logo

O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

77.5068359375 KB
1“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari” mavzusidagi
KURS ISHI
SAMARQAND - 2022 2MUN DARIJ A
1.Kirish
2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori 
xususiyatlari.
3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi.
4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi.
5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional 
xususiyatlari.
6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat
7.Foydalanilgan adabiyotlar.
SAMARQAND - 2022 3REJA:
KIRISH
I BOB :  Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari.
1.1  .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor   xususiyatlari
1.2  O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir.
 II BOB:  O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma.
2.1 O’smirlik davrida   kasb to’g’ri kasb tanlay olish.
2.2O’smir yoshlaring  kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti.
2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi
XULOSA
SAMARQAND - 2022 4KIRISH
O‘zbekiston   Respublikasining   mustaqillikka   erishuvi   natijasida
jamiyatimizda   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyotning   yangi   bosqichiga   o‘tildi.
Jamiyatning   yangilanishi   talim   sohasida   islohotlar   qilinishini,
o‘zgartirishlar   kiritishni,   yangicha   talim   berish   usullarini,   yangicha
yondashuvni   taqozo   etadi.   Shu   nuqtai   nazardan   sog’lom,   mustaqil
fikrlovchi,   yuksak   ahloqli   va   istedodli   shaxsni   jahon   andozalariga   mos
ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish
bugungi   kunning   dolzarb   masalalaridan   hisoblanadi.   Bunga   vazirlar
Maxkamasining   “Ta’lim   to‘g‘risida”   gi   Qonuni,   va   «Kadrlar   tayyorlash
milliy dasturi»  yaqqol dalil bo‘la oladi. 
O‘zbekiston   Respublikasining   birinchi   Prezidenti   I.A.Karimov
asarlarida   ilgari   surilayotgan   istiqbol   g‘oyalar,   “Ta’lim   to‘g‘risida”   gi
qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida
zamon   talabiga   javob   bera   oladigan,       yuksak   salohiyatli   xalqaro   ta’lim
standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo
etadi.   Bu   o‘rinda   shaxs   va   uning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini
takomillashtirish   va   ijtimoiylashuvi   omillarini   o‘rganish   dolzarb
muamolardan   hisoblanadi.   Xo‘sh   shaxs   tushunchasining   mohiyati
nimada? 
Shaxs   tushunchasi   psixologiyada   eng   ko‘p   qo‘llaniladigan
tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar
aynan   shu   tushuncha   atrofida   qayd   etiladi.   Inson   ruxiy   olami
qonuniyatlari   bilan   qiziqqan   har   qanday   olim   yoki   tadqiqotchi   ham
shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini
chetlab utolmagan. 
Shuni   alohida   ta’kidlash   lozimki,     «Homo   sapiens»   -   «aqlli   zot»
tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan
40   ming   yildan   oshibdi.   Bu   davrda   olimlarning   e’tirof   etishlaricha,   16
ming   avlod   almashgan   emish.   Darvin   ta’biri   bilan   aytganda,   tabiiy
SAMARQAND - 2022 5tanlanish   jarayonida     yer   yuzida   saqlanib   qolgan   minglab   millat   va
elatlarning   keyingi   davrdagi   taraqqiyoti   ko‘proq   biologik   omillardan
ko‘ra,   ijtimoiy-sotsial   omillar   ta’sirida   ro‘y   bermoqda.   Shuning   uchun
ham   har   bir   individni   yoki   shaxsni   o‘rganish   masalasi   uning   bevosita
ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo
etadi. 
Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar
asosida   faoliyat   ko‘rsatadigan   dunyosidir.   Mazmunan   har   bir   insonning
shu   ijtimoiy   olam   bilan   aloqasi   uning   insoniyat   tajribasi,   madaniyati   va
qabul   qilingan,   tan   olingan   ijtimoiy   xulq   normalari   doirasidagi
harakatlarida   namoyon   bo‘ladi.   Psixologiya   ilmining     namoyondalari
bo‘lmish olimlarning butun bir  avlodi  anashu  shaxs  va jamiyat  aloqalari
tizimida   insonning   tub   mohiyatini   anglash,   uning   rivojlanishi   va   kamol
topishi   qonuniyatlarini   ochib   berish   yo‘nalishida   izlanishlar   olib
bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab
Sharq   allomalari   ham   bu   o‘zaro   bog‘liqlikning   falsafiy   va   ijtimoiy
sirlarini   ochishga   o‘zlarining   eng   durdona   asarlarini   bag‘ishlaganlar.
Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning
mohiyatini   anglash   uchun   avvalo   uning   shu   jamiyatda   tutgan   o‘rni   va
mavqeini   bilish   zarur.   Shaxsni   o‘rganishning   birlamchi   mezoni   ham
shundan   kelib   chiqqan   holda,   uning   ijtimoiy   mavqei,   ijtimoiy
munosabatlar   tizimidagi   o‘rni   bilan   belgilanishi   kerak.   Shu   nuqtai
nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida
shaxsning   rivojlanishi   va   ijtimoiylashuvi”   muammolarini   yoritish   ga
qaratdik.
Psixologiya     dasturida     rеjalashtirilgan   mavzular    yoshlarni    o`z
imkoniyatlarini     to`liq   anglab     еtishi     va     shu     imkoniyatlarni     amalga
oshirish     uchun     zarur     ko`nikma     va     malakalar   shakllanishining
psixologik jihatlarini taxlil qiladi.
Psixologik     bilimlarni     egallash     bo`lajak     kadrlarda     o`z-o`zini
to`g`ri     baholash,     o`z imkoniyatlaridan   omilkorona   foydalanish,   o`z-
o`ziga   buyruq   bеrish,   o`z-o`zini     nazorat     qilish   kabi   muhim   sifatlar
shakllanishiga   yordam   bеradi.Mazkur   uslubiy   qo`llanma   bakalavr   ta'lim
yo’nalishi   talabalariga   «Psixologiya»   fanidan   talabalar   amaliy
mashg’ulotlarga     tayyorgarlik     ko’rishda,     mustaqil     ish     topshiriqlarini
bajarishda   foydalanadilar.   Shuningdеk,   o’z   bilimini     tеkshirib   ko’rishi
uchun     savollar   kiritilgan   bo’lib   talabani   o’z   ustida   ishlashga   ko’mak
bеradi.
I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari.
SAMARQAND - 2022 6Psixologiya  voqelikning  alohida  bir sohasi  bo'lgan  psixik  (yoki
ruhiy)   hayot     sohasini     o'rganadi.     Har   kimga     ma’lum     hodisalar   —
sezgilarimiz,     id rok,     tasawurlarimiz,     fikr,     his,     intilishlarimiz     va
shunga     o'xshashlar   psixika   hodisalari   jumlasidandir.     Shaxsning   psixik
yoki     individual     xususiyatlari   deb   ataladigan     xususiyatlar:     odamning
temperamenti  (mijozi),  xarakteri  (fe’l- atvori),  qobiliyat,  ehtiyoj,  mayl
va  havaslari  ham  psixika  sohasiga  kiradi.Psixik  (ruhiy)  hodisalaming
butun  majmuyi  odatda  psixika  degan  bir so'z  bilan  ataladi.
Psixika     o'zga     alohida     bir     olam     emas:     u     organik     hayotning
yuksak shakllaridan   bo'lib,   faqat   hayvonlar   bilan   odamlarga   xosdir.
Hayvonlar bilan odam, o'simliklardan farq qilib, yolg'iz organik havotga
ega bo'libgina qolmay, balki, shu bilan birga, psixik hayotga ham egadir.
Lekin,     ma'lumki.   hayvonlarning     psixik     hayoti     odamning     psixik
hayotiga     qaraganda     sodda-   roqdir.     Odam     psixikasi     hayvonlar
psixikasidan     sifat   jihatidan     farq     qiladi.   Odamda     psixik     hayotning
yuksak  shakli  —  ong  bor.  Odam  ongli  zotdir.
Psixik     hayot     hodisalari     juda     xilma-xil,     ammo     bir-biri     bilan
o'zaro bog'langan bo'ladi.  Psixologiyaning vazifasi ana shu bog'lanish va
m   uno sabatlarning     qonuniyatlarini     ochib     berishdir.     Psixik     hodisalar
va    butun psixika     rivojlanib   kelgan     va    rivojlanmoqda.   Shu   sababli,
psixologiya   psixikaning     taraqqiyot     qonuniyatlarini     ochib     berishi
kerak.
Psixologiya   fanining   ma’lumotlaridan   amaliy   maqsadda   va   avvalo
ta'lim-   tarbiya     ishida,     shuningdek,     ishlab     chiqarishda,     mehnatni
tashkil     etish     va   ixchamlashtirishda,     tibbiyotda,     san'at     va     shunga
o'xshash     sohalarda     fov-   dalanmoq     uchun     psixikaning   taraqqiyot
qonuniyatlarini  bilish  kerak.
Shunday  qilib,  psixologiya  psixik  hayot  sohalari  yoki,  qisqacha
qilib aytganda, psixikadan bahs  yuritadi.
O`smirlik     davri     haqida     tushuncha,     o’smirlarning     anatomik
fiziologik xususiyatlari o’smirlarning bilish jarayonlarining xususiyatlari,
o’smirlik   davrining   psixologik   xususiyatlari.   O’smirlik   davrida   o’quv
faoliyati   xususiyatlari.   Tarbiyasi   o’g’ir   o’smirlar   haqida   ma’lumot
beriladi.
O`qituvchi     va     tarbiyachi     uchun     bolalarning     o`smirlik     davri
psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai
nazaridan ham muximdir. Bu   davrni   biz   yana   o`tish   davri   ham   deb
ataymiz.     O`smirlik     davri     asosan     11-15   yoshdagi   bolalarni   o`z   ichiga
qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini.
SAMARQAND - 2022 7O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan
ayrim   qiyinchiliklar   bu   yoshdagi   bolalarning   psixik   rivojlanishi   va
hususiyatlarini   ba’zan   etarli   darajada   bilmaslikdan   yoki   inkor   qilishdan
kelib chiqadi.
Kichik   va   katta   yoshdagi   maktab   o`quvchilariga   qaraganda
o`smirlik   yoshidagi     bolalarni     tarbiyalashda     juda     ko`p     qiyinchiliklar
bo`ladi.   Chunki,     kichik   bolaning   katta   odamga   aylanishi   jarayoni   juda
kiyin   kechadi.   Bu   jarayon     o`smirlar   psixologiyasining   odamlar   bilan
bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot
sharoitining   o`zgarishi   bilan   bog`liqdir.   Bu   davrda   o`smirlarning   o`z
shaxsiy   fikrlari   paydo   bo`ladi.   Ularda   o`z   qadr-qimmatlari       haqidagi
tushuncha       kengayadi.       Ilmiy       psixologiyaning       aniqlashi   bo`yicha
o`smirlarningpsixik   taraqqiyotini   xarakatga   keltiruvchi   kuchlar,   ularning
faoliyatlari        bilan       tug`iladiganextiyojlar        bilan       bu       extiyojlarni
qondirish   imqoniyatlari       o`rtasidagi       dialektik       qarama-qarshiliklarni
yo’zaga   kelishi   va bartaraf qilinishidan iboratdir.
Qarama-qarshiliklar     ancha     yuksak     darajadagi     psixik
taraqqiyotini,     ancha   murakkab       shakldagi       faoliyat       turlarini       va
shaxsning       qator       yangi       psixologik   hususiyatlarini     tarkib     toptirish
orqali     bartaraf     qilishdan     iboratdar.Shundan     keyin   psixik
taraqqiyotning     yuksakroq     bosqichiga     o`tiladi.sana     shu     nuqtai
nazardan   o`smirlik     yoshini     yanada     oydinroq     qarab     chiqaylik.     Bola
boshlang`ich  sinfni tugatadi.  Bolaning  o`rta  maktabda  o`qishga  o`tishi
uning  hayotida  burilish  davri hisoblanadi.
O`smirlarning       yangi       ijtimoiy       jixatdan   tashqil       topgan       va
rang-baranglantirilgan     faoliyatni     uning     psixologik     hamda     shaxsning
tarkib     topishigaasos,   sharoit   va   vosita   xizmat   qiladi.Shunday   qilib,
o`smirlarga   ta’lim-tarbiya     berishning     yangi     to`g`ri         usullari   hamda
vositalarni     topishi     uchun     o`smirlik     yoshining     o`ziga     xos
hususiyatlarini   jismoniy   va   psixologik   taraqqiyotini   yaxshi   bilishimiz
kerak.   O`smirlik   yoshining   mazmuniy       xarakteritsikasi       vaqt       o`tishi
bilan       o`zgarib       boradi,       chunki       inson   xayotining   xususan   ijtimoiy
sharoitlari o`zgaradi.
Psixologiya   taraqqiyotining   biologik   omillariga   o`smirlar   ongiga
og`ir, ba’zan kuchi  etmaydigan  bo`lib  tushadigan,  ularni  jiddiy  psixik
inqirozga     va     hayajonga   soladigan,     masalan:             o`smirlar     uchun
xarakterli     bo`lgan     norozilik,     qo`pollik,   qaysarlik,   o`z-o`zini   analiz
qilishga   moyillik   sub’ektiv   olamga   va   shunga   o`xshash   hislatlarni
keltiradigan     jinsiy     etilishga     nixoyatda     katta     axamiyat     beradilar.
Jinsiy         etilish         munosabati         bilan         paydo         bo`ladigan         yangi
SAMARQAND - 2022 8sezgilar fikrlar,maylliklar,kechinmalar   guyo   usmirlar   ongida   hukmron
bo`ladi. Ularning xulki atvorini belgilaydi.
Mana shu tariqa oqibat natijada o`smirlarning psixologik qiyofalari
asosan yolg`iz sof biologik omil deb qaraladi.
Psixologlarning       fikricha       yosh       psixologik       xususiyatlari
faqatgina       yolg`iz     biologik   jihatidan   etilishi   va   taraqqiyot   etilishining
natijasi   bo`lmay   balki   bolaning   ijtimoiy     hayotsharoitlari     va
faoliyatlarining         o`zgarishi     hamda     bu     jihatdan     yangi   ijtimoiy
omillarning     paydo     bo`lishi     natijasida     o`smirning     taraqqiyotiga     va
unga beriladigan   maktabdagi    ta’lim    va   tarbiya   berishni    aniq tashqil
qilish       o`smirlarning       qonkret     hayot     sharoitlari         va     faoliyatning
mahsuli  deb  qarab bo`lmaydi.
Boshqacha  qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar   rolini qonkret   hayot
sharoitlari   va   faoliyatlarining   roliga   almashtirib   bo`lmaydi.   Mana   shu
yuqorida aytilganlardan   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,o`smirning
yoshi           va     uning     hususiyatlari   absolyut   ahamiyatli     kasb etmaydi
shu  munosabat bilan o`smirlik  yoshi  mutloqo aniq ma’lum va absolyut
chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan
ma’lum fikrlar bor. Bu   farqlarni     qonkret   ijtimoiy omillarning       ta’siri
bilan  va  o`smirlarga  beriladigan  turli  ta’lim  va  tarbiya  sharoitlarining
ta’siri  bilan  tushuntirish mumkin.
Taraqqiyotning         asosiy                 yo`nalishi         bolaning         o`smirlik
davridagi   taraqqiyotining         asosiy         xarakteritsikasini         ajratish
mumkin. O`smirlik    davri organizmning    jo`shqin  o`sish  davridir.  Bu
davrda     tananing         intensiv     ravishda     rivojlanishi     yo’zaga     keladi,
Musqo`l     apparatlari     mutsahkamlanadi     va     skeletning   suyaklanish
jarayoni davom etadi. Bu  davrda    yurak  qon    tomirlari  sitsemasining
taraqqiyotida     mos     kelmaslik   hodisasi     kuchlaniladi.Bu     paytda     yurak
xajmi         jihatidan     ancha     kattalashadi,ancha   kuchli     ishlay
boshlaydi.Ko`pincha    qon    aylanishining         vaqtincha    bo`zilishida    qok
bosimining     yoshga   bog`liq   xolda   ko`tarilishiga,yurak   faoliyatining   zo`r
berilishiga     olib     keladi.Natijada     o`smirlarda     uchraydigan     bosh
aylanishi,yurak  urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning     yoshi     ham     jismoniy     psixik         hususiyatga
egadir,organizm Pavlov  ta’limotiga  ko`ra,bir  butun  sitsemadan    iborat
bo`lib,bunda     barchato`qimalar         va     organlar         fiziologik     jarayonlar
o’zviy  ravishda  bir-biri  bilan bog`langan bo`ladi. Lekin  bir  butunlikda
nerv     sitemasi     va     uning     bilan     bog`langan     yuqori     qismi   I.P.Pavlov
so`zi  bilan  aytganda    organizmda  sodir  bo`ladigan  barcha  hodisalarni
boshqarib  turuvchi  bosh  miya  po`tsi  asosiy  etakchi  rolni  o`ynaydi.
SAMARQAND - 2022 9O`smirlik   yoshida     nerv     sitsemasining     yuqori     qismi     sifat
jihatidan     o`sa     boshlaydi     va     miya   ichki   to`zilishining
murakkablashishga     o`tadi.   Katta           yarim           sharda           nerv
xujayralarning           etishi           tugallanadi.   O`smir   organizmining   jismoniy
taraqqiyoti   uning   organlari   va   to`qimalarining   rivojlanishi   bosh     miya
po`tsining     boshqaruvchanlik     roli     otsida     amalga     oshadi,ammo     o`sib
borayotgan   to`qimalar   va   organlar   o`z   navbatida   nerv   sitsmasining
o`sishiga   ta’sir   ko`rsatadi.   O`smirlik       yoshida       o`pkaning       xajmi
kattalashadi   nafas   olish   ancha miqdorda  tezlashgan  va  sayoz  bladi. 
O`smirlik     yoshida     bola     qancha     toza     havoda     yursa   shuncha
foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga  bog`liq
bo`lgan   jinsiy   etilish     davridir.Bu     bezlarning     etilishi     kishi     organizm
faoliyatida     xizmati     juda   kattadir.   O`smirlik         yoshining         xarakterli
xususiyatlaridan         biri         jinsiy         etilish   jarayonidir.Jinsiy     etilishning
boshlanishi         ko`p     jihatdan     iqlimga     va     milliy     epiografik   omillarga
vashuning     bilan   birga   individual   xususiyatlarga   bog`liqdir.Kuzatishlar
shuni       ko`rsatadiki       jinsiy       etilishning       boshlanish       davri       o`g`il
bolalarda     12-13     yoshda,qiz     bolalarda     11-12     yoshda     boshlanadi.
Ko`pchilik  o`g`il bolalar  hozirgi    vaqtda  jinsiy  etilish  15-16  yoshda,
qiz     bolalarda     13-14     yoshlarda   ko’zatiladi.   O`qituvchilar           sinf
rahbarlari         datsavval         shkni         chuqur         anglashlari   lozimki,jinsiy
etilish   organizmning   jismoniy   taraqqiyotiga   ta’sir   qilishdan   ularning
psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi. 
O`smirlarda     jinsiy     etilish         bilan   birga     shu     paytgacha     ularga
noma’lum   bo`lgan   qandaydir   xislar,kechinmalar qarama-qarshi   jinsga
spetsifik     qiziqish     noma’lum     mazmundagi     kitoblarga   qiziqishlarning
paydo bo’lishitabiiydir.
O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini
oshishi   hisobiga     bo’lsa,     ikkinchi     tomondan     tabiat     va     jamiyatdagi
narsa    voqea     va  hodisalarning  mazmun  mohiyatini   anglashlari  hisobiga
bo’ladi.   Bu   dovrda   o’smir   til     yordamida     atrof-borliqni     aks     zttirilishi
bilan     bir     qatorda     nnson   dunyoqarashini   ham     belgilab         berish
mumkinligini     his     qila     boshlandi     Aynan     usmirlik     davridan   boshlab,
iison     aynan     nutq     bilish     jarayonlarining     rivojlanishini     belgilab
berishini   tushuna   boshlaydi   o’smirni   ko’pincha   muomalada   so’zlarni
ishlatish   qoidllari   -“qanday     qilib   to’g`ri   yozish   kerak?”,   “qanday     qilib
yaxshiroq   aytish   mumkni?”   kabi   savollar   juda   qiziqtiradi.   o’smirlar
maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar   nutqidagi   kamchiliklarga
kitob,     gazeta     radio     va     telividenie     diktorlari xatolariga tez e’tibor
beradilar.   Bu   holat   o’smirning   bir   tomondan   o’z   nutqini   nazorat     qilish
urgatsa,     ikkinchi     tomondai     kattalar     ham   nutq,   qoidalari   bo’zilishi
SAMARQAND - 2022 1
0mumkinligini     bilishlariga     va     o’zida     mavjud     xatoliklarni     birmuncha
barham toptirishlariga olib keladi.
O`smirlikdan   k е yingi   navbatdagi   bosqichni   o`spirinlik   davri   d е b   bir
bosqich   hisoblashimiz   ham   mumkin,   l е kin   hozirgi   ko`pchilik   psixologlar
klassifikatsiyasi   bo`yicha   ikki   bosqichga   ajratishimiz   ham   mumkin.   Avval
o`smirlikdan   k е yingi   bosqichni   o`smirlik,   k е yingisi   ilk   o`spirinlik   yoki
yigitlik   davri   d е b   aytilardi–da   14   yoshdan   21   yoshgacha   bo`lgan   davrlarni
kamrab   olar   edi.   Hozir   ko`pchilik   psixologlar   15–18   yoshni   qamrab
oladigan   davrni   ilk   o`spirinlik   d е b   atashni   ma'qul   ko`rmoqdalar,   bu
umumta'lim   maktabining   8–9   sinfidan   boshlab,   kasb–hunar   koll е ji   va
lits е ylarining   1–2–sinflariga,   ya'ni   8–10   sinf   yoshiga   to`g`ri   k е ladi.   Bu
davrda   o`quvchi   jismonan   baquvvat,   o`qishni   tugatgach   mustaqil   m е hnat
qila   oladigan,   oliy   maktabda   o`zini   sinab   ko`radigan   imkoniyatga   ega
bo`ladi.
Mazkur   davrning   yana   bir   xususiyati–m е hnat   bilan   ta'lim   faoliyatining   bir
xil   ahamiyat   kasb   etishidan   iborat.   Ijtimoiy   hayotda   faol   qatnashish,   ta'lim
xarakt е rining   o`zgarishi,   yigit   va   qizlarda   ilmiy   dunyoqarash,   barqaror
e'tiqodning   shakllanishiga,   yuksak   insoniy   xis–tuyg`uning   vujudga
k е lishiga, bilimni o`zlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib k е ladi.
