H 2 O --- H+ + OH- Kimyoviy sof suvning harorati 25 0 C bo‘lganda vodorod va gidroksil ionlarining miqdori o‘zaro teng, ya’ni ularning har birining miqdori 1.10-7 mol/l ga teng bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkich pH=7 deb qabul qilingan. Suvning eritmalardagi holati. Suvda eruvchan moddalarning unga birlamchi ta’siri bu toza suvga xos bo‘lgan tuzilishning buzilishidir. Bunga ikkita sabab bo‘lishi mumkin. 1. Geometrik omil, ya’ni suvda erigan modda bilan suv molekulalari o‘lchamlarining bir xilda emasligi. 2. Elektrostatik omil, ya’ni suvda eruvchan ion elektr maydoni ta’sirida suv molekulalarining qayta qutblanishi. Buning natijasida erigan modda