Hayotda   o`z   o`rnini   topishga   intilish   kasb–hunar   o`rganish,   ixtisoslikni
tanlash,   istiqbol   r е jasini   tuzish,   k е lajakka   jiddiy   munosabatda   bo`lishni
k е ltirib   chiqaradi.   Biroq   bu   davr   kuch-g`ayrat,   shijoat,   qahramonlik
ko`rsatishga   urinish,   jamoat,   jamiyat   va   tabiat   xodisalariga   romantik
munosabatda bo`lish bilan boshqa yosh davrlaridan k е skin farqlanadi.
Ilk   o`spirinning   psixik   rivojlanishini   harakatga   k е ltiruvchi   kuch   jamoat
tashkilotlari,   maktab   jamoasi,   ta'lim   jarayoni   ko`yadigan   talablar
darajasining   oshishi   bilan   u   erishgan   psixik   kamolot   o`rtasidagi
ziddiyatlardir.   Turli   qarama–qarshiliklar,   ziddiyatlar   o`spirinning   ahloqiy,
aqliy, est е tik jihatdan t е z o`sishi orqali bartaraf qilinadi.
Ilk   o`spirinlik   yoshidagi   е takchi   omil   yuqori   sinf   o`quvchisi   faoliyatining
xususiyati, mohiyati va mazmunidagi tub burilishdir.
O`spirinlarda   avvalo   o`zini   anglashdagi   siljish   yaqqol   ko`zga
tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy
dunyosini,   shaxsiy   fazilatlarini,   aql-zakovatini,   qobiliyati   hamda
imkoniyatini   aniqlashga   intilish   kuchayadi.   Bu   yoshdagi   o`quvchilarning
o`zini   anglashga   aloqador   xususiyatlari   mavjud.   Ular   avval,   o`zlarining
kuchli   va   zaif   jihatlarini,   yutuq   va   kamchiliklarini,   munosib   va   nomunosib
qiliqlarini   aniqroq   baholash   imkoniyatiga   ega   bo`ladilar.   O`spirin   o`smirga
qaraganda   o`z   ma'naviyati   va  ruhiyatining   xususiyatlarini  to`laroq  tasavvur
SAMARQAND - 2022 1
1eta   olsa   ham,   ularni   oqilona   baholashda   kamchiliklarga   yo`l   qo`yadi.
Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik,
kibrlanish   illatiga   duchor   bo`ladi,   sinf   va   p е dagoglar   jamoalarining
a'zolariga   g`ayritabiiy   munosabatda   bo`la   boshlaydi.   Shuningd е k,   ayrim
o`spirinlar   o`z   hatti–harakatlari,   aqliy   imkoniyatlari   va   qiziqishlariga   past
baho   b е radilar   va   o`zlarini   kamtarona   tutishga   intiladilar.   O`smirlik
yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda
aks   etuvchi   burch,   vijdon   xissi,   o`z   kadr-qimmatini   e'zozlash,   s е zish   va
faxmlashga   moyillikdir.   Masalan,   o`spirin   yigit   va   qiz   s е zgirlik   d е ganda
nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam
uyushtirishni,   shaxsning   nafsoniyatiga   t е gmasdan   amalga   oshirishni
tushunadi.   O`spirin   o`zining   ezgu   niyatini   baholashda   jamoada   o`z   o`rnini
b е lgilash   nuqtai–nazaridan   yondoshadi,   chunonchi,   «o`zim   tanlagan
mutaxassislikka   yaroqlimanmi?»,   «Jonajon   R е spublikamga,   ota-onamga
munosib   farzand   bo`la   olamanmi?»,   «Jamiyatning   taraqqiyotiga   o`z
ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida
o`zining   fazilati   to`g`risida   yaqqol   tasavvur   hosil   qilish   uchun   o`qituvchi
unga   juda   ustalik,   ziyraklik   bilan   yordam   b е rishi   lozim.   Shundagina
jamoada   ustozga,   do`stlariga   chuqur   xurmat,   minnatdorchilik   tuyg`ulari
uyg`onadi.
O`spirin   o`quvchida   o`zini   anglash   zamirida   o`z–o`zini   tarbiyalash
istagi   tug`iladi   va   bu   ishning   yo`llarini   topish,   ularni   kundalik   turmushga
tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik
qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar.
O’smir     so’zlarning       kelib       chiqish       tarixga,       ularniig       aniq
mazmuni       va   mohiyatiga   juda   qieiqadi.   U   endi   o’z   mutqida   yosh   bola
singari  emas,   bolki katta  oddmlardan   so’zlarni     tanlashga    harakat     qiladi.
Nutq     madaniyatnii     egallash   borasida   o’smir   uchui   o’qituvchi,   albatta,
namuna   bo’lishi   shartdir.   Aynon   maktvb   talimi   o’smir   bilshi   jarayonlarini
rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat
qiladi.  Bilish  jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi,    ham    yozma
mavjud  bo’lishi  bilan  ham  kuchlivosita   xisoblamadi. Maktabdagi O’quv
Jarayonlarining to’g`ri tashqil   etiliishi   va   amalga   oshirilishi bilan o’smir
nutqining   to’g`ri   rivjlanishiga   sharoit   yaratiladi   Nutqni   o’zlashtirishga
harakat bu  o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi  ehtiyoj
va  intilish hisoblanadi.
O’smirlik     davrida     o’qish     va     yozma     monologik     nutq     jadal
rivojlanadi.  5 sinfdan  boshlab  to  9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali
bo’lish   darajasidan,   yoddan   ifodoli,   ta’sirli   aytib   bera   olish   darajasigacha
ko’tariladn.   Monilogik   nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab
berishdan,   mustaqil   ravishda   nutq   va   chiqishlar     tayyorlash,     ogzaki
SAMARQAND - 2022 1
2mulohaza  yuritish,  fikr  bildirish  va  ularii  asoslab berishgacha o’zgaradi.
Yozma   nutq   ham   yaxishlangan   holda   o’smirlar   endi   ularga   berilgan   erkin
mavzu   bo’yicha   mustaqil   holda   insho   yoza   oladilar,   O’smirlarning   nutqi
tula       tafakkur       bilan       bog`liq       holatida       amalga       oishriladi.       5-6
sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal
qila oladalar.
O’smirlik   davrida   nazariy   tafakkur   yuqori   ahamiyatga   ega   bo’la
boshlaydi.   Chunki   bu   davrdagi   o’quvchilar   atrof-olamdagi     boglanishlar
mazmunini     yuqori   darajada     bilishga     harakat     qiladilar.     Bu     davrda
o’smirning   bilishga       bo’lgan qiziqishida   progress   sodir   bo’ladi.   Ilmiy
nazariy     bilimlarning     egallab     olinishi   tafakkurning   rivojlanishiga   olib
keladi.   Buning   ta’sirida   isbot,   dalilar   bilan   fikrlash   qobilyati   rivojlanadi.
Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi.
Maktabda   o’kitiladigan   fanlar   usmir   uchun   o’z   taxminlarini   yo’zaga
keltirish   yoki     tekshirish     uchun     sharoit     bo’lib     xizmat   qiladiJ.Piajening
ta’kidlashicha,   “Ijtimoiy     xayot     uch     narsaning     ta’siri   -til,         mazmun,
koidalar         asosida   shakllantiriladi”.     Bu     borada     o’zlashtirilgan     ijtimoiy
munosabatlar  o’z-o’zidantafakkurini yangi imqoniyatlarini yaratadi.
11-12   yoshdan   boshlab   o’smir   endi   mantikiy   fikrlab   xarakat
qilaboshlaydi       O’smir   bu   yoshda   xuddi     kattalar     singari     keng     qamrovli
taxlil             etishni           o’rganaboshlaydi.       O’smir       tafakkurning     nazariy
darajagakanchalik   tez   ko’tarila   olishi,   o’quvmateriallarini     tez     va     chuqur
egallashi  uning  intellektini  xam  rivojlanishini belgilab beradi.   O’smirlik
davri     yuqori   darajadagi   intellektual   faollik   bilan           farklanadi.           Bu
faollik         o’ta         kizikuvchanlik         xamda atrofdagilarga o’z layokatlarini
namoyish   etish,   shuningdek,   ulardli   yuqori           baxo       olish   extiejining
mavjudligi       bilan       belgilanadi   usmirning   kattalarga   beradigan   savolllri
mazmunli,  muloxazali  va  aynan      o’sha     masala   doirasida     bo’ladi.       Bu
yoshdagi   bolalar   turli-farazlarni    keltira      oladilar      taxminiy      fikr
yuritib,           tadkikot       utkaza       oladilar               xamda               matlum               bir
masala                     buyicha                 mukobil     variantlarni       takkoslay         oladilar.
O’smir         tafakkur   ko’pincha     umumlashtirishga     moyil   bo’ladi.
Respublikamizning   bozor   iktisodi   sharoitida           utishda           kishilardagi
amaliy             tafakkurning         axamiyati     oshmokda.         Amaliy             tafakkur
tizimiga   kuyidagi  akliy   sifatlar qiradi:
-tadbirkorlik.      tejamkorlik,        xisob-kitoblik,      yuzaga      kelgan
muammolarni  tez yecha  olishlik va boshqalar.
Ko’rsatilgan     barcha   sifatlar   mavjud   bo’lgan   takdirdagina   amaliy
tafakkurini rivojlangan  deb  xisoblash  mumkin.  Bu  sifatlarni  1  sinfdanok
rivojlantira  borish 
SAMARQAND - 2022 1
390nixoyatda   muxim     usmirlik   davrida   ishbilarmonlik       sifatini
o’quvchilarning       o’z-o’zini       boshqarishni   yo’lga         kuyishi         umumiy
foydali     tadbirkorlik             ishlarida     ishtirok     etishi     arqali     rivojlantirish
mumkin.         Bu     borada     ukuvchi     ijrochi     rolida         emas                 balki
boshqaruvchi, mustaqilyo’ltanlovchi               va   tadbirkorlik munosabatlarida
o’zi ishtirokchi bo’lgan takdirdagi rivojlanish   amalga     oshishi       mumkin.
Bu   yoshda   tadbirkorlikni rivolantirishda ko’proq mustaqillikning berilishi
o’smir     amaliy     tafakkurining     rivojiga     ijobiy     ta’sir     ko’rsatadi.   O’smir
yoshdagi   bolalarda   tejamkorlikni             rivojlantirish           aqlning             boshqa
sifatlariga       nisbatan               osonroqkechadi,               buni             ko’proqularning
qiziqtiradigan     narsalarga   mustaqilravishda         xisob-kitob     qilib     borishga
qo’llash     orqali     amalga   oshirish     mumkin   o’smirlarda     yuzaga     kelgan
muammolarni             tez             va             operativ       xolda     yechish       malakasini
shakllatirish     birmuncha     qiyinroqkechadi.       Albatta,       bu     bolaning
temperamentiga xam bogliq. Barcha o’smirlarni xam tez yo’llab, tez xarakat
qilishga o’rgatish  mushkul, Lyokin  ularni  biror  muammo  yuzaga  kelishi
bilan       orqaga       chekinmay,           zudlik       bilan         yechishning       umumiy
qoidalariga   o’rgatib     borish     mumkin.     O’smirlik     davrida     intelektning
yuqori         darajada   rivojlangan   bo’lishi   qimmatli   va   obro’li   xisoblanadi
O’smir     shaxsida     va     uning   bilishga       qizikishidagi     o’zgarishlar     o’zaro
bog’liqbo’ladi.     Ixtiyoriy     psixik   jarayonlarning   rivojlanishi   o’smirdagi
shakllanib   kelayotgan   shaxs   mustaqilligiga   tayanadi,   o’zining   shaxsiy
xususiyatlarini     anglash     va     shakllantirish     imkoniyatlari   esa   undagi
tafakkuriy rivojlanishi bilan belgalanadi.
O’smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to’la mustaqillik  kasb  etib,
endi  ularni   o’z  ifodasiga   ko’ra  boshqara  oladigan  bo’ladi.  Bu  davrdakaysi
etakchi   funktsiya   (dikkvti,   xotirami   yoki   t’savvur   ustunlik   qilayotgani
yakkol     namoyon   bo’lib,   Xar   bir   o’smir   o’zi   uchun   axamiyatlirok   bo’lgan
funktsiyani   e’tiborga   olish   imqoniyatiga   ega   bo’ladi,   Ushbu
funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz.
Diqqat:Agar   kichik   maktab   davrida   ixtiyorsiz   diqqat   ustunlik   kilsa,
o’smirlik davrida  bola  o’z  diqqatini  o’zi  boshqara  oladi.  Dars  davamida
intizomning   bo’zilishi     aksariyat     xollarda     ukuvchilar     diqqatsizligidan
emas,   balki     ijtimoiy   sabablar       bilan   belgilanadi.   O’smir    o’z    diqqatini
to’la     ravishda     o’zi     uchun   axamiyatli   bo’lgan   va   yuqori   natajalarga
erishishi mumkin bo’lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati yaxshi
boshqariladigan   va   nazorat   etiladigan   darajada   rivojlangan   bo’lishi
mumkin.Bolaning   rivojlanayotgan   ixtiyoriy   diqqati   o’kituvchi   tomonidan
doimo     ko’llab-kuvvatlanishi       juda       zarurdir.       Pedagogik       jarayonda
ixtiyorsiz   diqqatni   ixtayoriy   diqqat   darajasiga   ko’tgarish   uchun   bir   kancha
uslublar   ishlab   chikilgan,   shuningdek,   o’smirning   dars   jarayonida   o’z
tengdoshlari   orasida   o’zini   ko’rsatashi   uchun   sharoitni   yaratilishi   xam
usmirdagi   diqqatni   ixtiyorsizlak   ixtayoriga     aylanishida     zamin     bo’lib
SAMARQAND - 2022 1
4xizmat   qilishi   mumkin.   Lekin,   o’smirlik davrida   juda   kattik   charchash
xolatlari     xam     bo’ladi,     Aynan     13-14     xamda     16   yoshlarda   charchash
chiziga   keskin   ko’tariladi.   Bunday   xolatlarda   o’smir   atrofdagi   narsa     va
vokealarga     to’lik     diqqatini     karata     olmaydi,     diqqatini     ko’rnishlariga
usmirlik  erishish  va  yo’kotish  bo’yicha  tula  karama-karshi  bo’lgan  davr
xisoblanadi.
Jahon           fanlarining           muayyan   qonuniyatlarga           asoslanib
turkumlarga kiritilishiga  ko’ra,  psixologiya  fani  bu  tizimda  nufuzli o’rin
egallashiga   barcha  obektiv  hart  va haroitlar  yetarlidir.Qat’iy  ishonch  bilan
aytilgan   fikrning   zamirida   bir   qator   muhim     ham     tabiiy,     ham     ijtimoiy
omillar     yotishi     shak-shubshasizdir.   Chunki,psixologiya   fani   insoniyat
tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabi bo’lib,   biosferik
ta'limotdan       kelib       chiqqan       holda       psixika       yuksak   darajada   tashkil
topgan   materiyaning   xususiyatini   aks   ettiruvchi   kategoriya   sifatida
o’rganilib   kelingan.   Lekin   bugungi   kunda   neosferik   ta'limotga   binoan
fazoviy   munosabatlar,   sayyoralararo   aloqalar,   o’zaro   ta'sirlar,   moddalar,
zarrachalar,   nurlar   harakati,     almashinishi,   qo’shilishi
to’g’risidamulohazalar,  faraziy  asosda  bo’lsa ham, yuritilmoqda.
Ayniqsa,       biosferaga       kirib       kelayotgan       moddalarning   o’zaro
birikuvi,   muayyan   fazoviy   maydonning   hosil   qilishi,  to’planishi   inson   tana
a'zolariga   ijodiy   ta'sir     ko’rsatishi,     natijada     favquloddagi     holatlar     sodir
bo’lishi,   kashfiyotlar   yuz berishi,   intuitiv   (lotincha “intueri”sinchkovlik,
diqqat     bilan   qaramoqyoki     ichki   sezgirlik     demakdir)     shakldagi     ruhiy
holatlarning     kuchayishi     namoyon   bo’lishimumkin.   Bular   qatoriga
telepatik(yunoncha “tele” uzoqni “pathos”sezaman degan ma'no   anglatadi)
samaralar,   o’ta     sezgirlik,     ekstrasenzitivlik     (lotincha   “extra”
o’ta,“sensus”sezgirlik       degani),       ekstrasenslik       (lotincha   “extra”     o’ta,
“sensus”   his   qilaman     ma'nosini     bildiradi)     kabi     psixologik     holatlarning
kechishi  sabablarini kiritsa bo’ladi. 
Shuningdek,         omadsizlik,         ichikishlik,         kasalning         intizor
kutishi,         nasib   etmaslik,     ishqiy   kechinmalar,   tushda   ayon   bo’lish     kabi
ruhiy   holatlar,   hodisalar hanuzgacha   ishonchli   dalillar   bilan   tushuntirib
berilgani   yo’q.   Ammo     bu     boradabilish     ob'ekti     (lotin.     “objectum”jism
demakdir)       bilan       sub'ektining       (lotin.   “subjectum”     tashqi       olamni
biluvchi       inson)       birikuvida       psixologiyaning   qulay   imkoniyatga   ega
ekanligini ta'kidlab o’tish o’rinlidir.
Ushbu fikrni yaqqollashtirish maqsadida ayrim misollar va talqinlarni
qaytadan   tahlil   qilib   o’tamiz.Jumladan,     chaqaloqdunyo     yuziniko’rishdan
e'tiboran     idrokida     tevarak-atrofni       va       unga       mehrigiyosi       bilan
termilayotgan   kishilar   muhitini   aks   ettira boshlaydi,  dastavvalob'ektiv
(tashqi)     va     sub'ektiv     (ichki,     odamlar   o’rtasidagi)   muhitga   moslashish
sodda   instinktlar   (lot.”instinctus”tabiiy   qo’zg’atuvchi,   tug’ma
SAMARQAND - 2022 1
5xususiyatdemakdir), hartsiz reflekslar (lot.”reflexus”aks ettirish) yordamida
oddiy   ta'sirlanish   va   taassurot   tarzida   namoyon   bo’ladi.   Taraqqiyotning
mazkur davrida u o’zligini tushuna va anglay olmaydi, hatto buning yuzaga
kelishi   haqida   mulohaza   yuritishi   ham     aslo     mumkin     emas.     Bola
biryoshgacha   davrda  tez  sur'atlar  bilan rivojlanadi,  yil  davomida  uning
jismoniy  a'zolari  50  foizgacha  takomillashishi mumkin.  
Jismoniy   o’sish-psixik     (ruhiy)     taraqqiyotni     tezlashtirishga     puxta
zamin hozirlaydi,  natijada  ko’rish,  ushlash,  yurish,  talpinish, g’azablanish
va   quvonish,   samimiylik   ham       beg’uborlik       singari   insoniy
tuyg’ularivujudga       keladi,       nutqfaoliyati     paydo   bo’lishiuning     tushunish
darajasini     yangi     bir     sifat     bosqichiga   ko’taradi.       Psixikaning
muayyanxususiyatlari,holatlari,     hodisalari,     xossalari, sifatlari,   fazilatlari,
qonuniyatlari     orqali     moddiy     dunyoni     tushuna     boradi   va     unda
o’zfaoliyatiningmazmunida   barcha   ob'ektlarni   amalga   oshira   boshlaydi.
Bolalik   dunyosining     ichki     murakkab   qatlamlaridan     asta-sekin     "   o’zlik"
ni,     shaxsiy"men"   likni   tushunishtuyg’usi,sezish,   his   qilish   jarayonlari
shakllana boshlaydi hamda u yoki bu har xil xususiyatli to’siqlarni yengish
imkoniyatiro’yobgachiqadi. 
Mazkur   taraqqiyot   bosqichi   psixologiya     fanida   "men"   davri     yoki   "
o’zlik"ni   anglash   davri   deb   yuritiladi,   u   bolada   nutqpaydo   bo’lganidan
boshlanib,   bir   necha   rivojlanish     bosqichlarini   o’zichiga   qamrab     oladi.
"Men"     davrining     anglashilgan   shakllari     va     ko’rinishlarining     namoyon
bo’lishio’smirlik  davriga  to’g’ri  keladi. 
O’smirlik    davrida  o’g’il   va  qizlarning   ruhiyatida  o’zlikni  anglashga
bog’liqbir   talay   muammoli   savollar   va   ularning   turmushdaqaror
toptirishtuyg’ulari,   istaklari,   orzulari       paydo   bo’lib,     ko’pincha       bu
narsalar       yakka       shaxsning       "kimligi",   "qandayligi",     "kimga     va     nima
uchun     kerakligi     "ga   yo’naltiriladi.     Bolaning     psixik   xususiyatlari,
funktsiyalari   (lot.”function”ijro   etish,   bajarish   degan   ma'no anglatadi)
uni   qurshab     turgan     jonli     va     jonsiz     tabiat     ajoyibotlarini     jismoniy     va
ijtimoiy   vositalar   orqali   egallash   uchun   xizmat   qiladi.   Xuddi     shunga
o’xshash   o’zligini     anglash     jarayoni     insoniyatning     barcha   tarixiy     va
evolyutsion(lot.“evolution”tabiiy     ravishda   o’zgarish)taraqqiyotidavrlariga
xosxususiyat     sanaladi.     Ibtidoiy     jamiyatda     kishilarning     kuch-quvvati
yashash   uchun   kurashga   va   tashqi   dunyoni   egallashga   sarflangan,   ana
shu     tariqa   tabiat     haqidagi     dastlabki     bilimlar,     tajriba     saboqlari     orqali
o’zlashtirilgan.     Yarim   yirtqich       holatdagi       ajdodlarimiz       olovni       kashf
qilganlar,       yovvoyi       hayvonlarni   ovlaganlar,   tabiat     ne'matlaridan
bahramand   bo’lganlar     va     xuddi   shu   qabilda   tabiat   bilan     tanisha
boshlaganlar,     moddiy     dunyoning     saxiyligi,     tabiatning     ehsonlari     va
ofatlari,    hayvonot    olamini    madaniylashtirish    (xonakilashtirish),    yer
ilmini   o’rganish     bo’yicha     bilimlarningto’planishi     natijasida     inson
tabiatning   qulligidan   qutila     borgan     soniyadan     e'tiboran   o’zligini
SAMARQAND - 2022 1
6(kimligini)   anglash   imkoniyati   tug’ila   boshlagan.   Lekin       u       davrning
odamlari     bolaga  o’xshab  o’zligini       oqilona,     odilona,  omilkorlik       bilan
tasavvur      eta       olmaganlar.       Insoniyat   taraqqiyotining       tarixiy   davrlarida
kishilarda     ichki     ruhiy     imkoniyatlar     yuzaga     chiqa     boshlagan,     tug’ma
mayl     va     layoqatlar     alomatlari     asta-sekiniste'dodga,     qobiliyatga
aylanaborgan.   Ammo   bu   jarayon   birining   o’rniga     ikkinchisini     mexanik
(yunoncha   “mechanike”qurol   yoki   sodda   tarzda   demakdir)   ravishdayuzaga
kelganliginibildirmaydi,   balki,   aksincha,     murakkab     sifat   o’zgarishlari,
organlarningtakomillashuvi,     tajribalarda   to’plangan   tatbiqiy   bilimlar
tartibga solinayotganligini ifodalaydi. 
Insonning     jismoniy     (biologik),     ruhiy     (psixik),     ijtimoiy     (sotsial)
rivojlanishi natijasida   yer   kurrasida   moddiy   dunyo,   ma'naviyat,   yozuv,
san'at,     adabiyot,     fan,   texnika     yaratilgan.     Bularning     zamirida     inson
tafakkuri,     ongi,     aql-zakovati,     kuchli   irodasi,       mustahkam       xarakteri
(yunoncha “character”qiyofa,      xislat     degani), ijodiyoti,   xayolati   yotadi.
Insoniyat   taraqqiyotining     muayyan     bosqichida     odamo’zini
hayajonlantirgan,       taajjubga       solgan       savollariga       javob       izlash
imkoniyati vujudga  kelgan.  Buning  natijasida  "Inson qanday  fikrlaydi?",
"Odam   qanday   yangilik   yaratishi   mumkin?",   "   Ijod   qilish   qay   yo’sinda
paydo   bo’ladi?",   "Moddiy   dunyoni   qay   tariqa   bo’ysundirish     mumkin?",
"Aql-zakovatning o’zi  nima?",  "Insonga  uning  ichki ruhiy   dunyosi qaysi
qonunlar       asosida       bo’ysunadi?",       "Inson   o’ziga-o’zi       ta'sir   o’tkaza
oladimi?",   "O’zgalarga-chi?"   kabi   turli-tuman   muammolar   yechimini
qidirishga harakat qiladi.  
Mana     buning     barchasi     psixologik     bilimlar     tug’ilish   nuqtasini
vujudga     keltiradi       va     ana     shu     daqiqadan     boshlab       inson   o’zini   o’zi
anglaydi.     Binobarin,     psixologik     bilimlar     namoyon   bo’lishio’zini   o’zi
anglashni   omiliga     aylanadi,     ular     borgan     sari     tobora
uyg’unlashib,mutanosiblashib     borib,   izchil,   uzluksiz   aloqaga   o’sib   o’tadi.
Bebaho       ahamiyatga       ega       bo’lgan       insoniyatning       buyuk       yutug’I   -
butafakkurning  kashf qilinishiga  olib  keldi.  Avvallari  uning  fikri,  xayoli
tashqi   dunyoni     egallashga   qaratilgan     bo’lsa,     tafakkur     kashf   qilingan
davrdan     boshlab   sub'ekt-ob'ekt   (inson   fikrlashi   tashqi   olamga   qaratilgan)
munosabati   o’rnini   sub'ekt   (insonning     fikri   o’zini   o’zi   anglashga
yo’naltirilgan)  munosabati  egallay  boradi. 
Demak,   inson   ob'ektiv   dunyoni   sub'ektiv   tarzda   aks   ettirish   orqali
o’zini   o’zi   tadqiqqilishdek     murakkab,   qaltis     ishni   amalga   oshirishgaqaror
qiladi.Ana shu boisdan, psixologiya  faninnig  vazifalari  ko’lami  kengaydi,
murakkablashdi,     ichki     tarkibida   keskin   burilish   yasab,   o’zpredmetiga
insonni   ilmiyjishatdan   o’rganishdan   tashqari   o’zini   o’zi   anglashni   ham
kiritdi.
SAMARQAND - 2022 1
7Psixologiya  faninig  boshqa  fan  sohalaridan  farqli  tomoni  shundan
iboratki,   uning       amaliy,       tatbiqiy       jihatlari       mavjud   bo’lib,       ijtimoiy
turmushning     barcha jabhalarida   bevosita qatnashadi,   muayyan   darajada
ta'sir   o’tkazadi.     Psixologiya   boshqa     fanlardan     farqli
o’laroqo’ztatbiqiyma'lumotlari,natijalarining     ko’pqirra,   ko’pyoqlama
ekanligi       bilan       tubdan       ajralib       turadi       va       mutlaqo       boshqa       sifat
ko’rsatkichiga   ega.   Ayniqsa,     bu     borada   o’zini   o’zi   boshqarish     alohida
ahamiyat   kasb   etadi,   shuning   uchun   u   tabiatni   o’rganish   ilmidan
tafovutlanib,   o’zining   psixik   jarayonlari,       funktsiyalari,       holatlari,
hissiyoti,       irodasi,       xarakteri,       temperamenti   kabilarni     boshqarishda
o’zaksini   topadi.   Inson o’zini   anglay   borib, o’zinsoniy xislati,xususiyati,
sifati,xulqini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Hozirgi    kunda    jahon    psixologiyasi    fani o’zini o’zi    boshqarish
va   takomillashtirsh,   o’zini   o’zi   qo’lga     olish,   o’ziga   o’zi     buyruqberish,
o’zini   o’zitarbiyalash       bo’yicha       boy       materiallar       to’plagan,       bu       esa
o’znavbatida   inson munosabati, maqsadi, holati, kechinmalari o’zgarishi va
yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy    ma'lumotlar    beradi,    kundalik
turmush         psixologiyasi         rang-barangligini   ta'minlab   turadi.   Psixologiya
inson   psixikasini   aniqlash,   shakllantirish,   yangi   haroitga     ko’chirish,
takomillashtirsh,     rivojlanish     dinamikasini     ta'minlash,   yangi     sifat
bosqichiga   o’tishini   qaydqilish     imkoniyatiborligi     bilan   o’ta     amaliy,
tatbiqiy  fanga  aylangandir.  Psixologiya  fanining  sohalari  uning  amaliyot
uchun   muhim     ahamiyat     kasb     etishidan   dalolat     beradi     (huquqshunoslik
psixologiyasi,   klinik   psixologiya,     mehnat   psixologiyasi,   savdo
psixologiyasi,   sotsial   psixologiya,pedagogik       psixologiya,       maxsus
psixologiya,   sport   psixologiyasi   va hokazo). 
Psixologiya     amaliy,     tatbiqiy     jihatdan   o’zpredmetiga     ega   bo’lib,
amaliy     sotsial   psixolog,   injener   (muhandis)     psixolog,     oilaviy
psixoterapevt,     tibbiyot     psixologi,     maktab     psixologi   kabi   sohalarni
o’zichiga   qamrab   olgandir.Yuqorida     bildirilgan     fikrlarga     yakun     yasab,
shu     narsani     alohida     ta'kidlab   o’tish     kerakki,     psixologiya     fani     ko’hna
tarixga     ega     bo’lishgaqaramay,     u     judanavqiron     fandir,     chunki     ilmiy
psixologiya  nemis  psixologi  V.Vundt  tomonidan 1879    yilda    Leyptsig
(Germaniya)         universitetida         asos         solingan         birinchi   eksperimental
laboratoriya       ochilishidan       boshlanadi.       Shuning       uchun       endigina
refleksiyani   (lotincha “reflexus”o’zining   ruhiy   holatinitahlil qilishdegani)
ilmiy   jihatdan   o’rganishni     psixologiya     fani     predmeti     tarkibiga     kiritish
davri  (mavridi) keldi.
Psixologiya  fani  tabiatshunoslik  fanlari  va  falsafa  negizida  paydo
bo’lgan   bo’lib,     to     hanuzgacha     uning     na     gumanitar,     na     tabiiy     fanlar
qatorigakiritilishi   aniqlangani   yo’q,     lekin     shunga   qaramasdan,     uni     har
ikkala     yo’nalishdagi     sohalar   bo’yicha     to’plangan
ma'lumotlar,qonuniyatlar     birlashuvining     mahsuli     deb     atash   mumkin.
SAMARQAND - 2022 1
8Ammo  psixologiyaning  tarkibida ham  gumanitar,  ham  ijtimoiy  bilimlar
mavjud   bo’lishidan   qat'iynazar,   ualohida   xususiyatga   ega   bo’lgan   mustaqil
fandir. 
Psixologiya       fanini     tahlil   qilishda       uning   qay       fan     sohasi     bilan
aloqasini   aniqlashdan     ko’ra     ilmiy     va     kundalik     turmush     psixologiyasi
o’rtasidagi  munosabat to’g’risidamulohaza  yuritish  maqsadga  muvofiqdir.
Ma'lumki,   har     qanday     fan   negizida     odamlarning     turmush     va     amaliy
tajribasi     muayyan     darajadao’zaksini   topgan     bo’ladi.     Masalan,     kimyo
predmeti   moddalarning   xususiyatlari,   ularning zichligi,     og’irligi, o’zaro
birikuvi to’g’risidagikundalik     turmush    bilimlariga suyanadi,  matematika
fani     sonlar,     miqdoriy     munosabatlar,     geometrik     shakllarning   xossalari,
trigonometrik     funktsiyalar     haqidagi    inson    tasavvurlari     asosiga  quriladi.
Lekin     psixologiya     yuzasidan     ana     shunday     mulohazalar     yuritish     yoki
bildirish   mumkin   emas,   chunki   uning   zamirida   tubdan   boshqacha   o’ziga
xoslik   yotadi.   Har   qaysi     shaxs     kundalik     turmushning   o’ziga     xos
psixologik     bilimlarini     egallagan   bo’lib,   o’zsaviyasi,     salohiyati     bilan
turlicha     kamolot     ko’rsatgichiga     egadir,     hatto   turmushtajribasida
to’plangan     bilimlar     ilmiypsixologik     bilimlardan     ustunroqturishi     ham
mumkin     (“Qari     bilganni-pari     bilmas”).     Chunki,     yirik     yozuvchilar
(shaxslararo         munosabat         va         muomala,         muloqot         xususiyatlari
yuzasidan   kuzatuvchanlikka   egadirlar),   vrachlar,o’qituvchilar,   savdogarlar
uzluksiz   ravishda   kishilar     bilan     muomalaga     kirishishlari     natijasida
ularning  ichkidunyosi  va  xulq-atvoriga oid bilimlar bilan yuksak darajada
qurollangandirlar.     Lekin     har   qanday     insonda     ham     ozmi     yoki     ko’pmi
psixologik   bilimlar     mavjuddir,     buning     dalili     sifatida     odamlarning     bir-
birlarini     tushunishlari,   ta'sir   o’tkazishlari,   xulq-atvor     oqibatini     oldindan
bashorat   qilish,     kishining     yakkahol       xususiyatlarini       hisobga       olgan
holda   unga   yordam   ko’rsatishni   ta'kidlab o’tishning o’zi kifoya.
Endi     kundalik     turmushning     psixologik     bilimlari     bilan     ilmiy
psixologik bilimlar o’rtasidagi     tafovutlar     yuzasidan     mulohaza     yuritish
aynimuddaodir.   Kundalik   turmushga   oid   psixologik   bilimlar,   dastavval,
yaqqol     va   alohida   olingan   holat,     vaziyatni   o’zichiga   qamrab     oladi.
Masalan,     sinchkov     bola   o’zmuddaosiga   yetish     uchun     otasiga,     onasiga,
buvasiga,     opasi     hamda     akasiga     har     xil     uslub     bilan   ta'sir
o’tkazadi,turlicha vositalardanfoydalanadi. U ko’zlangan maqsadiga erishish
uchun     katta     yoshdagi     odamlarning     individual-tipologik     xususiyatlarini
hisobgaolgan   holda   ish   tutadi.Kundalik   turmushga   oid   psixologik   bilimlar
aniqvaziyatgaqaratilganligi,     biror     shaxsga     yo’naltirilganligi     bilan     ilmiy
psixologikbilimlardanfarq   qiladi.   Ilmiy       psixologiya       esa       muayyan
metodlar,       vositalar,       uslublar,       usullar,   operatsiyalar     yordamida
ma'lumotlar     to’plash     va     ularniumumlashtirishgaintiladi,   izlanyotgan
ob'ektning     xususiyati,     holati,     munosabati,     bog’lanishi     kabilarni     aks
SAMARQAND - 2022 1
9ettiruvchi   ilmiy   tushunchalar,   ta'riflar,   qonuniyatlar,   xossalar   yordamida
psixologik mexanizmlar   kashf qilishga harakat qiladi.
Odatda       shaxsning       xususiyatlari,   sifatlari,     fazilatlari,     xislatlari,
xulq-atvorlari,     xatti-harakatlari     bo’yicha     turmush   haroitidagi     bilan     fan
olamidagilar   (hatto   ilmiy   tushunchalar,   atamalar) o’zaro o’xshab   ketsa-
da,  lekin  ilmiy  psixologik  mazmun,  mohiyat,  majmua o’zining tuzilishi,
tarkibi,   aniqligi,   mantiqan   izchilligi,   ma'noning   yig’iqligi   bilan   keskin
ajralib turadi.
Yuqorida   yuritilgan   mulohazalar   kundalik   turmush   tajribasida
to’planadigan   psixologik       bilimlar       bilan       ilmiy       bilimlar       orasidagi
dastlabki       (birinchi)       farqni   harhlashga   yo’naltirilganligi     bois     alohida
ahamiyat  kasb   etadi.  Lekin   shu   narsani yoddan    chiqarmaslik    kerakki,
turmushga       oid       amaliy       psixologik       bilimlarga   asoslanmasdan       turib,
ilmiy       psixologik       nazariyalarni       yaratish       mumkin       emas.   Xolbuki
shunday   ekan,   amaliy   bilimlar   genetik   kelib   chiqishi   nuqtai   nazaridan
birlamchi       hisoblanadi.Shu       narsani       alohida       ta'kidlab   o’tish       zarurki,
kundalik   turmush     psixologik     bilimlari     aksariyat     hollarda     farosatlilik,
sezgirlik,     topqirlik   xususiyati     asosidaintuitiv     tarzda     namoyon
bo’lishikuzatiladi.     Buning     asosiy   sababi       shuki,       ko’pincha
egallanayotgan     bilimlarhayotiy     tajribada     uchraganvoqelikka       nisbatan
munosabat,     amaliy    sinovlar    negizida     vujudga    keladi, keyinchalik
undagi  ayrim  dag’allik  va  nuqsonlarsilliqlanadi.  Shuning  uchun bunday
psixologik     bilimlar     maxsus     uslublar     yordamida   qabul   qilinadi,     ammo
mantiqiy   tahlil   qilinmasdan   turib   to’g’ridan-to’g’ri   muomala   tizimiga
uzatiladi.
Turmushda     uchraydigan     go’daklarning   har     xil     shakldagi
xarxashalari     va   ularning     maqsadga     erishish     istaklari     kundalik
hayotiytajribalarning     sinovlarida   toblanadi,       sezgir       bolalar       katta
yoshdagi       odamlarning       zaif       va       mustahkam   tomonlarini     puxta
o’rganadilar,     bu     boradamuayyan   qarorgakelganlaridan     so’ng   har   qaysi
shaxsga  yakkahol  yondashishini amaliyotga tatbiqqilib ko’radilar.  Ana shu
tariqa     amaliy     psixologikbilimlar     ma'lum     tizimga     kiritiladi,     ularning
barqaror   xususiyat   kasb   etganlari   esa   turmushda   qo’llanila
boshlanadi.Ijtimoiy     hayotda     (muhitda)     juda     ko’p     uchraydigan,ayniqsa,
o’qituvchilar,   murabbiylar,     trenerlar,     rahbarlar,     vrachlar
faoliyatidanamoyon   bo’luvchita'limiy,   tarbiyaviy,     tibbiy     uslub     arzimas
ijobiy     siljishni     payqash     imkoniyatini     yaratadi.   Amaliy     faoliyatda
erishilgan     ushbu     samara     psixologiktahlilga     muhtojdir,     chunki   uni
keltirib       chiqaruvchi       ob'ektiv       yoki       sub'ektiv       omillarni       dalillash
ancha   mushkuldir.       Buning       uchun   o’zgalarga       ta'sir   o’tkazish       usuli,
ularda       ichki   imkoniyatga     ishonch     tuyg’usini     uyg’otish   qo’zg’ovchisi,
ta'sirga     beriluvchanlikni   kuchaytiruvchi       motivlar(frantsuzcha
“motif”qo’zg’atuvchi     sabab     ma'nosini bildiradi)   tabiatini   chuqur   tahlil
SAMARQAND - 2022 2
0qilish     kerak.     Faqat     mana     shu     yo’l     bilangina   siljishning   psixologik
ma'nokasb etishinidalillash mumkin, xolos.
Hayotiy   psixologik   bilimlarning     ilmiy   psixologik     bilimlardan
farqishundan   iboratki,       ilmiy       jihatdan       asoslangan       bilimlar
anglashilgan,mantiqiy       puxta,   oqilonalik   xususiyatiga   ega   bo’ladi.     Ilmiy
psixologik     bilimlar     faraz     va   g’oyalarni   ilgari     surish     daqiqasidan
boshlaboq   shakllana     boradi,     ulardan     kelib     chiqadigan   oqibatlarni
mantiqan     tekshirish     bilan     yakunlanadi.     Bunda     ham     olg’a     surilgan
g’oyalar     tekshirishjarayonida     biron-birtasdiqyoki     inkor     ma'nosiga
erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi.
Hayotiy   psixologik   bilimlarning   ilmiy   psixologik     bilimlar     bilan
qiyoslanishni       davom     ettirsak,       unda       ular   o’rtasidagi   tafovutlar
yanadayaqqolroq ko’zga  tashlana  boshlaydi. O’zidan o’zi  ma'lumki, hayot
psixologiyasida   to’plangan   bilimlarni   me’ros   sifatida   bevosita   qoldirish
yokiularni   yosh   avlod   ongiga   qaysidir   yo’l   bilan   uzatish   imkoniyati   o’ta
cheklangandir. Chunki,keksa  (katta)  avlod  tomonidan  yaratilgan  turmush
psixologiyasini  yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul  qila  olmaydi.  Har  bir
yosh     yakkahol     ravishda   hayotiy       psixologik       bilimlarni       shaxsiy
tajribasidan   o’tkazganidan       keyingina   ularning   to’g’riligiga   ishonch   hosil
qiladi.   Ana  shu   boisdan  keksa  yoki  katta   avlod   bilan    yosh  avlod   o’rtasida
yuz     beradigan     nizolar,tushunmovchiliklar     uzluksiz,to’xtovsiz     ravishda
davom   etayotganligi   sababli   abadiyat qonuniyatlariga   aylanib ketgandir.
Avlodlar  o’rtasidagiqarama-qarshiliklar,  anglashilmovchilik  to’sig’i, hayot
dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof,
iymon,     nafosat,adolat,     erk     tushunchalari     atrofidagi     bahslarni     davom
ettirishga puxta zamin hozirlaydi. 
II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma.
O’smirlik   davrida   diqqat,   xotira,   tasavvur   to’la   mustaqillik     kasb
etib,     endi   ularni   o’z   ifodasiga     ko’ra   boshqara   oladigan   bo’ladi.   Bu
davrdakaysi     etakchi   funktsiya   (dikkvti,   xotirami   yoki   t’savvur   ustunlik
qilayotgani     yakkol     namoyon   bo’lib,   Xar   bir   o’smir   o’zi   uchun
axamiyatlirok   bo’lgan   funktsiyani   e’tiborga   olish   imqoniyatiga   ega
bo’ladi, Ushbu funksiyalarningrivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz.
Diqqat:
Agar   kichik   maktab   davrida   ixtiyorsiz   diqqat   ustunlik   kilsa,
o’smirlik   davrida     bola     o’z     diqqatini     o’zi     boshqara     oladi.     Dars
davamida     intizomning   bo’zilishi     aksariyat     xollarda     ukuvchilar
diqqatsizligidan     emas,     balki     ijtimoiy   sabablar       bilan     belgilanadi.
O’smir  o’z  diqqatini   to’la   ravishda   o’zi   uchun axamiyatli bo’lgan va
yuqori   natajalarga   erishishi   mumkin   bo’lgan   faoliyatlarga   karata   oladi.
SAMARQAND - 2022 2
1Usmirni   diqqati   yaxshi   boshqariladigan   va   nazorat   etiladigan   darajada
rivojlangan   bo’lishi   mumkin.Bolaning   rivojlanayotgan   ixtiyoriy   diqqati
o’kituvchi   tomonidan     doimo     ko’llab-kuvvatlanishi       juda       zarurdir.
Pedagogik       jarayonda   ixtiyorsiz   diqqatni   ixtayoriy   diqqat   darajasiga
ko’tgarish   uchun   bir   kancha   uslublar   ishlab   chikilgan,   shuningdek,
o’smirning   dars   jarayonida   o’z   tengdoshlari   orasida   o’zini   ko’rsatashi
uchun   sharoitni   yaratilishi   xam   usmirdagi   diqqatni   ixtiyorsizlak
ixtayoriga   aylanishida    zamin   bo’lib   xizmat   qilishi    mumkin.   Lekin,
o’smirlik davrida  juda  kattik  charchash  xolatlari  xam  bo’ladi,  Aynan
13-14  xamda  16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko’tariladi. Bunday
xolatlarda o’smir atrofdagi narsa  va  vokealarga  to’lik  diqqatini  karata
olmaydi,     diqqatini     ko’rnishlariga   usmirlik     erishish     va     yo’kotish
bo’yicha   tula   karama-karshi   bo’lgan   davr xisoblanadi. Taraqqiyotning
bu   tiklangan   tipi     o`smirni   yangi   yosh   bosqichi   katta   maktab   yoshiga
o`tishga   tayyorlaydi. 
O`smirlik       yoshi       kishi       shaxsining       tarkib       topish   jarayonida
alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi. Chunki bu yoshda
g`oyat       muhim       psixologik       o`zgarishlar       paydo     bo`ladi.Har       xil
psixologiya   o`zgarishlar   va   shaxsning    taraqqiyoti,eng   avvalo,   mana
shu     shaxsning     faoliyat   xarakteriga     bog`liqdir.   O`smirning     faoliyati
o`qish     mehnat     va     o`yin     jarayonlarini   o`z   ichiga   oladi.Mana   shu
jarayonga to`xtalib o`tamiz.
O`spirinda   id е allar   bir   n е cha   ko`rinishda   namoyon   bo`lishi   va   aks
etishi   mumkin.   Masalan,   ular   taniqli   kishilarning   qiyofalari,   badiiy   asar
qahramonlari   timsolida   o`zlarida   yuksak   fazilatlarni   gavdalantirishni   orzu
qiladilar.   Bu   orzular   mazmun   jihatidan   o`spirin   yigitlar   va   qizlarda   farq
qilishi   mumkin.   Masalan,   qizlar   ko`pincha   m е hnatkash   ayolning,   jozibali,
nazokatli,   iboli,   iffatli   jamoat   arbobining,   badiiy   asar   qahramonining
xususiyatlari   mujassamlashgan   qiyofalarini   id е al   darajaga   ko`taradilar.
Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, baquvvat yo`lto`sar,
xiylagar   quv   josus   va   boshqalarning   salbiy   sifatlariga   taklid   qilishga   ham
moyil bo`ladilar.
Kuzatishlar   va   hayot   tajribalarining   ko`rsatishicha,   ba'zi   xollarda   ilk
o`spirinlar o`zlarini qo`rqmas, jasur qilib ko`rsatishga, noo`rin harakatlarga
moyil bo`ladilar.
Ilk   o`spirinlar   ma'naviy   xislatlarga,   ahloqiy   m е zonlar   mohiyatiga   jiddiy
munosabatda   bo`ladilar.   Masalan,   burch,   vijdon,   g`urur,   qadr–qimmat,
faxrlanish,   ma'suliyat,   or–nomus   kabi   tushunchalarni   chuqur   tahlil   qila
oladilar.   L е kin   hammalari   emas.   ahloqiy   ma'naviy   qarashlar,   tasavvurlar
shakllanishi   uchun   p е dagoglar   sog`lom   muxit   yaratish,   barqaror   shaxsni
tarkib   toptirish   uchun   doimo   izlanishlari   zarur.   Ayrim   munozarali   tadbirlar
SAMARQAND - 2022 2
2puxta   o`ylab   tashkil   qilinishi,   ayrim   ch е t   el   filmlari   muxokamasi   shular
jumlasiga  kiradi.   Ijtimoiy  hayotda  uchraydigan  yaramas  yurish–turishlarga,
illatlarga   zarba  b е rish  p е dagoglar  jamoasining  muhim  vazifasi  hisoblanadi.
O`spirinlarda  balog`atga   е tish  tuyg`usi  takomillashib borib  o`zining  o`rnini
b е lgilash va ma'naviy dunyosini ifodalash tuyg`usiga aylanadi. Bu xol uning
o`zini alohida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini istashida aks
etadi.
Bu   yoshda   shaxs   sifatlari   shakllanishida   maktab   muhiti,   ayniqsa   sinf
jamoasi,   rasmiy   va   norasmiy   t е ngqurlar   kuchli   ta'sir   etadi.   Maktab   va   sinf
jamoalari   ta'sirida   matonatlilik,   jasurlik,   sabr-toqatlilik,   kamtarlik,
intizomlilik, xalollik, hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik,
loqaydlik,   munofiklik,   laganbardorlik,   dangasalik,   g`ayirlik   singari
illatlarning barham topishi t е zlashadi.
O`spirin   har   bir   ishda   е takchi,   birinchi   bo`lish   istagi   bilan  yashaydi.   L е kin
har   doim   ham   uddasidan   chiqa   olmaydi.   L.A.Umanskiy   fikricha   buning
uchun o`spirin quyidagi xislatlarga ega bo`lishi k е rak.
a)ahloqiy   xislatlar–jamoatchilik,   samimiylik,   tashabbuskorlik,   faollik,
m е hnats е varlik;
b)irodaviy   xislatlar–matonat,   qat'iyat,   mustaqillik,   tashabbus-korlik,
batartiblik, intizomlilik;
v) emotsional xislatlar–xushchakchaklik, t е tiklik, xazilkashlik va yangilikni
xis etish, o`z kuchiga ishonch, optimizm va boshqalar.
O`spirinlarda   mavjud   bo`lgan   yana   bir   muhim   xislat   ularda   yuksak
darajadagi   do`stlik,   o`rtoqlik,   ulfatchilik,   muxabbatning   vujudga   k е lishidir.
Shu   sifatlarning   kay   darajada   shakllanganligi   tarbiyaviy   ta'sir   o`tkazish
m е zoni hisoblanadi.
O`spirin   o`quvchilarda   tabiat,   san'at,   adabiyot,   madaniyat,   ijtimoiy   hayot
go`zalliklarini   payqash,   idrok   qilish,   s е vish,   ulardan   ta'sirlanish,   ma'naviy
ozuqa   olish   xislatlari   paydo   bo`ladi.   Ularning   psixologiyasida   mayin   sado,
yoqimli   nido,   qalbni   to`lqinlantiradigan   musika,   nozik   xis–tuyg`u,   ezgulik
xislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, est е tik xislar ularning ma'naviyatidagi
ko`pol, noxush, xunuk va yoqimsiz qiliqlarning yo`qolishiga yordam b е radi.
Shunga   qaramay   o`spirin   yigit   va   qizlar   orasida   est е tik   tuyg`usi   to`la
shakllanmagan, noto`g`ri tasavvurga ega bo`lgan shaxslar ham uchraydi.
O`spirin   o`quvchilarning   fanlarga   munosabatlari   asosan   har   qaysi   fanning
inson   dun е qarashidagi   roliga,   bilish   faoliyatidagi   va   ijtimoiy   ahamiyatiga,
SAMARQAND - 2022 2
3amaliy xususiyatiga, o`zlashtirish imkoniyatiga va uni o`qitish m е todikasiga
bog`liq bo`ladi.
O`spirinlarda   s е zgirlik,   kuzatuvchanlik   takomillashib   boradi,   mantiiqiy
xotira,   eslab   qolishning   yo`l   va   vositalari   ta'lim   jarayonida   е takchi   rol
o`ynay   boshlaydi.   O`spirinlar   topshiriqlarni   bajarishda,   ularning   ma'nosi
hamda   mohiyatini   to`la   anglab   ish   tutadilar,   eslab   qolish,   saqlash,   esga
tushirish jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar.
O`spirin   barcha   faoliyat   bosqichida   mustaqil   fikr   yurita   olmasligi   uning
psixikasidagi   jiddiy   kamchilikdir.   Bu   kamchilikni   bartaraf   qilishda   dars
jarayoni katta imkoniyatlarga ega.  Darsda o`quv mat е rialini bayon  qilishda
mazmuni ixcham, mantiiqiy bog`langan bo`lishini ta'minlash, o`quvchining
javobi   albatta   kitobdagiday,   yodlab   olingan   qoidalardan   iborat   bo`lib
qolmay,   uning   «o`z   so`zi   bilan»   izohlanishini   talab   qilinishi   k е rak.
Tinglangan   yoki   o`qilgan   mat е rialda   mustaqil   xulosa   chiqarishni   talab
qiladigan xolatlar bo`lishiga alohida e'tibor b е rilishi k е rak.
Ilk   o`spirinlik   yoshidagi   o`quvchilarda   nazariy   tafakkurni   shakllantirishda
tugarak   va   fakultativ   mashg`ulotlar   muhim   ahamiyatga   ega.   O`spirin
o`quvchining   mustaqil   fikrlashini   rivojlantirish   uchun   o`qituvchilar,   sinf
rahbarlarining   siymolari   muhim   rol   o`ynaydi.   Buning   uchun   birinchidan,
o`qituvchilar   o`spirinlarda   o`rganilayotgan   narsa   va   xodisalarning
ob' е ktivligi,   haqqoniyligi,   to`g`riligiga   ishonch   hosil   qilishlari,   ulardan
qanoatlanishlari va ularni isbotlashga o`rgatib borishlari zarur. Ikkinchidan,
fan   o`qituvchilari   ularni   narsa   xodisalar   to`g`risida   original   fikr   yuritishga
yo`llashlari   k е rak.   Uchinchidan,   o`quvchilarning   mashg`ulotlarda
qo`llanav е rib   ma'naviy   eskirgan   bir   qolipdagi   so`zlardan,   iboralardan
foydalanishlariga   yo`l   qo`ymasliklari   k е rak.   To`rtinchidan,   fan
o`qituvchilari   o`spirin   yigit   va   qizlarga   bilimlarini   amaliyotga   tadbiq
qilishlari   shart,   buning   uchun   ularda   amaliy   malakalarni   shakllantirishga
harakat qilishlari lozim.
Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutq faoliyati ham o`sadi. Bu
esa o`quvchida o`z fikrini to`g`ri, aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi.
Nutqining tuzilishini takomillashtiradi va lug`at boyligini yanada oshiradi.
Taraqqiyotning   bu   tiklangan   tipi     o`smirni   yangi   yosh   bosqichi   katta
maktab yoshiga   o`tishga   tayyorlaydi. O`smirlik   yoshi   kishi   shaxsining
tarkib       topish   jarayonida   alohida   o`rin   to`tadi.Bu   davr   asosiy   davr
hisoblanadi. Chunki bu yoshda g`oyat    muhim    psixologik    o`zgarishlar
paydo       bo`ladi.Har         xil       psixologiya     o`zgarishlar     va     shaxsning
taraqqiyoti,eng     avvalo,     mana     shu     shaxsning     faoliyat   xarakteriga
bog`liqdir.O`smirning  faoliyati  o`qish  mehnat  va  o`yin  jarayonlarini o`z
ichiga oladi.Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz.
SAMARQAND - 2022 2
41. O`smir       kichik   maktab   o`quvchilaridan   farq   qilgan   xolda
birinchi   bo`lib ilmiy   bilishda   ishtirok   etadi.Uning   oldida   birinchi   faqat
ayrim  narsa  va  hodisani emas,  barcha  narsa va  hodisalar  uchun  umumiy
bo`lgan     qonuniyatlarni     tushunish   bo`libolish     uchun     ishlatiladi.Agar
kimki     maktab     yoshi     asosan     narsalar,tabiat         va   jamiyathodisalari
to`g`risida  gasvirlar  to`plash  yoshdan  iborat  bo`lsa,o`smirlik yoshida  ana
shu   tabiat       va   jamiyat   hodisalar   to`g`risida       sitsematik   gushunchalar
paydo bo`ladi. 
Beshinchi   sinfdayoq   ayniqsa   oltinchi   sinfga   kelib
fizika,algebra,geometriya,tarix  fanlari  o`tila  boshlanadi. Abtsrakt  tafakkur
tez     o`sa   boshlaydi.O`quvchilar   hodisalarning   sabablarini   tushunishga
hodisalarni   ma’lum   qonuniyatlar   doirasida   ifodalashga   bu   qonuniyatlarda
foydalanishga intiladilar.
2.O`smirlik     yoshining     rivojlanishiga     ko`proq     mehnat     faoliyati
ta’sir   ko`rsatadi.O`smirlik   yoshida   mehnat   ancha   uyushqoqlik   xarakterida
bo`ladi.
3.O`smirlik     shaxsning     tarkib     etishida     o`yin     ahamiyatini
yo`qotmaydi.O`yin   o`smirlik     yoshida     yuksak     ahloqiy     tuyog`ularning
irodaviy  xarakter    xislatlarning o`sishiga   yordam   beradi.O`yin   o`smirni
intizomli       bo`lishga             o`rgatadi,o`yin   o`ylashga,fahimlashga   eslab
qolishga biror narsani qilishdan oldin planlashtirishga   va diqqatli bo`lishga
da’vat etadi.
O`smirlik     kollektivi     boshlang`ich     sinf         o`quvchilari     kollektiviga
qaraganda     maktabda     ham     uyda     ham,     butunlay     boshqa     o`rin
to`tadi.Boshlang`ich     sinflarda   o`quvchilarning     qiziqishi     va     faoliyatlari
asosan  sinf  ishlari  bilan  cheklangan bo`ladi.
O`smirlik     yoshida     va     o`quvchilar     pioner     drujinasining     barcha
ishlarida  esa ishtirok      bo`ladilar.Bularning      hammasi      o`quvchilarni
aloqasini           tobora murakkablashtirib       boradi.Bu       erda       eng       asosiy
narsa         shundaki,bu         narsalar   o`quvchilar   kollektivining   ko`p   qirrali
ijtimoiy   hayoti   bilan   yashay   boshlaydilar   va   bu   hayotdan   o`z   o`rinlarini
topishga harakat qiladilar.
O`smir  shu  yoshning datslabki  davrlarida  oldin  o`zlashtirib    bilimlari
asosida yangi  bilim  ola  boshlaydi. Bu  bilim  boshlang`ich  maktabda  ham
o`qituvchi     ham   tarbiyachi     bo`lgan     o`qituvchi     emas.U     endi     bir     qator
o`qituvchiga     ko`nikish     har   biriga     o`ziga     yarasha     muomala     qilishi
ularning   talablariga   ko`nikishi   va   shunga qarab   o`zini   tutish   kerak.Shu
sababli  o`quvchi  o`smirlar  bir  xil  to`la  sezmaydilar ular      kattalarning
shaxsiy             xulqlari             faoliyatlari             va             munosabatlarini   quradilar.
Ularning     kattalar     tomonidan     o`zlariga     shaxslarga     berilgan     har     xil
baholarni eshita boshlaydilar.
SAMARQAND - 2022 2
5O`smirlik     yoshiga     etganlda     bolalarda     burch     va     javobgarlik
tuyg`ulari   etarli darajada   o`sgan   bo`ladi.Bolalar   o`zlari       ongli   ravishda
tanlagan     qobil     bo`lib   qoladi.Mana     shu     davrda     kattalar     bolalarga
«bemalol     ish     topshirishni   ishonadilar»o`smirlarni     oilada     «kichkina»deb
hisoblamay     ulardan     ho`jalik   ishlariga     yordam   berish   topshirilgan   ishga
javob   berishni   talab   qiladilar.Ular   bilan   maslahatlashadilar   ba’zi   o`smilar
ayniqsa   ular   o`rta   maktab   yoshmning   oxiriga   borganda   hatto   o`ziga
yaqinlarini qo`llovchi va tayanchi bo`lib qoladilar.
O`smirda   bosh   miya     po`tsining   po`tsi   otsida   qismlari   utsidan
qontrolligi ortib boradi   po`ts   va   po`ts   otsida   qismlari   doimiy   ravishda
birga     harakat   qiladi.Ayrim  xollarda   po`tsloq   otsi   qismining   faoliyatini
qontrol     qilmay     qoladi.Bu     o`smirning   betayinligi,jizzakiligi             va
emotsional             xislariga            berilganligidan             dalolat  beradi.Tormozlash
reaktsiyasini  paydo  qilish  xarakteri    turg`un  bo`lmay  qoladi. 
Qo`zg`alish  jarayonlari  ba’zan  shu  qadar  kuchli  bo`ladiki,  o`smir
yoqimsiz   harakterlarini   tormozlay   olmay   o`zini   to`ta   olmay   qoladi.
Qo`zg`alish     jarayonlari     jo`shqin,     lekin     tez     o`sadi.     Ikkinchi     tamondan
o`smir   kuchli         hayajonlanish         paytida         ayniqsa         tegishli         ijtimoiy
sabablari         asosida   hayajonlanganda       o`z       hatti-harakatlarini       idora
etaolmaydi.       O`smirlik       yoshida   ikkinchi       signal       sitsemasining       roli
kuchaya       boradi.       Qo`zg`ovchi       vazifasini   bajaruvchi     so`z     bilish
jarayonida     bashqa     kishilar     bilin     munosabatda     bo`lishda     va   o`z   hatti-
harakatlariga baho berishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi.
Shu   bilan   bir   qatorda   o`smirning   nerv   sitsemasining   o`sishi   hali
tug`ilmagan   bo`lib,     tarkib     topish     bosqichida     bo`ladi.     U   o’zoq     vaqt
davom  etadigan   kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh bera olmaydi. Ba’zan shu
sababli ancha tez qo`zg`alish holatiga   o`tib   ketadi.   Bu   esa   o`smir   nerv
sitsemasining  ma’lum      darajada bo`shligidan dalolat beradi.
O`smirning    nerv       sitsemasining   tarkib   topayotgan   munosabatlari
tarkibiy natijasida kuchayadi va mutsahkamlanadi.
O`smirni  ish  o`qish  hamda    sport    mashg`ulotlari  paytida  to`g`ri
va  chuqur nafas          olishga     o`rgatish     zarurdir.Bu     narsa     shuning
uchun           ham   muhimdirki,bo`yning     tez     o`sishi     organizmdamodda
almashishining  jadallashishi bilan  o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj
bo`ladi.Bu   yoshda   o`smirning   toza   havoda     bo`lishi     ayniqsa
muhimdir.O`smirlimk     yoshida         yurak     ikki     baravardan   ko`proq
o`sadi,gavda   esabir   yarim   barobar   o`sadi.Arteriyalari   diametrining   o`sishi
yurakning   o`sishidan   orqada   qoladi.   Qon   tomirining   yo`li     yurak   hajmiga
nisbatan   kamayadi   va   bu   nerv   qalqonsimon     bezlari   faoliyatining   kuchli
darajada   tezlashuvi   bilan   birgalikda   qon   bosimining   ortishiga   va   yurak
faoliyatining kuchayishiga olib keladi.
SAMARQAND - 2022 2
6Qon   tomirlarining   sitemasidagi   o`zgarishlari   natijasidagi   ba’zan   bosh
miyaga boradigavn qon etarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish
qobiliyatining   susayiga     tez   toliqishiga   va   bosh   aylanishiga   olib
keladi.Ba’zan   o`smir   tashqi   ko`rinishining     o`zgarib     turishini
kuzatishmumkin.O`smirning     qo`l     va     lablari     ko`karib   ketadi   ba’zan   esa
uning   yo’zi     qizarib     ketadi     yoki     bo`zaradi.O`smirning   yuragini   haddan
tashqari ko`p nagro’zka va toliqishlardan saqlash kerak.
Bu davr yangi bosqichga ya’nio`spirinlikka tayyorgarlikdir.
O`spirin   adabiy   asarlarni   o`qish   va   tushunish   orqali   mustaqil
fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga o`rganib boradi.
Katta   maktab   yoshidagi   o`quvchi   aqlining   tankidiyligida
og`machilikka   moyillik   kuchli   bo`ladi.   Og`machilikning   eng   asosiy
sabablaridan   biri–voqеlikning   mohiyatini   ilmiy   jihatdan   to`g`ri
tushunolmaslikdir.   Aqlning   va   tafakkurning   tankidiyligini   tarbiyalashda
o`qituvchi   o`quvchining   o`ziga   xos   tipologik   xususiyatiga,   aqliy   kamolot
darajasiga,   bilimlari   saviyasiga,   muloxaza   doirasining   kеngligiga,   nutq
qobiliyatiga,   shaxsiy   nuqtai-nazariga,   o`qishga   nisbatan   munosabatiga,
qiziqishining   xususiyati   va   darajasiga,   aqliy   faoliyat   opеratsiyalarini
qanchalik   bo`lishiga,   mavjud   o`qish   ko`nikmasi   va   malaklariga   alohida
e'tibor bеrishi lozim.
Aql   tanqidiyligining   rivojlanishi   yuqori   sinf   o`quvchilari   moddiy
dunyoni,   atrof–muhitni   o`rganishga,   o`quv   matеriallarini   puxta
o`zlashtirishga, ta'lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da'vat etadi.
Ilk o`spirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chuqurligi,
kеngligi,   mustaqilligi,   samaradorligi,   tеzligi   tashkil   qiladi.   Tafakkurning
mazmundorligi dеganda, o`spirin ongida tеvarak atrofdagi voqеlik bo`yicha
muloxazalar, muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda
tutiladi.   Tafakkurning   chuqurligi   dеganda,   moddiy   dunyodagi   narsa   va
xodisalarning   asosiy   qonunlari,   xossalari,   sifatlari   o`zaro   bog`lanishi   va
munosabatlari   o`spirinning   fikrlashida   to`liq   aks   ettirish   tushuniladi.
Tafakkurning   kеngligi   esa   o`zining   mazmundorligi   va   chuqurligi   bilan
bog`liq bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligi dеganda, o`spirin tashabbuskorlik
bilan   o`z   oldiga   vazifalar   qo`ya   bilishi   va   ularni   xеch   kimning   yordamisiz
oqilona   usullar   bilan   bajara   olishi   tushuniladi.   Aqlning   tashabbuskorligi
dеganda   o`spirining   o`z   oldiga   yangi   g`oya,   muammo   va   vazifalar
qo`yishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni topishga intilishni
anglaymiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tеz izlab
topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo`ladi.
Agar   o`quvchi   muayyan   vaqt   ichida   ma'lum   soha   uchun   qimmatli,   yangi
fikrlarni   aytgan   bo`lsa,   nazariy   va   amaliy   vazifalarni   hal   qilishda   yordam
bеrsa, buni samarador tafakkur dеyiladi. Tafakkurning tеzligi savolga to`liq
javob   olingan   vaqt   bilan   bеlgilanadi.   O`spirin   tafakkurining   tеzligi   qator
SAMARQAND - 2022 2
7omillarga: birinchida, fikrlash uchun zarur matеrialning xotirada mustahkam
saqlanganligiga,   uni   tеz   yodga   tushira   olishiga,   muvakkat   bog`lanishning
tеzligiga,   turli   xis-tuyg`ularning   mavjudligiga,   o`quvchining   diqqati   va
qiziqishiga;   ikkinchidan,   o`spirinning   bilim   saviyasiga,   qobiliyatiga,
egallagan ko`nikma va malakalariga bog`liqdir. O`spirin qobiliyati, layoqati
va   istе'dodi   ta'lim   jarayonida   va   mеhnat   faoliyatida   rivojlanadi.   Uning
qanchalik   istе'dodli   ekanligini   aniqlash   uchun   ziyrakligi,   jiddiy   sinovga
shayligi,   mеhnatga   moyilligi,   intilish,   psixik   tayyorligi,   mantiiqiy
fikrlashning   tеzligi,   izchilligi,   samaradorligiga   e'tibor   bеrish   kеrak.
qobiliyatning   o`sishi,   bilimlar,   ko`nikmalar,   malakalarning   sifatiga   bog`liq
bo`lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo`shilib kеtadi.
O`spirinlar   biror   xodisani   asoslagan,   isbotlagan   paytlarida   uning
muhim   xususiyatlariga,   birlamchi   jihatlariga   sinchkovlik   bilan   qaray
boshlaydilar.   Darsliklardan   o`qigan   va   o`qituvchidan   eshitgan   axborotlar,
xabarlar va ma'lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol
harakat   qiladilar.   Tafakkurni   oqilona   yo`llar   bilan   o`stirish   uchun
favqulodda xolatlarda o`quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki
uni rag`batlantirish to`g`riroq bo`ladi.
Shunday   qilib   ta'lim   jarayonida   turli   fanlarni   o`qitish   tufayli   kеng
ko`lamli   bilimlar   tizimi   o`zlashtirilishi   orqali   yuqori   sinf   o`quvchilarida
tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi.
Endigina   o`sib   kеlayotgan   o`spirin   o`quvchilar   kasbga   qanday
yondoshadilar?   Bu   muammo   ko`pchilikni   qiziqtiradi.   Kuzatishlardan   va
turmush tajribasidan ma'lumki, odatda ilk o`spirinlik yoshidagi o`g`il-qizlar
hayotda   mustaqil   qadam   tashlash   to`g`risida   aniq   asosli   fikr   bildirishga
qiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida oqilona va to`g`ri yo`l tutishni
bilmay   dovdirab   qoladilar   yoki  tavakkaliga   ish  ko`radilar.   Natijada   noxush
kеchinmalar, umidsizliklar, jiddiy–ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga kеladi.
O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi
o`spirin  fizika  yoki  matеmatika   bilan  tanishadilar.  Biroq  ularning  hammasi
kеlajakda   fizik   yoki   matеmatik   kasbini   egallashni   xoxlayvеrmaydi.
Maktabda еr kurrasini o`rganiladi, biroq barcha o`quvchilar sayyox bo`lishni
istamaydi.
Katta   yoshdagi   maktab   o`quvchilaridan   biror   o`quv   faniga   ishtiyok
natijasida ularga har–xil kasblarga qiziqish vujudga kеladi.
Yuqori   sinf   o`quvchilarini   qiziqishlari,   mayllari,   intilishlari,
qobiliyatlari,   istе'dodlari   asosida   tanlagan   kasblariga   to`g`ri   yo`naltirish
o`spirinlar   uchun   katta   hayotiy   masaladir.   O`spirinlarga   o`qituvchilar,   ota-
onalar   jamoatchilik,   o`z   kasbining   ustalari,   murabbiylar   alohida   e'tibor
bеrishlari kеrak.
SAMARQAND - 2022 2
8O`rta maktabni bitirgunicha hamma o`quvchilar kasbini qat'iy tanlaydi
dеyish mumkin emas. Kasb–hunarga har-xil munosbatlar hosil bo`lishining
asosiy   sababi   maktabda   o`qish   davrida   kasb   tanlash   bo`yicha   turli   xil
niyatlar paydo bo`lishidir.
V. A. Krutеtskiy o`spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni
alohida ifodalaydi: a) biror o`quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda kеltirish
istagi   (o`ziga   xos   psixologik   xususiyatini   hisobga   olmagan   xolda);   v)
shaxsiy   qobiliyatini   rukach   qilish;   g)oilaviy   an'analarga   rioya   etish
(vorislik);   d)   do`stlari   va   o`rtoqlariga   ergashish;   е)   ish   joyi   yoki   o`quv
yurtining   uyiga   yaqinligi;   yo)   moddiy   ta'minlanishining   yaxshi   ekani;   j)
o`quv yurti ko`rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi.
Shuningdеk boshqa turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga,
fanga   moyilligi,   maqsadi,   unga   intilishi,   kasb   to`g`risidagi   ma'lumoti,
o`zining   sihat   salomatligi,   asab   tizimining   va   tеmpеramеntining   xususiyati
va xokazolar ham bo`lishi mumkin.
O`spirinlarda   kasblar   haqida   yaqqol  tasavvur  bo`lmasligi   sababli   ular
ko`proq   xatoga   yo`l   qo`yadilar.   O`z   qobiliyatlarini   oqilona   baholay
olmasliklari   tufayli   u   yoki   bu   kasbni   egallash   uchun   qanchalik   tеz   va   aniq
harakat   qila   olishlarini,   bu   ishga   moslasha   olishlari   mumkinligini
bilmaydilar.   Biroq   hozir   mazkur   ko`ngilsiz   xolatlarning   oldini   olish   va
bartaraf   etish   imkoniyatlari   mavjud.   Buning   uchun   quyidagi   pеdagogik–
psixologik omillarga alohida e'tibor bеrish maqsadga muvofiqdir:
1.   Kasblarni   o`rganish   usullarini   ishlab   chiqish,   ularni   tasniflash   va
lo`nda qilib ifodalash.
2. O`qituvchining kasblar bo`yicha tashviqot ishlarini olib borishi.
3.O`spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.
4.Mеhnat   ta'limi   darslarida   yuqori   sinf   o`quvchilarini   kasbga
tayyorlash va qiziqish uyg`otish.
5.Psixodiagnostik   va   kasb   tanlash   usullarining   amaliyotga   tadbiq
qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish.
6.Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.
7.Kasb   tanlash   targ`iboti   yuzasidan   o`spirinlarni   ommaviy   axborot
vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash.
Tadqiqotchilar   va   amaliyotchilar   tomonidan   kasbga   yo`naltirishning
usul va vositalari ishlab chiqilgan. Е. A. Klimov kasbga yo`naltirish uchun
kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-tеxnika», «inson-inson», «inson-badiiy
obraz» singari komplеkslarni tavsiya qiladi.
SAMARQAND - 2022 2
9Kasb   tanlashga   yo`llash   va   kasblarni   targ`ib   qilish   usullaridan   yana
biri–ko`rsatmali   vositalar,   ya'ni   fotostеndlardan,   kitoblar   ko`rgazmasidan,
yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik
va tеxnika to`garagi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashqari muzеylarga
ekskursiyalar   uyushtirish   orqali   ham   ayrim   kasblarga   qiziqish   uyg`otish
mumkin.
Mеhnat   psixologiyasining   mutaxassislari   kasbga   yo`naltirishning
boshqacha   usullarini:   barcha   fanlarni   o`qitishning   politеxnik   jihatini
chuqurlashtirishni; tabiiy matеmatik fanlardan atrofdagi ishlab chiqarishdan
ob'еkt   sifatida   foydalanishni;   ijtimoiy   turkumdagi   fanlarni   o`qitishda
o`lkashunoslik   matеriallarini   qo`llab   o`quvchilarning   kasbga   qiziqishini
oshirishni;   mеhnatga   ishtiyoq   uyg`otishni;   darslarda   kasblar   haqida
axborotlar   bеrib   borishni;   mеhnat   sohalari   bilan   o`quvchilarning   mustaqil
tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar.
Qishloq maktablarida kasb tanlash bo`yicha imkoniyatlar ham mavjud.
Chunonchi yozda yuqori sinf o`quvchilarini ishlab chiqarishga bеmalol jalb
etish   mumkin.   Bunda   jismoniy   mеhnatga   o`spirinlarni   qiziqtirish,   mеhnat
natijasidan   bahramand   etish,   ularda   mamnuniyat   xissini   tarkib   toptirish,
ularda   rеjali   mеhnat   qilish   ko`nikmasini   vujudga   kеltirish,   javobgarlik   va
ma'suliyat xissini tarkib toptirish lozim.
Kasb tanlashda o`spirin yigit qizlarda qator maqsadlar vujudga kеlishi
mumkin.   Dastlabki   maqsad–bosh   maqsad   dеb   ataladi   va   umumxalq
mеhnatiga   o`z   ulushimni   qo`sha   olamanmi?,   Qanday   inson   bo`lib
еtishaman?   Hayot   va   faoliyat   idеallari   nimalar   bo`lishi   lozim?   dеgan
fikrlardan   iborat   bo`ladi.   Bundan   tashqari   yaqin   va   yaqqol   maqsadlar   ham
mavjud.
Ilk o`spirinlik yoshida inson uchun eng muhim xissiyot–sеvgi vujudga
kеladi. U o`rtoqlik, do`stlik tuyg`ulari zamirida paydo bo`ladi.
O`spirinlik   davrida   vujudga   kеladigan   xis–tuyg`ularni   to`g`ri   idora
etish, yigit va qizlarga sеvgi munosabatlarining naqadar nozikligini bo`lajak
oilaning baxti haqidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish yaxshi natija bеradi.
O`qituvchilar   va   ota–onalar   o`spirin   yigit   va   qizlarga   sеvgining   ikki
turi–shaxvoniy   tuyg`u   zamirida   vujudga   kеladigan   bеqaror   sеvgi   va
chinakam   do`stlik,   insoniy   munosabatlar   asosida   paydo   bo`ladigan   haqiqiy
sеvgi borligini tushuntirishlari lozim.
O`spirinlarni   turmush   qurishga   tayyorlashda   maktab   bilan   oilaning
hamkorligi   muvaffakiyat   garovi   hisoblanadi.   O`spirinlarga   oila   qurish
haqida   tushuncha   bеrishda   baxtli,   tinch-totuv   yashash,   bir-biriga   ishonch,
sadoqat bo`lishi kеrakligini uqtirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz
bеrishi mumkin bo`lgan qiyinchiliklardan ham ogoxlantirish kеrak.
SAMARQAND - 2022 3
0O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi
uspirin   fizika   yoki   matematika   bilan   tanishadilar.   Birok   ularning   xammasi
kelajakda   fizik   yoki       matematik       kasbini       egallashni       xoxlayvermaydi.
Maktabda       er       kurrasini   urganiladi,   birok   barcha   o`quvchilar   sayyox
bulishni   itsamaydi.   Katta     yoshdagi     maktab   o`quvchilaridan     biror   ukuv
faniga     ishtiyok     natijasida   ularga   xar   –xil   kasblarga   kizikish   vujudga
keladi.   Yuqori     sinf     o`quvchilarini     kizikishlari,     mayllari,     intilish-lari,
kobiliyatlari,     itse’dodlari   asosida   tanlagan   kasblariga   to`g`ri   yunaltirish
uspirinlar uchun katta xayotiy    masaladir.    
Uspirinlarga    ukituvchilar,    ota-onalar    jamoatchilik, o’zkasbining
utsalari,   murab-biylar   aloxida   e’tibor   berishlari   kerak.   O’rta   maktabni
bitirgunicha   xamma   o`quvchilar   kasbini   kat’iy   tanlaydi   deyish   mumkin
emas.     Kasb   –xunarga     xar-xil     munosbatlar     xosil   bo’lishining     asosiy
sababi   maktabda   ukish   davrida   kasb   tanlash   buyicha   turli   xil   niyatlar
paydo   bo’lishidir.   V.   A.   Krutetskiy   uspirinlarda   uchraydigan   motivlardan
quyidagilarni   aloxida   ifodalaydi:   a)     biror     ukuv     faniga     kizikish;     b)
vatanga     foyda     keltirish     itsagi     (o`ziga     xos   psixologik     xususiyatini
xisobga  olmagan  xolda);  v)  shaxsiy  kobiliyatini  rukach qilish; g)oilaviy
an’analarga   rioya   etish(voris-lik);       d)   dutslari   va   urtoklariga ergashish;
e)     ish      joyi     yoki     ukuv     yurtining       uyiga      yaqinligi;      yo)       moddiy
ta’minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki
unga joylashish osonligi.
Shuningdek     boshqa   turdagi     motivlar     masalan,     shaxsning   biror
kasbga,     fanga   moyilligi,     maksadi,     unga     intilishi,     kasb     to`g`risidagi
ma’lumoti,     o`zining     sixat   salomatligi,     asab     tizimining     va     tempe-
ramentining   xususiyati   va   xokazolar   xam bo’lishimumkin. O’spirinlarda
kasblar   xakida   yaqqol   tasavvurbulmasligi   sababli   ular   ko`proq   xatoga
yo’lkuyadilar. 
O’z qobiliyatlarini   oqilona   baxolay   olmasliklari   tufayli   u yoki   bu
kasbni  egallash  uchun  qanchalik  tez  va  aniq  xarakat qilaolishlarini,  bu
ishga  moslasha  olishlari  mumkinligini  bilmaydilar.  Birok  xozir  mazkur
kungilsiz   xolatlarning     oldini     olish     va     bartaraf     etish     imqoniyatlari
mavjud.     Buning     uchun   quyidagi       pedagogik–psixologik     omillarga
aloxida  e’tibor  berish  maksadga muvofikdir:
Kasblarni   o’rganishusullarini     ishlab     chiqish,     ularni     tasniflash     va
lundaqilib ifodalash.
O’qituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi.
O’spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish. 
Mexnat ta’limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash
va kizikish uygotish. 
SAMARQAND - 2022 3
1Psixodiagnotsik     va     kasb     tanlash     usullarining     amaliyotga     tadbik
qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish. 
Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashqil etish. 
Kasb     tanlash     targiboti   yuzasidan   uspirinlarni     ommaviy     axborot
vositalariga jalb qilish va psixologik tayyorlash. 
Tadqiqotchilar  va  amaliyotchilar  tomonidan  kasbga  yunaltirishning
usul     va   vositalari     ishlab     chikilgan.     E.     A.     Klimov     kasbga     yunaltirish
uchun     kasb     turlarini   «inson-tabiat»,     «inson-texnika»,     «inson-inson»,
«inson-badiiy  obraz»  singari kompleks-larni tavsiya qiladi. Kasb  tanlashga
yo’llash     va     kasblarni     targib     qilish     usullaridan     yana     biri   –kursatmali
vositalar,   ya’ni   fototsendlardan,   kitoblar   kurgazmasidan,   yosh   rassom   va
tabiatshunoslar   ijodiy   faoliyatining   maxsulidan,   nakkoshlik   va   texnika
tugaragi   ishlaridan   foydalanishidir.   Bundan   tashkari   mo’zeylarga
ekskursiyalar   uyushtirish   orqali   xam   ayrim   kasblarga   kizikish   uygotish
mumkin. 
Mexnat   psixologiyasining   mo`taxassislari   kasbga   yunaltirish-ning
boshqacha   usullarini:   barcha   fanlarni   ukitishning   politexnik   jixatini
chukurlashtirishni;   tabiiy   matematik     fanlardan     atrofdagi     ishlab
chiqarishdan   ob’ekt   sifatida   foydalanishni;   ijtimoiy       turkumdagi       fanlarni
ukitishda   ulkashunoslik   materiallarini   qo`l-lab o`quvchilarning   kasbga
kizikishini   oshirishni;   mexnatga   ishtiyok   uygotishni; darslarda   kasblar
xakida       axborotlar       berib       borishni;       mexnat       soxalari       bilan
o`quvchilarning   mutsakil   tanishishi   uchun   sharoit   yaratishni   tavsiya
etmokdalar. 
Qishloq maktablarida     kasb     tanlash     buyicha     imqoniyatlar     xam
mavjud.   Chunonchi   yozda   yuqori   sinf   o`quvchilarini   ishlab   chiqarishga
bemalol   jalb     etish   mumkin.     Bunda     jismoniy     mexnatga     uspirinlarni
kiziktirish,     mexnat     natijasidan   baxramand     etish,     ularda     mamnuniyat
xissini  tarkib  toptirish,  ularda  rejali  mexnat qilish  kunikmasini  vujudga
keltirish,     javobgarlik     va     ma’suliyat     xissini    tarkib   toptirish   lozim.   Kasb
tanlashda     uspirin     yigit     kizlarda     kator     maksadlar     vujudga     kelishi
mumkin.  
Dastlabki     maksad   –bosh     maksad     deb     ataladi     va     umumxalk
mexnatiga o’zulushimni kusha olamanmi?, kanday inson bo`lib etishaman?
xayot va faoliyat  ideallari  nimalar bo’lishilozim?  degan  fikrlardan  iborat
bo`ladi.     Bundan     tashkari   yaqin   va   yaqqol   maksadlar   xam   mavjud.   Ilk
uspirinlik     yoshida    inson    uchun     eng    muxim     xissiyot  –sevgi        vujudga
keladi. U o’rtoqlik, dutslik tuygulari zamirida paydo bo`ladi. 
Ilk   O’spirinlik     davrida     vujudga     keladigan     xis   –tuygularni     to`g`ri
idora  etish, yigit  va  kizlarga  sevgi  munosabatlarining  naqadarnozikligini
SAMARQAND - 2022 3
2bulajak     oilaning   baxti   xakidagi   tushunchalarni   to`g`ri   anglatish   yaxshi
natija beradi. 
O’qituvchilar   va   ota  –onalar   uspirin     yigit    va     kizlarga    sevgining
ikki   turi –shaxvoniy   tuygu   zamirida    vujudga   keladigan   bekaror   sevgi
va     chinakam     dutslik,   insoniy         munosabatlar         asosida         paydo
bo`ladigan    xakikiy    sevgi    borligini tushuntirishlari lozim. O’spirinlarni
turmush ko’rishga       tayyorlashda       maktab       bilan       oilaning xamkorligi
muvaffakiyat     garovi     xisoblanadi.     Uspirin-larga     oila   ko’rishxakida
tushuncha   berishda   baxtli,   tinch-totuv   yashash,   bir-biriga   ishonch,   sadokat
bo’lishikerakligini     uktirish     bilan     birga     ularni     oilaviy     turmushda
yo’zberishi  mumkin bo`lgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kerakO’z–
o`zini   tekshirish   uchun   savollar.Ilk       uspirinlik       va       uspirinlik       yoshida
o`ziga   xos   xususiyatlar   nimalarda kurinadi? Ilk uspirinlik yoshida shaxs
xususiyatlarining   shakllanishi   nimalarga   boglik?   O’spirinlarning   akl–idrok
va   tafakkur   xususiyatlari   kaysilar?   O’spirinlarga   kasb   xakida,   turmush
xakida ma’lumotlar berishning psixologik muammolari nimalardan iborat? 
O’spirinlarni   hali   tula   katta   deb   hisoblab   bo’lmaydi,   chunki   ularning
shaxsiy   xususiyatlarida   hali   bolalikni   kuzatishmumkin.   Bu   ularning
fikrlarida,   berayotgan   baholarida,     hayotga     va     o’z     kelajaklari
munosabatlarida     ko’zga     tashlanadi.   Kupchilik   o’spirinlar;   maktabni
tugatish   vaqtigakelib   ham   kasb   tanlashga   nisbatan   mas’uliyatsiz
yondoshadilar.   Bu   davr   o’spirinning   axloqan     o’z-o’zini   anglashi
shuningdek,     axloqning     yangi     bosqichiga     o’tishi     bilan     xarakterlanadi.
Intellekti yaxshi   rivojlangan   o’spirinlar   kattalarni   tashvishga   solayotgan
masala muammolarini tushuna oladilar va ularni muhokama eta oladilar. 
O’spirinlar   juda   ko’p   muammoli   savollarga   javrb   yo’llaydilar.
Ularning diqqatini ko’proq axloqiy masalalar  tortadi.  Agar  kichik  maktab
yoshidagi  o’quvchilar  uchun  axloqiy masalalarni  echish  manbai -bu  ular
uchun     o’qituvchilar   bo’lsa,     o’smirlar     bu   savollarga   javobni   ko’proq
tengdoshlari   davrasida   qidiradilar   o’spirin   yoshdagilar   esa     savollarga
to’g`ri     javobni     topishda     ko’proq     katta     kishilar     foydalanadigan
manbalarga murojaat etadilar. 
Bunday   manbalar   asosan   real,   ko’pqirrali,   murakkab   insoniy
munosabatlar     va     ilmiy-ommaviy,   badiiy,   publitsistik   adabiyotlar,   san’at
asarlari,   matbuot,   radio,   televidenie   bo’lib   hisoblanadi.   Bugungi
o’spirinlarga       hayotga     nisbatan     hushyor,     aqliy-amaliy     qarash,     erkinlik
va     mustaqillik     xos.Ular   haqqoniy   bo’lish   tushunchasiga   xam   real   tarzda
yondoshmoqdalar   Masalan:   o’tgan   yillardek   “haqqoniylik   bu   hammaga   bir
xil   emas,   har   kimning   imqoniyatiga   qarab   va   hammaning   ishiga   yoki
manfaatlariga qo’shgan hissasiga qarab belgilanadi”,   deb   tushunadilar   va
talqin  etadilar.  
SAMARQAND - 2022 3
3Maktabni     tugallash     vaqtiga     kelib,     juda     kup   o’smirlar   axloqiy
jihatdan   shakllangan   va   ma’lum   axloq   normalari   qat’iylashgan
xususiyatlariga ega bo’ladilar.O’spirinlarda  axloqiy  dunyoqarash  bilan  bir
qatorda       ijtimoiy,       siyosiy,   iqtisodiy,   ilmiy,   madaniy,   diniy   va   boshqa
sohalar   buyicha   ma’lum   bir   qarashlar   vujudga   keladi.   Juda   ko’p   yillardan
beri   uspirinlarni       yaxshilik       va       yomonlik,       xaqiqat                   va
noqonuniylik,       axloqiylik                   va                   axloqsizlik                   masalalari
tashvishlantirib       keladi.   Hozirgi   davr   o’spirinlari   har   bir   narsaga
ishonuvchan   yoki   salbiy     munosabatlarga             xos             bulmay,             balki
hayotga           real,           aqliy,           amaliy qaraydigan,       ko’proq       erkin       va
mustaqil    bo’lishga    intiluvchi yoshlardir.
O’spirinlar     ongli     ravishda     egallangan     axloq     normalari     asosida
o’z   xarakatlarini     yo’lga     solishga     intiladilar.     Bu     esa,     avvalo
o’spirinning     o’zini   anglashining     o’sishida     namoyon     bo’ladi.     o’zini
anglash     murakkab     psixologik   struktura   bo’lib,   quyidagilarni   o’z   ichiga
oladi.-birinchidan     bolada     tashqi     olamdagi     predmet     ta’siridan     paydo
bo’lgan   sezgilari   o’z   tanasi   bilan   farq   qila   boshlaganda   vujudga   keladi;-
ikkinchidan,       o’zining     shaxsiy   "Men”   ligini     aktiv       faoliyati   asosida
anglashi;-uchinchidan,   o’zining   psixik   xususiyati   va   xislatlarini   anglashi;-
to’rtinchidan,   ijtimoiy,    axloqiy       o’z-o’ziga        baxo   berishning     ma’lum
sistemasini  anglashi. 
Mana     shu     elementlarning     barchasi     bir-biri     bilan     funktsional   va
genetik   bog`langandir.   Lekin,   bularning   hammasi               sizga   ma’lumki,
bir vaqtning o’zida shakllanmaydi. Bolaning “men”ligini anglashi taxmini 3
yoshda   paydo   bo’ladi,   bunda   bola   shaxsiy   olmoshni     ishlata   boshlaydi.
Masalan:     men,   meniki,   mendan   va   hokazo,   o’zining   psixik   sifatlarini
anglash   va   o’z-o’ziga     berish   o’spirinlik   yoshida,   borgan   sari   ko’proq
ahamiyat kasb eta boshlaydi.
O’spirinlar   har   joyda    o’zini   ko’rsatish   xususiyatiga   ega   bo’lgan
usmirlik       vaqtidayoq,       o’zlarining       shaxsiy       xususiyatlarini       ko’zata
boshlaydilar.   Ya’ni   o’zlarining   tashqi   qiyofalariga   tanqidiy   qaray
boshlaydilar:   bo’yining   pastligi   yoki   aksinchasi,   semizlik,   yo’zidagi
xusunbo’zarlar     yigit   va     qizlarni     bezovtalantiradi,       ular         iztirob
chekadilar.             Kech   etiladigan             ug`il         va             qizlar             yashirin
kechinmalar keechiradilar.   
Kishining     o’z     obrazi     -bu     o’spirinlikning     o’zini anglashi ancha
muhim   komponent   bo’lib   hisoblanadi.O’spirinlikda     o’z     shaxsiy
xislatlariga     baho     berish     kuchayadi     uspirinham   usmir   singari   o’z   qadr-
qimmatini,     uning     nimalarni     qilishga     arzishi     va     nimalarga   qodir
ekanligani   benihoya   bilgisi   keladi.   O’ziga   baho   berish   ikkitausulda
bo’ladi.I.Kishi   o’zi   qo’lga   kiritgan   yutuqlari   natijasi   bilan   baholaydi.
Masalan:   bola   qiyin   vaziyatda   o’zini   yo’lotmaydi     yoki     yosh   bolani
SAMARQAND - 2022 3
4yong`indan     qutqazdi   -“Men   qo’rqoq   emasman”   deydi.   Ma’lum   qiyin
topshiriqni   bajaradi.   “Men   qobiliyatliman   -deydi,     Axloqga     oid     bunday
xatti-harakatlar,   uspirinning   o’z   qat’iyligini   sinashi   hamdir.II.       Ijtimoiy
taqqoslash,   ya’ni   o’zi   haqidagi   boshqa   ishlarni   fikrlarni solishtirishdan
iboratdir.     Masalan:     o’quvchilar     tomonidan     “mardlik     deb   ma’qullangan
xatti-harakatni   o’qituvchi   “qalbaki   o’rtoqlik”   deb   ataydi.   Bunda bolalar
o’z xatti-harakatlari   tug`risida   uylab,   bosh   qotira   boshlaydilar.   Shaxsiy
“men”     obrazi,     juda     murakkabdir.     Hatto     kattalarning     o’zini     anglashi
qarama-qarshiliklardan holi emas. O’spirinlarda yanada kuchliroq bo’ladi. 
Ba’zi   uspirinlar   o’zini   kuzatishuchun   kundalik   daftarlar     to’tadi.   Bu
holat   qizlardaertarok,     va   ko’proq   uchraydi.   Bu   holat   shunchaki   o’sishni
bildirib   qolmasdan,   balki   shaxsda mohiyat   jihatidan   tubdan   boshqacha
tarzda     o’z     shaxsiyatining     ma’naviy-ruhiy   fazilatlarini,   ijtimoiy   turmush
tarzi,   maqsad   va   vazifalarini   anglashi,   ularni   oqilona   baholash     zaruratini
aks  ettiradi.  Undagi  o’z-o’zini  anglash,  turmush,  yashash, o’qish, mehnat
va sport faoliyatlari tarzi bilan namoyon bo’ladi. 
O’quv   muassasa,   mikrom     uhitidagi     odatlanmagan     vaziyat,
shaxslararo     munosabatlar     va     muomala   ko’lamining     kengayishi     o’ziga
xos     topologik     aqliy,     axloqiy,     irodaviy,     hissiy   xususiyatlarini   oqilona
baholash, qo’yilayotgan talablarga javob berish tariqasida yondashish,   o’z-
o’zini     anglashini     jadallashtiradi.     o’spirin     o’quvchilarining     o’z-o’zini
anglashga   aloqador   o’ziga  xos    xususiyatlari    mavjud.     Ular    dastavval
o’zlarining   kuchli   va   zaif   jixatlarini,   yutuq   va   kamchiliklarini   aniqrok
baholash imqoniyatiga ega bo’ladilar.
O’spirin     o’quvchining     o’smirlik     davridagi     boladan     o’zgacharoq
yana     bir   xususiyati   -bu,     murakkab     shaxslararo     munosabatlarda     aks
etuvchi     burch,     vijdon   hissini     anglash,     o’z     qadr-qimmatani     e’zozlashi,
sezish  va  fahmlashga  ko’proq moyilligidir. 
O’spirin   o’quvchida   o’zini   anglashi   negizida   o’zini   tarbiyalash   istagi
tug`iladi.   Natijada   unda   o’z-o’zidi   tarbiyalash   vositalarini   saralash,   ularni
kundalik turmushga  tadbiq  qilib  ko’rish  ehtiyoji  vujudga  keladi.  Lekin,
o’z-o’zini tarbiyalash   jarayoni   o’spirin   ruhiyatidagi   mavjud  nuqsonlarga
barham         berish.   ijobiy     xislatlarni     shakllantirish     bilan     kifoyalanib
qolmasdan,     balki     voyaga     etgan   kishilarga   xos   ko’pqirrali   umumlashgan
idealga mos ravishda tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. 
O’quvchilar   o’zida     shaxsning     eng   qimmatli     fazilatlarini,   o’quv   va
mehnat   malakalarini   ongli,   rejali,   tartibli,   izchil   va   muntazam
ravishdaegallab  borishga,  shaxsning      yana  bir  fazilatlari  va  xislatlarini
hosil     qilishga   harakat   qiladilar;   o’z-o’zini       tarbiyalash   muammolarini,
yaxlit   ma’naviy-ruxiy   qiyofalash     shakllantirishga     intiladilar.     O’spirin
o’quvchilarning  o’z-o’zini   tarbiyalash    jarayoni.  
SAMARQAND - 2022 3
5O’quv     muassasa,     jamoat   tashqilotlari,         pedagoglar   jamoasining
ta’siri     doirasida     bulmog`i     shart.     Toki     o’z-o’zini         tarbiyalashning,
takomillashtirishi   jamoada   munosib   o’rin     egallashga,     ijtimoiy   burchni
anglash,   foydali   mehnatga   jalb   etish   ishiga   xizmat   qilsin.   O’z-o’zini
tarbiyalash   to’g`ri,   izga   solib     yuborish     uchun     uyg`un     birlikni   tashqil
etgan  tarbiyaviy  chora-tadbirlar majmuasi tarzida ta’sir jamoa majburiyati,
o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va  tanqid  qilish  kabilar  maqsadga
muvofiqdir. Ijtimoiy,   turmushda      uchraydigan   ba’zi                    bir   yaramas
yurish-turish     ko’rishmlariga,     illatlariga,     sarqitlariga   qaqshatkich   zarba
berish,   ularning   ta’siri     yigit     va   qizlarni   asrash,   yot   tashviqot   mohiyatiga
qarshi ko’rash olib borish pedagoglar jamoasining  bosh  vazifasidir. 
O’spirinlarda balog`atga etganlik tuyg`usi takomillashib   borib,   o’z-
o’zini   qaror   toptirish,   o’z   ma’naviy qiyofasini ifodalash tuyg`usi o’sib
o’tadi. Bu narsa ularning alohida shaxs  ekanligini tan  olishga intilishida o’z
ifodasini     topadi.   Buning     uchun     ayrim     yoshlar     turli     modalarga     mayl
qo’yish,     tasviriy     sanoatga,   musiqaga,   kasb-hunarga,               tabiatga,
maftunkor   qiziqishlarini   namoyish   qilishga   harakat,     qiladilar,   o’quv   va
mehnat    jamoalari    ta’sirida    matonat,    jasurlik,   sabr-toqat, kamtarlik,
intizomlilik,   alollik   kabi       insoniy       fazilatlar   takomillashadi.   Xudbinlik,
loqayddik,     munofiqlik,     laganbardorlik,     dangasalik,             qo’rqoqlik,
g`ayirlik   singari   illatlarning   barham topishi tezlashadi.
O’spirinlar   shaxsining     shakllanishi     jarayonida     jamoat
tashqilotlarining     roli   alohida       ahamiyat       kasb       etadi.       Ularda       faollik,
tashabbuskorlik,     mustaqillik, qat’iyatlik,   mas’uliyatlik,   o’z   harakatlarini
tanqidiy  baholash  singari  fazilatlari barqaror  xususiyat  kasb  etib  boradi.
O’spirin   yigit   va   qizlarning   jamoatchilikda   faol     ishtirok     etish     orqali
muayyan   tashqilotchilik     qobiliyati     namoyon     bo’ladi.   O’zining     kimligi,
qandayligi,     qobiliyatlari,     o’zini     nimaga     hurmat     qilishini   aniqlashga
intiladirlar.     Dust     va     dushmanlarining     kimligi,   o’z   istaklari,   o’zini   va
tevarak-atrofni,     olamni    yaxshi     bilishi     uchun     nima     qilish        kerakligini
anglashga harakat qiladi. 
Ma’lumki,   o’spirinlarning   hamma   savollari   anglangan   bo’lmaydi.
Ba’zan     o’spirinlar     o’zlaridan     hech     qanoatlanmaydigan,     o’z     oldilariga
haddan tashqari  kup  vazifalar  qo’yadigan,  Lekin  uning  uddasidan  chiqa
olmaydigan bo’ladi.   Mana   bo’lardan   ko’rinib   turibdiki,   o’spirinlar   o’z-
o’zini  analiz  qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o’zida
aks   ettira   boradi.   Bu   esa   uspirinlarning   kelgusi           yutuqlari   shartlaridan
biridir.
O’z-o’zini   hurmatlash   va   uning   xususiyatlari   quyidagilardan   ibdrat,
Demak,   yuqorida     ko’rsatib     o’tilganidek,     shaxsning     erta     o’spirinlikdagi
eng     muhim   xislatlaridan     biri     o’z-o’zini,     hurmatlash,     o’z-o’ziga     baho
berish     hamda   o’zviy   shaxs     deb     tan     olish     yoki     olmaslik     darajasidir.
SAMARQAND - 2022 3
6O’spirinlar     o’zlarida     shaxsning   muayyan     kompleks     sifatlarini     hosil
qilishga     intiladilar.     O’z-o’zini     tarbiyalash   masalalarida     bir     butun
ma’naviy  psixologik  qiyofasini  shakllantirish  masalasi qiziqtiradi. Bunda
shaxs   ideali   va   na’munaning   mavjudligi   katta   ahamiyatg`a   ega.   Masalan;
ug`il   bolalar,   qahramonlik,   yaxshi   ota,   o’qituvchi,   vrach   yoki   badiiy   asar
haqida   kinofilmdagi   obrazlarni   o’zlariga   ideal   deb   bilsalar;   qizlarimiz
mehnatkash ayol,jozibali  jamoat  arbobi,  nazokatli  uy  bekasi  yoki  ilmiy
xodim  va  hokazo. 
O’zaro     munosabat     va     emotsional     hayot     o’z     mavqeini
belgilashning  murakkab muammolarini uspirinlar o’zi hal qila olmaydi. Bu
masalani   uspirinning   ota-onasi,   o’z   tenpqurlari,   o’qituvchilar     ishtarokida
ularning  qullab-quvvatlashida  hal  qila oladi.
Boshqacha  qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar   rolini qonkret   hayot
sharoitlari   va   faoliyatlarining   roliga   almashtirib   bo`lmaydi.   Mana   shu
yuqorida aytilganlardan   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,o`smirning
yoshi           va     uning     hususiyatlari   absolyut   ahamiyatli     kasb etmaydi
shu  munosabat bilan o`smirlik  yoshi  mutloqo aniq ma’lum va absolyut
chegara hamda xarakteritsikaga ega emas bu erda ancha muhim bo`lgan
ma’lum fikrlar bor. Bu   farqlarni     qonkret   ijtimoiy omillarning       ta’siri
bilan  va  o`smirlarga  beriladigan  turli  ta’lim  va  tarbiya  sharoitlarining
ta’siri  bilan  tushuntirish mumkin.
Taraqqiyotning         asosiy                 yo`nalishi         bolaning         o`smirlik
davridagi   taraqqiyotining         asosiy         xarakteritsikasini         ajratish
mumkin. O`smirlik    davri organizmning    jo`shqin  o`sish  davridir.  Bu
davrda     tananing         intensiv     ravishda     rivojlanishi     yo’zaga     keladi,
Musqo`l     apparatlari     mutsahkamlanadi     va     skeletning   suyaklanish
jarayoni davom etadi. Bu  davrda    yurak  qon    tomirlari  sitsemasining
taraqqiyotida     mos     kelmaslik   hodisasi     kuchlaniladi.Bu     paytda     yurak
xajmi         jihatidan     ancha     kattalashadi,ancha   kuchli     ishlay
boshlaydi.Ko`pincha    qon    aylanishining         vaqtincha    bo`zilishida    qok
bosimining     yoshga   bog`liq   xolda   ko`tarilishiga,yurak   faoliyatining   zo`r
berilishiga     olib     keladi.Natijada     o`smirlarda     uchraydigan     bosh
aylanishi,yurak  urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning     yoshi     ham     jismoniy     psixik         hususiyatga
egadir,organizm Pavlov  ta’limotiga  ko`ra,bir  butun  sitsemadan    iborat
bo`lib,bunda     barchato`qimalar         va     organlar         fiziologik     jarayonlar
o’zviy  ravishda  bir-biri  bilan bog`langan bo`ladi. Lekin  bir  butunlikda
nerv     sitemasi     va     uning     bilan     bog`langan     yuqori     qismi   I.P.Pavlov
so`zi  bilan  aytganda    organizmda  sodir  bo`ladigan  barcha  hodisalarni
boshqarib  turuvchi  bosh  miya  po`tsi  asosiy  etakchi  rolni  o`ynaydi.
SAMARQAND - 2022 3
7O`smirlik   yoshida     nerv     sitsemasining     yuqori     qismi     sifat
jihatidan     o`sa     boshlaydi     va     miya   ichki   to`zilishining
murakkablashishga     o`tadi.   Katta           yarim           sharda           nerv
xujayralarning           etishi           tugallanadi.   O`smir   organizmining   jismoniy
taraqqiyoti   uning   organlari   va   to`qimalarining   rivojlanishi   bosh     miya
po`tsining     boshqaruvchanlik     roli     otsida     amalga     oshadi,ammo     o`sib
borayotgan   to`qimalar   va   organlar   o`z   navbatida   nerv   sitsmasining
o`sishiga   ta’sir   ko`rsatadi.   O`smirlik       yoshida       o`pkaning       xajmi
kattalashadi   nafas   olish   ancha miqdorda  tezlashgan  va  sayoz  bladi. 
O`smirlik     yoshida     bola     qancha     toza     havoda     yursa   shuncha
foydalidir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlarining qayta qurishiga  bog`liq
bo`lgan   jinsiy   etilish     davridir.Bu     bezlarning     etilishi     kishi     organizm
faoliyatida     xizmati     juda   kattadir.   O`smirlik         yoshining         xarakterli
xususiyatlaridan         biri         jinsiy         etilish   jarayonidir.Jinsiy     etilishning
boshlanishi         ko`p     jihatdan     iqlimga     va     milliy     epiografik   omillarga
vashuning     bilan   birga   individual   xususiyatlarga   bog`liqdir.Kuzatishlar
shuni       ko`rsatadiki       jinsiy       etilishning       boshlanish       davri       o`g`il
bolalarda     12-13     yoshda,qiz     bolalarda     11-12     yoshda     boshlanadi.
Ko`pchilik  o`g`il bolalar  hozirgi    vaqtda  jinsiy  etilish  15-16  yoshda,
qiz     bolalarda     13-14     yoshlarda   ko’zatiladi.   O`qituvchilar           sinf
rahbarlari         datsavval         shkni         chuqur         anglashlari   lozimki,jinsiy
etilish   organizmning   jismoniy   taraqqiyotiga   ta’sir   qilishdan   ularning
psixik rivojlanishiga ham katta ta’sir kursatadi. 
O`smirlarda     jinsiy     etilish         bilan   birga     shu     paytgacha     ularga
noma’lum   bo`lgan   qandaydir   xislar,kechinmalar qarama-qarshi   jinsga
spetsifik     qiziqish     noma’lum     mazmundagi     kitoblarga   qiziqishlarning
paydo bo’lishitabiiydir.
O’smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so’z boyligini
oshishi   hisobiga     bo’lsa,     ikkinchi     tomondan     tabiat     va     jamiyatdagi
narsa    voqea     va  hodisalarning  mazmun  mohiyatini   anglashlari  hisobiga
bo’ladi.   Bu   dovrda   o’smir   til     yordamida     atrof-borliqni     aks     zttirilishi
bilan     bir     qatorda     nnson   dunyoqarashini   ham     belgilab         berish
mumkinligini     his     qila     boshlandi     Aynan     usmirlik     davridan   boshlab,
iison     aynan     nutq     bilish     jarayonlarining     rivojlanishini     belgilab
berishini   tushuna   boshlaydi   o’smirni   ko’pincha   muomalada   so’zlarni
ishlatish   qoidllari   -“qanday     qilib   to’g`ri   yozish   kerak?”,   “qanday     qilib
yaxshiroq   aytish   mumkni?”   kabi   savollar   juda   qiziqtiradi.   o’smirlar
maktabdaga o’qituvchilar. kattalar sta-onalar   nutqidagi   kamchiliklarga
kitob,     gazeta     radio     va     telividenie     diktorlari xatolariga tez e’tibor
beradilar.   Bu   holat   o’smirning   bir   tomondan   o’z   nutqini   nazorat     qilish
urgatsa,     ikkinchi     tomondai     kattalar     ham   nutq,   qoidalari   bo’zilishi
SAMARQAND - 2022 3
8mumkinligini     bilishlariga     va     o’zida     mavjud     xatoliklarni     birmuncha
barham toptirishlariga olib keladi.
O`smirlikdan   k е yingi   navbatdagi   bosqichni   o`spirinlik   davri   d е b   bir
bosqich   hisoblashimiz   ham   mumkin,   l е kin   hozirgi   ko`pchilik   psixologlar
klassifikatsiyasi   bo`yicha   ikki   bosqichga   ajratishimiz   ham   mumkin.   Avval
o`smirlikdan   k е yingi   bosqichni   o`smirlik,   k е yingisi   ilk   o`spirinlik   yoki
yigitlik   davri   d е b   aytilardi–da   14   yoshdan   21   yoshgacha   bo`lgan   davrlarni
kamrab   olar   edi.   Hozir   ko`pchilik   psixologlar   15–18   yoshni   qamrab
oladigan   davrni   ilk   o`spirinlik   d е b   atashni   ma'qul   ko`rmoqdalar,   bu
umumta'lim   maktabining   8–9   sinfidan   boshlab,   kasb–hunar   koll е ji   va
lits е ylarining   1–2–sinflariga,   ya'ni   8–10   sinf   yoshiga   to`g`ri   k е ladi.   Bu
davrda   o`quvchi   jismonan   baquvvat,   o`qishni   tugatgach   mustaqil   m е hnat
qila   oladigan,   oliy   maktabda   o`zini   sinab   ko`radigan   imkoniyatga   ega
bo`ladi.
O`spirinlarda   avvalo   o`zini   anglashdagi   siljish   yaqqol   ko`zga
tashlanadi. Bu xol shunchaki o`sishni bildirmaydi. O`spirinda o`zining ruhiy
dunyosini,   shaxsiy   fazilatlarini,   aql-zakovatini,   qobiliyati   hamda
imkoniyatini   aniqlashga   intilish   kuchayadi.   Bu   yoshdagi   o`quvchilarning
o`zini   anglashga   aloqador   xususiyatlari   mavjud.   Ular   avval,   o`zlarining
kuchli   va   zaif   jihatlarini,   yutuq   va   kamchiliklarini,   munosib   va   nomunosib
qiliqlarini   aniqroq   baholash   imkoniyatiga   ega   bo`ladilar.   O`spirin   o`smirga
qaraganda   o`z   ma'naviyati   va  ruhiyatining   xususiyatlarini  to`laroq  tasavvur
eta   olsa   ham,   ularni   oqilona   baholashda   kamchiliklarga   yo`l   qo`yadi.
Natijada u o`z xususiyatlariga ortiqcha baho b е rib, manmanlik, takabburlik,
kibrlanish   illatiga   duchor   bo`ladi,   sinf   va   p е dagoglar   jamoalarining
a'zolariga   g`ayritabiiy   munosabatda   bo`la   boshlaydi.   Shuningd е k,   ayrim
o`spirinlar   o`z   hatti–harakatlari,   aqliy   imkoniyatlari   va   qiziqishlariga   past
baho   b е radilar   va   o`zlarini   kamtarona   tutishga   intiladilar.   O`smirlik
yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda
aks   etuvchi   burch,   vijdon   xissi,   o`z   kadr-qimmatini   e'zozlash,   s е zish   va
faxmlashga   moyillikdir.   Masalan,   o`spirin   yigit   va   qiz   s е zgirlik   d е ganda
nozik, nafis xolatlarning farqiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam
uyushtirishni,   shaxsning   nafsoniyatiga   t е gmasdan   amalga   oshirishni
tushunadi.   O`spirin   o`zining   ezgu   niyatini   baholashda   jamoada   o`z   o`rnini
b е lgilash   nuqtai–nazaridan   yondoshadi,   chunonchi,   «o`zim   tanlagan
mutaxassislikka   yaroqlimanmi?»,   «Jonajon   R е spublikamga,   ota-onamga
munosib   farzand   bo`la   olamanmi?»,   «Jamiyatning   taraqqiyotiga   o`z
ulushimni qo`sha olamanmi?» d е gan savollarga javob qidiradi. O`quvchida
o`zining   fazilati   to`g`risida   yaqqol   tasavvur   hosil   qilish   uchun   o`qituvchi
unga   juda   ustalik,   ziyraklik   bilan   yordam   b е rishi   lozim.   Shundagina
jamoada   ustozga,   do`stlariga   chuqur   xurmat,   minnatdorchilik   tuyg`ulari
uyg`onadi.
SAMARQAND - 2022 3
9O`spirin   o`quvchida   o`zini   anglash   zamirida   o`z–o`zini   tarbiyalash
istagi   tug`iladi   va   bu   ishning   yo`llarini   topish,   ularni   kundalik   turmushga
tadbiq qilish ehtiyoji vujudga k е ladi. O`zlariga ma'qul ma'naviy–psixologik
qiyofaga ega bo`lish uchun oqilona o`lcham, m е zon, vazifalarni bajaruvchi
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar.
O’smir     so’zlarning       kelib       chiqish       tarixga,       ularniig       aniq
mazmuni       va   mohiyatiga   juda   qieiqadi.   U   endi   o’z   mutqida   yosh   bola
singari  emas,   bolki katta  oddmlardan   so’zlarni     tanlashga    harakat     qiladi.
Nutq     madaniyatnii     egallash   borasida   o’smir   uchui   o’qituvchi,   albatta,
namuna   bo’lishi   shartdir.   Aynon   maktvb   talimi   o’smir   bilshi   jarayonlarini
rivojlanish yo’nalishinn sifat jihatidan o’zgarishdi asosiy omil bo’lib xizmat
qiladi.  Bilish  jarayonlarining rivojlanishida nutq ham oshadi,    ham    yozma
mavjud  bo’lishi  bilan  ham  kuchlivosita   xisoblamadi. Maktabdagi O’quv
Jarayonlarining to’g`ri tashqil   etiliishi   va   amalga   oshirilishi bilan o’smir
nutqining   to’g`ri   rivjlanishiga   sharoit   yaratiladi   Nutqni   o’zlashtirishga
harakat bu  o’smirniig muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirilishi  ehtiyoj
va  intilish hisoblanadi.
O’smirlik     davrida     o’qish     va     yozma     monologik     nutq     jadal
rivojlanadi.  5 sinfdan  boshlab  to  9-sinfgacha o’kish to’g`ri, tez va ifodali
bo’lish   darajasidan,   yoddan   ifodoli,   ta’sirli   aytib   bera   olish   darajasigacha
ko’tariladn.   Monilogik   nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so’zlab
berishdan,   mustaqil   ravishda   nutq   va   chiqishlar     tayyorlash,     ogzaki
mulohaza  yuritish,  fikr  bildirish  va  ularii  asoslab berishgacha o’zgaradi.
Yozma   nutq   ham   yaxishlangan   holda   o’smirlar   endi   ularga   berilgan   erkin
mavzu   bo’yicha   mustaqil   holda   insho   yoza   oladilar,   O’smirlarning   nutqi
tula       tafakkur       bilan       bog`liq       holatida       amalga       oishriladi.       5-6
sinflardagi o’quvchilar ogzaxi va yoama matn uchun reja to’zib, unga omal
qila oladalar.
O’smirlik   davrida   nazariy   tafakkur   yuqori   ahamiyatga   ega   bo’la
boshlaydi.   Chunki   bu   davrdagi   o’quvchilar   atrof-olamdagi     boglanishlar
mazmunini     yuqori   darajada     bilishga     harakat     qiladilar.     Bu     davrda
o’smirning   bilishga       bo’lgan qiziqishida   progress   sodir   bo’ladi.   Ilmiy
nazariy     bilimlarning     egallab     olinishi   tafakkurning   rivojlanishiga   olib
keladi.   Buning   ta’sirida   isbot,   dalilar   bilan   fikrlash   qobilyati   rivojlanadi.
Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyat paydo bo’ladi.
Hayotiy   psixologik   bilimlarning     ilmiy   psixologik     bilimlardan
farqishundan   iboratki,       ilmiy       jihatdan       asoslangan       bilimlar
anglashilgan,mantiqiy       puxta,   oqilonalik   xususiyatiga   ega   bo’ladi.     Ilmiy
psixologik     bilimlar     faraz     va   g’oyalarni   ilgari     surish     daqiqasidan
boshlaboq   shakllana     boradi,     ulardan     kelib     chiqadigan   oqibatlarni
mantiqan     tekshirish     bilan     yakunlanadi.     Bunda     ham     olg’a     surilgan
SAMARQAND - 2022 4
0g’oyalar     tekshirishjarayonida     biron-birtasdiqyoki     inkor     ma'nosiga
erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi.
Hayotiy   psixologik   bilimlarning   ilmiy   psixologik     bilimlar     bilan
qiyoslanishni       davom     ettirsak,       unda       ular   o’rtasidagi   tafovutlar
yanadayaqqolroq ko’zga  tashlana  boshlaydi. O’zidan o’zi  ma'lumki, hayot
psixologiyasida   to’plangan   bilimlarni   me’ros   sifatida   bevosita   qoldirish
yokiularni   yosh   avlod   ongiga   qaysidir   yo’l   bilan   uzatish   imkoniyati   o’ta
cheklangandir. Chunki,keksa  (katta)  avlod  tomonidan  yaratilgan  turmush
psixologiyasini  yosh avlod to’g’ridan-to’g’ri qabul  qila  olmaydi.  Har  bir
yosh     yakkahol     ravishda   hayotiy       psixologik       bilimlarni       shaxsiy
tajribasidan   o’tkazganidan       keyingina   ularning   to’g’riligiga   ishonch   hosil
qiladi.   Ana  shu   boisdan  keksa  yoki  katta   avlod   bilan    yosh  avlod   o’rtasida
yuz     beradigan     nizolar,tushunmovchiliklar     uzluksiz,to’xtovsiz     ravishda
davom   etayotganligi   sababli   abadiyat qonuniyatlariga   aylanib ketgandir.
Avlodlar  o’rtasidagiqarama-qarshiliklar,  anglashilmovchilik  to’sig’i, hayot
dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof,
iymon,     nafosat,adolat,     erk     tushunchalari     atrofidagi     bahslarni     davom
ettirishga puxta zamin hozirlaydi.
O`qituvchi     va     tarbiyachi     uchun     bolalarning     o`smirlik     davri
psixologiyasini bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pedagogik nuqtai
nazaridan ham muximdir. Bu   davrni   biz   yana   o`tish   davri   ham   deb
ataymiz.     O`smirlik     davri     asosan     11-15   yoshdagi   bolalarni   o`z   ichiga
qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o`quvchilarini.
O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan
ayrim   qiyinchiliklar   bu   yoshdagi   bolalarning   psixik   rivojlanishi   va
hususiyatlarini   ba’zan   etarli   darajada   bilmaslikdan   yoki   inkor   qilishdan
kelib chiqadi.
Kichik   va   katta   yoshdagi   maktab   o`quvchilariga   qaraganda
o`smirlik   yoshidagi     bolalarni     tarbiyalashda     juda     ko`p     qiyinchiliklar
bo`ladi.   Chunki,     kichik   bolaning   katta   odamga   aylanishi   jarayoni   juda
kiyin   kechadi.   Bu   jarayon     o`smirlar   psixologiyasining   odamlar   bilan
bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda o`zgarishi, hamda hayot
sharoitining   o`zgarishi   bilan   bog`liqdir.   Bu   davrda   o`smirlarning   o`z
shaxsiy   fikrlari   paydo   bo`ladi.   Ularda   o`z   qadr-qimmatlari       haqidagi
tushuncha       kengayadi.       Ilmiy       psixologiyaning       aniqlashi   bo`yicha
o`smirlarningpsixik   taraqqiyotini   xarakatga   keltiruvchi   kuchlar,   ularning
faoliyatlari        bilan       tug`iladiganextiyojlar        bilan       bu       extiyojlarni
qondirish   imqoniyatlari       o`rtasidagi       dialektik       qarama-qarshiliklarni
yo’zaga   kelishi   va bartaraf qilinishidan iboratdir.
Qarama-qarshiliklar     ancha     yuksak     darajadagi     psixik
taraqqiyotini,     ancha   murakkab       shakldagi       faoliyat       turlarini       va
SAMARQAND - 2022 4
1shaxsning       qator       yangi       psixologik   hususiyatlarini     tarkib     toptirish
orqali     bartaraf     qilishdan     iboratdar.Shundan     keyin   psixik
taraqqiyotning     yuksakroq     bosqichiga     o`tiladi.sana     shu     nuqtai
nazardan   o`smirlik     yoshini     yanada     oydinroq     qarab     chiqaylik.     Bola
boshlang`ich  sinfni tugatadi.  Bolaning  o`rta  maktabda  o`qishga  o`tishi
uning  hayotida  burilish  davri hisoblanadi.
Ilk   o‘spirinlik   davri   «kamolot   bo‘sag‘asi”   deb   ta’riflanadi.   Bu
kamolot   bosqichi   fiziologik,   psixologik   va   ijtimoiy   chegaralarni   o‘z
ichiga   oladi.   Psixologiya   fani   o‘spirinlik   muammosini   kompleks
o‘rganishni da’vat etadi.
Bu   juda   qiyin   masala,   chunki   psixofiziologik   taraqqiyot   sur’ati
bilan   uning   bosqichlari   ijtimoiy   etilish   muddati   bilan   hamma   vaqt   ham
to‘g‘ri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o‘spirinlarning
taraqqiyoti   avvalgi   avlodlarga   nisbatan   o‘rtacha   ikki-uch   yil   avval
etilmoqda.   Fiziologlar   bu   jarayonni   2-darajali   jinsiy   belgilarning   paydo
bo‘lishiga qarab, 3-ta bosqichga ajratadilar:
Akseleratsiya   munosabati   bilan   o‘spirinlik   Yoshining   chegarasi
endi 15-16 dan 18 Yoshgacha bo‘lmoqda. Demak, o‘spirinlik ham oldin
boshlanadi.   Lekin,   bu   taraqqiyot   davrining   qonkret   mazmuni   birinchi
navbatda   ijtimoiy   sharoitlar   bilan   belgilanadi.   Yoshlarning   jamiyatda
tutgan o‘rni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir
qator boshqa faktorlar ijtimoiy sharoitlarga bog‘liqdir.
Ilk o‘spirinlik Yoshidagi  bolalar  bu 15 Yoshdan  17-18 Yoshgacha
bo‘lgan   akademik   litsey   va   kasb-hunar   kollejlari   o‘quvchilaridir.
O‘spirinlik   –   bu   odamning   fuqaro   sifatida   shakllanishi,   uning   ijtimoiy
jihatdan   etilishi,   o‘z   taqdirini   o‘zi   hal   qilishi,   ijtimoiy   hayotga   faol
ishtirok   etishi   davri,   fuqaro   va   vatanparvarning   ma’naviy   sifatlari   tarkib
topadigan   davrdir.Faol   ijtimoiy   hayot,   o‘qishning   yangi   xarakteri
(mustaqil   bilim   olish)   yigit   va   qizlarda   dunyoqarashning   shakllanishiga,
ularda   mustaqillik   va   burch   hissining   tarkib   topishiga,   bilimning   turli
sohalarida   ularning   ijodiy   qobiliyatini   avj   oldirishga   katta   ta’sir
ko‘rsatadi.
Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o‘spirinlik davrida shaxs motivatsion
sohasining   rivojlanishiga   urg‘u   beradi:   o‘quvchilarning   hayotda   o‘z
o‘rnini  va  ichki  pozitsiyasini   aniqlashi,  dunyoqarashning  shakllanishi  va
uning   bilish   faoliyatiga,   o‘z-o‘zini   anglashga   va   axloqiy   ongga   ta’siri
nazarda tutiladi.
Ilk   o‘spirinlar   mustaqil   hayot   sohasida   yaqin   istiqbolga   ega   bo‘lar
ekanlar,   o‘zlarining   hayot   yo‘llarini   belgilab   olishga,   bundan   buyongi
mehnat   faoliyatlarining   aniq   istiqbollarini   aniqlab   olishga,   o‘zlarining
SAMARQAND - 2022 4
2kelgusi   ixtisoslarini   tanlashga   intiladilar.   SHu   munosabat   bilan   kasb-
hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo‘lib qoladi,
yigit va qizlar o‘z kelajaklari haqida jiddiyroq o‘ylay boshlaydilar.
Ilk   o‘spirinlik   davridagi   jismoniy   rivojlanish   ustida   to‘xtalib
o‘tamiz,   bu   narsa   quyidagi   sabablarga   ko‘ra   muhimdir.   Jismoniy
rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o‘spirin shaxsining ayrim sifatlari
rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi va uning bundan keyingi
hayot   faoliyati   sohasidagi   imkoniyatlarini   bir   qadar   belgilab   beradi.
Birinchidan   bu   o‘rinda   kasb   tanlash   nazarda   tutiladi,   bu   esa   ma’lum
darajada   yigit   va   qizlarning   individual   jismoniy   tuzilishi   xususiyatlariga
ham  bog‘liqdir.  Ikkinchidan,  jinslarning o‘zaro mayli   ta’sir  ko‘rsatadiki,
bunda   jismoniy   rivojlanish   xususiyatlari   ancha   muhim   rol   o‘ynaydi.
O‘zining   jismoniy   kuchini   va   jozibadorligini,   sog‘lomligi   va
mukammalligini   his   etish   yigit   va   qizlarda   o‘ziga   ishonch,   dadillik,
tetiklik, optimizm va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga
ta’sir ko‘rsatadi.
Bo‘yning   o‘sishi   o‘spirin   qizlarda   15-16   Yoshgacha,   o‘g‘il
bolalarda 17-18 Yoshgacha davom etadi. Bu Yoshda muskullar kuchi tez
o‘sadi. Masalan, 18 Yoshli bola muskul kuchi 12 Yoshli bolaga nisbatan
2   baravar   ko‘p   bo‘ladi.   Jismoniy   taraqqiyot,   asosan,   to‘g‘ri   ovqatlanish
rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishiga ko‘p jihatdan bog‘liq.
Jinsiy   taraqqiyot   jihatdan   bu   Yoshdagi   ko‘pchilik   yigit   va   qizlar
postpubertat   (tugallanuvchi)   davrda   bo‘ladilar.   Bularning   jismoniy
rivojlanishi   katta  Yoshdagi  odamning  jismoniy   rivojlanishidan   kam   fark
qiladi.   Bo‘yning   va   organizmning   notekis   o‘sishi   va   rivojlanish   davri
tugallanadi   hamda   jismoniy   rivojlanishning   nisbatan   birmuncha   tekis
davri   boshlanadi.O‘spirinlik   Yoshida   jismoniy   sifatlar   (bo‘y,   og‘irlik)
nisbatan   barqaror   darajaga   etgan   bo‘ladi.   Shuningdek,   muskul   kuchi   va
ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi.
Ko‘krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar
qattiqlashadi,   to‘qimalar   va   a’zolarning   shakllanishi   va   funksional
taraqqiyoti   tugallanadi.   Odatda   bu   Yoshda   yurak   va   qon   tomirlarning
rivojlanishida   o‘smirlarga   xos   bo‘lgan   notekislik   endi   tekislashadi,   qon
bosimi   baravarlashadi,   ichki   sekretsiya   bezlari   bir   me’yorda   ishlay
boshlaydi.   Nerv   sistemasining   va   xususan,   miya   rivojlanishidagi
o‘zgarishlar   ma’lum   bo‘lib   qoladi.   Lekin,   bu   o‘zgarishlar   miya
massasining   ortishi   hisobiga   emas,   balki   miyaning   ichki   hujayralari
tuzilishining murakkablashuvi hisobiga ro‘y beradi.
Katta   yarim   sharlar   qatlamidagi   hujayralarning   tuzilishi   sekin-asta
kattta   Yoshdagi   kishi   miyasining   hujayralariga   xos   bo‘lgan
xususiyatlarga   ega   bo‘ladi.   Bosh   miya   po‘stining   qismlarida   assotsiativ
SAMARQAND - 2022 4
3to‘qimalarning miqdori ko‘payadi. Natijada o‘qish va mehnat jarayonida
katta   (yarim   sharlar)   qatlamining   analitik-sintetik   faoliyati
murakkablashadi.   Ba’zan   bu   Yoshdagi   o‘quvchilarda   nerv
qo‘zg‘aluvchanligining   ortishi,   nerv   sistemasi   normal   ishlashining
buzilishi   ko‘pincha   noto‘g‘ri   yashash   rejimining:   tungi   mashg‘ulotlar,
to‘yib   uxlamaslik,   toliqish,   chekish,   noratsional   ovqatlanish,   zararli
odatlar va boshqa ayrim sabablarning natijasida ro‘y beradi.
Ilk   o‘spirlik   Yoshining   boshlanishida   odatda   jinsiy   etilish
tugallanadi,   ikkilamchi   jinsiy   belgilar   rivojlanadi,   bu   hol   yigit   va
qizlarning   tashqi   ko‘rinishida   ham   sezilarli   o‘zgarish   hosil   qiladi.   Jinsiy
etilish   davrining   tugallanishi   hali   jismoniy   etuklikni   ham,   buning   ustiga
psixik   va   ma’naviy   etuklikni   ham   anglatmaydi.   Faqat   18   Yoshga   borib,
nikohdan   o‘tishga   ruxsat   beriladigan   davrda,   shu   Yosh   uchun   minimal
darajada   zarur   bo‘lgan   jismoniy,   ma’naviy,   fuqarolik   etuklik   darajasi
boshlanadi.   18   Yoshli   yigit   va   qizlar   jamiyat   tomonidan   katta   Yoshli
kishilar deb e’tirof etiladi.
Ilk o‘spirinlik davrini  ikkinchi o‘tish davri  deb hisoblash  mumkin.
Agar birinchi o‘tish davri ko‘proq bolalikka yaqin bo‘lsa, ikkinchi o‘tish
davrida   bo‘lgan   o‘spirin   ko‘proq   Yoshlik   davriga   yaqindir   va   shu
jihatidan   o‘rganiladi   hamda   tadqiq   etiladi.   Ilk   o‘spirinlik   davri,   asosan,
unda   mustaqil   hayotning   boshlanishi   (o‘rta   maktabni   tamomlab,   litsey,
kollejlarga   kirishi)bilan   xarakterlanadi.   Hayotdagi   bu   o‘zgarishlar   ilk
o‘spirinning   shaxsiga,   o‘z-o‘zini   anglashiga   ta’sir   ko‘rsatadi.
O‘smirlardan   farqli   o‘laroq   ilk   o‘spirinlar   katta   hayotni   tasavvur
etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar.
Ilk   o‘spirinlarning   mustaqilligi   ortishi   bilan   kattalarning   unga
munosabatlari   ham   o‘zgaradi.   Kattalar   o‘smirga   ko‘proq   bola   deb
qarasalar,   ilk   o‘spirin   Yoshdagilarga   katta   odamdek   munosabatda
bo‘ladilar.   Ilk   o‘spirinlar   hayotda   o‘z   o‘rnini   topishga   nisbatan   intilishi
anglangan holatda bo‘ladi. U o‘z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun
harakat   qila   boshlaydi   va  ma’lum   bir   kasbni   egallay  boshlaydi   yoki   shu
soha   bo‘yicha   akademik   litseylarda   o‘qishini   davom   ettiradi.   O‘spirinlar
tanlagan   sohalari   yoki   kasblarida   juda   katta   yangiliklar,   kashfiyotlar
qilgilari   keladi,   lekin   asta-sekinlik   bilan   yangilik   va   kashfiyotlar   qilish
uchun ularda bilim va tajriba etishmayotganligini, buning uchun ko‘prok
o‘qish va o‘rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar.
Hayot faoliyati kengaygan sari, o‘spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi
faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham
o‘zgarib   boradi.   Masalan:   16   Yoshda   pasport   oladi;   18   Yoshidan   faol
saylash huquqiga va oila qurish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘spirin jinoiy
ishlar   uchun   javobgar   bo‘ladi.   Ba’zi   o‘spirinlar   bu   Yoshdan   boshlab
SAMARQAND - 2022 4
4ishlay   boshlaydilar.   Kasb   tanlash   haqida   o‘ylay   boshlaydilar.   Lekin,
shunga   qaramay   o‘spirinlarda   kattalarga   qaramlik   xususiyatlari   saqlanib
qoladi.
O‘spirinlar   (16-18   Yoshlar)   o‘zlarining   psixologik   xususiyatlari
bilan   boshqa   Yosh   davrdagi   bolalardan   keskin   farq   qiladilar.   Jismoniy
hamda   aqliy   jihatdan   voyaga   etgan,   kamolotga   erishgan,   dunyoqarashi,
o‘z-o‘zini   boshqarishi   kabi   etuk   insoniy   xususiyatlari   tarkib   topgan
bo‘ladi. Ular vazmin, mulohazali bo‘ladilar, katta Yoshdagilarga hurmat-
ehtirom   bilan   qaraydilar.   Ular   uzoqni   ko‘zlaydigan,   kelajak   uchun
qayg‘uradigan,   ota-onalarining   yaqin   yordamchisiga   aylanadilar.   O‘quv
faoliyati o‘spirinning asosiy faoliyati bo‘lib qolaveradi, o‘qishga nisbatan
o‘smirlik Yoshiga qaraganda o‘spirinlikda bir muncha yuqoriroq bo‘ladi.
Mustaqil   hayotga   tayyorgarligini   o‘z-o‘zini   anglashi   bilan   bog‘liq
motivlar   bu   davrda   etakchi   o‘rinni   egallaydi.   Motivlar   tizimida
jamiyatning   to‘laqonli   a’zosi   bo‘lishga   intilish,   insonlarga   naf   keltirish
kabi   ijtimoiy   motivlar   ustunlik   qiladi.   Bu   davrda   o‘spirinlarning   kelgusi
hayoti   va   tanlayotgan   kasbiy   rejalariga   ko‘ra   fanlarga   nisbatan
qiziqishlari   o‘zgaradi.   O‘spirinning   fanlarga   hamda   shu   fan
o‘qituvchilariga   nisbatan   munosabati   o‘zgaradi.   O‘spirinlik   davrida   o‘zi
ko‘zlagan   maqsadlariga   erishishga   asoslangan   motivlar   birinchi   o‘ringa
ko‘tariladi.   O‘smirlar   o‘zlarining   o‘qishga   bo‘lgan   munosabatlari   va
ularning   o‘qish-o‘rganishga   undovchi   sabablarni   yaxshi   anglaydilar.
O‘spirinlik   Yoshida   boshdan   kechiriladigan   his-tuyg‘ularning   boyligi,
xilma-xilligi   bilan,   hayotning   turli   tomonlariga   emotsional   munosabatda
bo‘lishi bilan ajralib turadi.
Rus psixologi L.S.Vigotskiy 1920 yillardayoq ilk o‘spirinlar haqida
nazariyalar   ko‘pligi   ta’kidlagan   edi.   Ilk   o‘spirinlar   haqida   3ta   yirik
yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi   yo‘nalish   biogenetik   yo‘nalish   deb   ataladi,   uning   asosida
etilishning   biologik   jarayonlari   yotadi.   Ikkinchi   yo‘nalish   sotsiogenetik
yo‘nalish   deb   ataladi,   unda   asosiy   e’tibor   ijtimoiylashuvga   qaratiladi.
Uchinchi   yo‘nalish   psixogenetik   deb   atalib,   uning   asosida   psixik
jarayonlar va funksiyalarning rivojlanishi yotadi.
Taraqqiyotning   biogenetik   nazariyalarida   rivojlanishning   biologik
determinantlariga   asosiy   urg‘u   beriladi.   Rivojlanish   jarayonining   o‘zi
bosqichlari   universal   bo‘lgan   etilish   sifatida   talqin   etiladi.   Bu
yo‘nalishning yorqin namoyondalaridan biri XX asr amerikalik psixologi
S.Xolldir.   Uning   ta’kidlashicha,   rivojlanish   psixologiyasining
asosiy   qonuni   biogenetik   “rekapitulyasiya   qonuni”   hisoblanadi,   unga
SAMARQAND - 2022 4
5ko‘ra individual rivojlanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini
takrorlaydi.Go‘daklik   rivojlanishning   hayvonot   fazalarini   takrorlaydi.
Bolalik   qadimgi   odamlarning   asosiy   mashg‘ulotlari   ovchilik   va   baliq
ovlash   bo‘lgan   davrga   to‘g‘ri   keladi.   8dan   12   Yoshgacha   bo‘lgan   davr
o‘smirlikdan   oldingi   davr   deb   ataladi,   yovvoyilik   tugallanib,
madaniyatning   boshlanishi   deb   ta’riflaydi.12-13   Yoshdan   22   -25
Yoshgacha   bo‘lgan   davrni   o‘spirinlik   deb   ataladi,   kattalikning
boshlanishi,   romantizm   davri   deb   ataladi.   Bu   davrda   tashqi   va   ichki
nizolar avj olib, insonda  “individuallik hissi” paydo bo‘ladi. Holning bu
nazariyasi psixologlar tomonidan tanqid qilinadi.
Biogenetik   nazariyaning   boshqa   varianti   nemis   “konstitutsional
psixologiya” vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E.Krechmer va E.Yensh
ba’zi   biologik   omillar   asosida   (tana   tuzilishi   tiplari   va   boshqalar)   shaxs
tipologiyalari  muammolarini  ishlab chiqib, insonning jismoniy  tiplari  va
uning   rivojlanish   xususiyatlari   orasida   qandaydir   bog‘lanish   mavjud
bo‘lsa   kerak   deb   taxmin   qiladilar.   E.Krechmer   barcha   insonlarni   ikki
tomonga joylashtirish mumkin, bir tomonda sikloid (oson qo‘g‘aluvchan,
kayfiyati   o‘zgaruvchan)   ikkinchi   tomonda   shizoid   (kamgap,hissiyotlar   i
yorqin   bo‘lmagan)   tiplarni   joylashtirish   mumkin.Krechmerning   shogirdi
K.Konradning   ta’kidlashicha,   bu   tavsiflarni   Yosh   bosqichlariga   ham
qo‘llasa   bo‘ladi:   O‘smirlikdan   oldingi   davr   “sikloid”,   ilk   o‘spirinlik   esa
“shizoid” davrga to‘g‘ri keladi. SHizoid shaxsning o‘spirinligi murakkab
va   og‘ir   kechadi,   uning   hislatlari   individual-tipologik   xususiyatlar   bilan
yanada   chuqurlashadi.Sikloid   shaxs   ilk   o‘spirinlik   xavotirlanishlarini
engil   shaklda   boshidan   kechiradi,bu   Yoshning   xususiyatlari   uning
tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi.
Nemis olimi V.Seller “Konstitutsiya va rivojlanish” asarida (1952)
ta’kidlashicha,   psixik   va   somatik   rivojlanish   orasidagi   bog‘lovchi   zveno
bola tana tuzilishining o‘zgarishi va uni anglash hisoblanadi.
Biogenetik   yo‘nalish   namoyondalari   olimlar   e’tiborini
taraqqiyotning   psixik   va   jismoniy   o‘zaro   bog‘liqligini   o‘rganishga
qaratdilar. Bu psixofizologiya uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Psixika
taraqqiyotini   faqat   biologik   qonunlar   asosida   tushunish   muvaffaqiyatga
erishmadi.   Ular   taraqqiyotning   ijtimoiy   omillarining   rolini   yo‘qqa
chiqarib,   faqat   biologik   omillarning   rolini   bo‘rttirmoqchi
bo‘ldilar.SHunday   nazariyalardan   biri   mashhur   amerikalik   psixolog
A.Gezell   nazariyasidir.   U   taraqqiyotda   biologik   omillarga   urg‘u
beradi.Gezellning   fikricha,   ilk   o‘spirinlik   Yoshi   11   dan   21   Yoshgacha
davom   etadi,   ulardan   birinchi   besh   yil   (11dan   16   Yoshgacha)   bo‘lgan
davr juda muhimdir. Uning ta’kidlashicha, o‘n yil, oltin davr bo‘lib bola
muvozanatli, hayotni oson idrok etadi, ota-onasi bilan muomalasi yaxshi,
SAMARQAND - 2022 4
6tashqi   ko‘rinishi   haqida   qayg‘urmaydi.   11   Yoshdan   organizmda   qayta
qurish   boshlanadi;   bola   ta’sirchan   bo‘lib   qoladi,   qarshilik   ko‘rsatish
(negativizm), kayfiyatning tez o‘zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota-
onaga   qarshi   isyon   paydo   bo‘ladi.12   Yoshda   hayotga   munosabat
ijobiylasha   boshlaydi,   o‘smirning   oiladan   uzoqlashishi   hamda
tengdoshlarining   ta’siri   kuchaya   boradi.   Bu   Yoshdagi   asosiy   hislatlar:
aqllilik,   chidamlilik   va   hazil;   o‘smir   bajonudil   tashabbus   bilan   chiqadi,
tashqi   ko‘rinishi   haqida   qayg‘ura   boshlaydi   va   qarama-qarshi   jins
vakillariga   qiziqishi   ortadi.   13   Yoshlilarning   asosiy   hislatlari   –   o‘smir
o‘zi   bilan   o‘zi   bo‘lib,   introvertlik   hislatlari   kuchayadi;   o‘z-o‘zini   tanqid
qiladi, tanqiddan tez xafa bo‘ladi, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-
onaga   ham   tanqidiy   munosabatda   bo‘la   boshlaydi,   do‘st   tanlashi   ham
o‘zgarib boradi, somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning
tez o‘zgarishi namoyon bo‘ladi.
14   Yoshda   introversiya   ekstroversiya   bilan   almashadi,   o‘smir
muloqatchan, kuch-quvvatga to‘la, o‘ziga ishonchi  ortgan, insonlarga va
ular   orasidagi   farqqa   qiziqish   ortadi.   U   o‘zini   boshqalar   bilan
solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o‘zini o‘xshatib, muhokama
qilishni   yoqtiradi.   Gezellning   ta’kidlashicha,   15   Yoshlilarning
xususiyatlarini  yagona shaklda ifodalash qiyin, chunki  individual  farqlar
ortib boradi. Bu Yoshdagi yangi psixologik tuzilma - mustaqillik ruhining
ortishi bo‘lib, bunda o‘smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi,
tashqi   nazoratdan   qochish   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish   va   ongli   o‘z-o‘zini
tarbiyalash   bilan   uyg‘unlashadi.   Bularning   barchasi   o‘smirning   salbiy
ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bo‘lishini orttiradi.
16   Yoshda   yana   osoyishtalik   boshlanadi:   isyonchilik   xushchaq-
chaqlikkka   aylanadi,   ichki   mustaqillik,   hissiy   barqarorlik,
muloqatchanlik,   kelajakka   intilish   kuchayadi.SHunday   qilib,   Gezellda
biogenetik   qonsepsiya   taraqqiyotning   turli   jihatlarini,   xronologik
birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi.
Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o‘spirinlik xususiyatlari jamiyatning
tuzilishidan,   ijtimoiylashuv   usullaridan,   boshqalar   bilan   o‘zaro   ta’sir
xususiyatlaridan   kelib   chiqadi.   Ilk   o‘spirinlikni   o‘rganishda   sotsiogentik
yo‘nalish   ijtimoiy   psixologiyaning   ta’siri   bilan   bog‘liq.Nemis   psixologi
K.Levinning   “maydon   nazariyasi”   bo‘yicha   insonning   xulq-atvori,   bir
tomondan   shaxsning,   ikkinchi   tomondan   uni   o‘rab   turgan   muhitning
funksiyasidir. Lekin shaxs xususiyatlari va muhit hislatlari o‘zaro bog‘liq.
Bola   oiladan,   maktabdan   tashqarida   mavjud   bo‘la   olmaydi,   chunki   bu
ijtimoiy   institutlar   alohida   olingan   individlarsiz   bo‘lishi   mumkin   emas.
Levin   shaxsiy   va   muhit   komponentlarining   birligi   va   o‘zaro   ta’sirini
hayotiy   yoki   psixologik   fazo   deb   ataydi.   O‘tish   davrining   muhim
SAMARQAND - 2022 4
7jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyosining, muloqot doirasining
kengayishi   deb   hisoblaydi.   Ilk   o‘spirinning   xulq-atvori   o‘zgaruvchandir.
Bolalikdan   kattalikka   o‘tgan   o‘spirin,   to‘liq   unisiga   ham,   bunisiga   ham
kirmaydi.   Uning   hayotiy   dunyosi   va   ijtimoiy   vaziyatdagi   bu   xususiyati
intilish   darajasining   noaniqligi,   ichki   qarama-qarshilik,   kuchli
tortinchoqlik   va   agressivlik   kabi   psixikasining   holatlarida   namoyon
bo‘ladi. Bunday nizolar qanchalik ko‘p bo‘lsa, bolalar dunyosi va kattalar
dunyosi orasida farq shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Levin   qonsepsiyasining   yutug‘i   shundaki,   u   o‘spirinlikni   ijtimoiy-
psixologik   hodisa   sifatida   qaraydi,   shaxsning   psixik   taraqqiyotini   uning
ijtimoiy holatining o‘zgarishi bilan bog‘laydi.
Ilk   o‘spirinlik   biogenetik   va   sotsiogenetik   yo‘nalishlarining
umumiy   xususiyati   shundaki,   taraqqiyotning   manbaalari   va   harakatga
keltiruvchi   kuchlarini   ular   psixik   omillardan   tashqarida   izlaydilar.
Birinchi   hoda   organizmda   ro‘y   beradigan   biologik   jarayonlarga   urg‘u
beriladi,  ikkinchisida  shaxs   ishtirok  etadigan  ijtimoiy  jarayonlarga  urg‘u
beriladi.
Psixogenetik   yo‘nalish   har   ikkala   yo‘nalishning   ahamiyatini
kamaytirmagan   holda,   psixik   jarayonlarning   rivojlanishini   birinchi
o‘ringa qo‘yadi. Bu yo‘nalishni uchga bo‘lib o‘rganish mumkin.Ular:
Xulq-atvorni   hissiyot,   mayl   va   boshqa   psixikaning   ratsional
bo‘lmagan   tarkibiy   qismlari   bilan   tushuntiruvchi   nazariya   psixodinamik
nazariya   deb   ataladi.Bilish   qobiliyatlari   va   intellektning   rivojlanishiga
urg‘u   beriladigan   qonsepsiya   kognitiv   yoki   kognitiv-genetik   qonsepsiya
deb   ataladi.   SHaxsning   rivojlanishiga   urg‘u   beriladigan   qonsepsiyalar
personologik qonsepsiyalar deb ataladi.
Ilk o‘sprinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namoyondasi
mashhur   amerikalik   psixolog   E.Erikson   hisoblanadi.   Uning   falsafiy-
metodologik   qarashlari   freydistik-psixoanalizning   davomi
hisoblanadi.Z.Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi
biologik jinsiy mayl(“libido”) deb hisoblaydi. Eriksonning ta’kidlashicha,
insonning   rivojlanishi,   o‘zaro   bog‘liq   uch   jarayondan   iborat:   biologiya
o‘rganadigan   jismoniy   taraqqiyot,   psixologiya   o‘rganadigan   ongli
“Men”ning rivojlanishi, ijtimioy fanlar o‘rganadigan ijtimoiy rivojlanish.
Taraqqiyotning   asosiy   qonuni   –   “epigenetik   prinsip   “   bo‘lib,
rivojlanishning har bir yangi  bosqichida oldingi bosqichlarda bo‘lmagan
yangi   hodisa   va   hislatlar   paydo   bo‘ladi.   Taraqqiyotning   yangi   fazasiga
o‘tish   “normativ   inqiroz”   shaklida   o‘tadi,   u   tashqaridan   patologik
hodisaga o‘xshaydi, lekin o‘sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi.
SAMARQAND - 2022 4
8O’smir   o’zini   asta-sekin   katta   odam   deb   his   qila   boshlaydi,     lekin
ko’p     odat     va     xususiyatlari     bolalarcha     bo’lib     qoladi.     Bu     hissiyot
kattalik     hissi     deb   ataladi     va     o’smirlikdagi     asosiy     psixologik
yangilikdir.     Bu     his     o’smirda     o’ziga,     atrof     muhitga,   odamlarga
nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U bolalar xulq-atvorini
kattalar   xulqi   va   qadriyatlariga   qayta   orientaciya   qila   boshlaydi.   O’smir
o’z huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa  cheklashni  xohlaydi.
Kattalar     va     o’smirlar     orasidagi     zididyatlarning     sababi     –     kattalarda
ularga   nisbatan     bolalarcha     munosabatning     saqlanib     qolishidir.
O’smirning     mustaqillik     darajasi     haqidagi   tasavvurlar   kattalar   va
o’smirlarda   turlicha.   Kattalar   bu   yoshda   o’smirlarga   o’z   yonidan   joy
berishni o’rganishlari  lozim.  Shu  sababli  o’smirning  tengqurlari  bilan
munosabati     yangi     specifik     funksiyani   bajara     boshlaydi,     ya`ni     bu
munosabatlarda   o’smir   amalda   kattalar   axloq   normalarini   o’zlashtira
boshlaydi.   O’smirlar   uchun   tengdoshlari   bilan   ijtimoiy   muloqot   etakchi
faoliyat bo’lib qoladi.
Ilk   uspirinning   psixik   rivojlanishini   xarakatga   kеltiruvchi   kuch
jamoat   tashkilotlari,   maktab   jamoasi,   ta’lim   jarayoni   kuyadigan   talablar
darajasining   oshishi   bilan   u   erishgan   psixik   kamolot   urtasidagi
ziddiyatlardir.Turli   karama–karshiliklar,   ziddiyatlar   uspirinning   axlokiy,
akliy, etsеtik jixatdan tеz o`sishi orqali bartaraf kilinadi.
Ilk   uspirinlik   yoshidagi   еtakchi   omil   yuqori   sinf   o`quvchisi
faoliyatining xususiyati, moxiyati  va mazmunidagi tub burilishdir.
Uspirinlarda   avvalo   o`zini   anglashdagi   siljish   yaqqol   kuzga
tashlanadi.   Bu   xol   shunchaki   o`sishni   bildirmaydi.   Uspirinda   o`zi-ning
ruxiy   dunyosini,   shaxsiy   fazilatlarini,   akl-zakovatini,   kobiliyati   xamda
imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi o`quvchilarning
o`zini   anglashga   aloqador   xususiyatlari   mavjud.   Ular   avval,   uzlarining
kuchli   va   zaif   jixatlarini,   yutuk   va   kamchi-liklarini,   munosib   va
nomunosib   kiliklarini   aniqrok   baxolash   imkoniyatiga   ega   bo`ladilar.
Uspirin   usmirga   karaganda   uz   ma’na-viyati   va   ruxiyatining
xususiyatlarini to`larok tasavvur  eta olsa xam, ularni okilona baxolashda
kamchiliklarga yul kuyadi. 
Natijada   u   uz   xususiyatlariga   ortikcha   baxo   bеrib,   manmanlik,
takabburlik,   kibr-lanish   illatiga   duchor   bo`ladi,   sinf   va   pеdagoglar
jamoalarining   a’zolariga   gayritabiiy   munosabatda   bula   boshlaydi.
Shuningdеk, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy imkoniyatlari va
kizikishlariga   pats   baxo   bеradilar   va   uzlarini   kamtarona   tutishga
intiladilar.   Usmirlik   yoshidagi   boladan   yana   bir   xususiyat–murakkab
SAMARQAND - 2022 4
9shaxslararo   munosabatlarda   aks   etuvchi   burch,   vijdon   xissi,   uz   kadr-
kimmatini e’zozlash, sеzish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin
yigit   va   kiz   sеzgirlik   dеganda   nozik,   nafis   xolatlarning   farkiga   borish,
zaruratni   anglash,   xolisona   yordam   uyushtirishni,   shaxsning
nafsoniyatiga tеgmasdan amalga oshirishni tushunadi. 
O’spirin   o`zining   ezgu   niyatini   baxolashda   jamoada   uz   urnini
bеlgilash   nuktai   –   nazaridan   yondoshadi,   chunonchi,   «o`zim   tan-lagan
mo`taxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Rеspublikamga, ota-onamga
munosib   farzand   bula   olamanmi?»,   «Jamiyatning   taraqqiyotiga   uz
ulushimni   kusha   olamanmi?»   dеgan   savollarga   javob   kidiradi.
O`quvchida   o`zining   fazilati   to`g`risida   yaqqol   tasavvur   xosil   qilish
uchun ukituvchi unga juda utsalik, ziyraklik bilan yordam bеrishi lozim.
Shundagina jamoada utsozga, dutslariga chukur xurmat, minnatdorchilik
tuygulari uygonadi.
O’spirin   o`quvchida   o`zini   anglash   zamirida   uz–o`zini   tarbiyalash
itsagi tug`iladi va bu ishning yullarini topish, ularni kundalik turmushga
tadbik   qilish   extiyoji   vujudga   kеladi.   Uzlariga   ma’qo`l   ma’naviy   –
psixologik qiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mеzon, vazifalarni
bajaruvchi   barkamol,   mukammal   timsol,   namuna,   yuksak   orzu   tasvirini
kidiradilar.
O’spirinda   idеallar   bir   nеcha   kurinishda   namoyon   bulishi   va   aks
etishi   mumkin.   Masalan,   ular   taniqli   kishilarning   qiyofalari,   badiiy   asar
kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni gavdalantirishni orzu
qiladilar.   Bu   orzular   mazmun   jixatidan   uspirin   yigitlar   va   kizlarda   fark
qilishi mumkin. Masalan, kizlar kupincha mеxnatkash ayolning, jozibali,
nazokatli,   iboli,   iffatli   jamoat   arbobining,   badiiy   asar   kaxramonining
xususiyatlari   mujassamlashgan   qiyofalarini   idеal   darajaga   ko`taradilar.
Ammo   ayrim   o`quvchilar   tarixiy   shaxslarning,   masalan,   bakuvvat
yultusar,   xiylagar   kuv   josus   va   boshkalarning   salbiy   sifatlariga   taklid
qilishga xam moyil bo`ladilar.
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba’zi xollarda ilk
uspirinlar   uzlarini   kurkmas,   jasur   qilib   kursatishga,   nourin   xarakatlarga
moyil bo`ladilar.
Ilk   uspirinlar   ma’naviy   xislatlarga,   axlokiy   mеzonlar   moxiyatiga
jiddiy   munosabatda   bo`ladilar.   Masalan,   burch,   vijdon,   gurur,   kadr–
kimmat,   faxrlanish,   ma’suliyat,   or–nomus   kabi   tushuncha-larni   chukur
taxlil   kila   oladilar.   Lеkin   xammalari   emas.   Axlokiy   ma’naviy   karashlar,
tasavvurlar   shakllanishi   uchun   pеdagoglar   soglom   muxit   yaratish,
barqaror   shaxsni   tarkib   toptirish   uchun   doimo   izlanishlari   zarur.   Ayrim
munozarali   tadbirlar   puxta   uylab   tashkil   kilinishi,   ayrim   chеt   el   filmlari
SAMARQAND - 2022 5
0muxokamasi   shular   jumlasiga   kiradi.   Ijtimoiy   xayotda   uchraydigan
yaramas   yurish   –   turishlarga,   il-latlarga   zarba   bеrish   pеdagoglar
jamoasining   muxim   vazifasi   xisoblanadi.   Uspirinlarda   balogatga   еtish
tuygusi   takomillashib   borib   o`zining   urnini   bеlgilash   va   ma’naviy
dunyosini   ifodalash   tuygusiga   aylanadi.   Bu   xol   uning   o`zini   aloxida
shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini itsashida aks etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.  Barkamol   avlod   –   O‘zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.   T.:
«Sharq» 1997. 64 b.
2.  I.A.Karimov           Barkamol           avlod   -   O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997 y.
3.  I.A.   Karimov   «O‘zbekistonning   o‘z   istiqlol   va   taraqqiyot
yo‘li». T. O‘zbekiston. 1992 y.
4.  I.A.Karimov «Istiqlol va ma’naviyat». T. O‘zbekiston.  1994 y.
5.  I.A.   Karimov   «Halollik   va   fidoiylik   faoliyatimizning     asosiy
mezoni bo‘lsin». T. O‘zbekiston. 1994 y.
6.  I.A. Karimov «Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili».
T. O‘zbekiston nashriyoti. 1995 y.
7.  I.A.     Karimov   «Bizdan   ozod   va   obod   vatan   qolsin».   T.
O‘zbekiston. 1996 y.
8.  Karimov   I.A.   «Vatan   sajdagoh   kabi   muqaddasdir».   T.
O‘zbekiston. 1996 y
9.  Alximova     M.V.Trubnikov     V.I.     Psixigenetika     agressivnosti.
Voprosqpsixologii, 2000, No 6, str. 112 –121.
10.  GazievE.   G.,   TulagonovaG.   K.   Metodicheskie   ukazaniya   po
«Vozrastnoyi pedogogicheskoy psixologii» krazdelu   «Psixologiya
podrostkovogo   vozrosta».   (dlya   nepsixologicheskix   fakultetov).
Tashkent, TagGU, 1990, 25 s.
11.  Gaziev     E.G.,     To‘laganova     G.K.     Tarbiyasi     «qiyin»
o‘smirlar. Toshkent. «Yosh gvardiya», 1989. 46-bet.
12.  Pryajnikova Ye.Yu., PryajnikovN.S. Proforientatsiya. M.,2007.
13.  GannushkinP.B.   Tipologicheskie   modelipsixopatiy.     /
Psixologiyaipsixoanalizxaraktera. Samara, 1997.
14.  Internet  saytlari:
www.edu.uz.
SAMARQAND - 2022 5
1library.ziyonet.uz
SAMARQAND - 2022

1“O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari” mavzusidagi KURS ISHI SAMARQAND - 2022

2MUN DARIJ A 1.Kirish 2.O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvori xususiyatlari. 3. O‘smirlarning intellektual rivojlanishi. 4.O‘smirlik davrida shaxsning shakllanishi. 5.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari. 6. O‘smirlik davrida shaxslararo munosabat 7.Foydalanilgan adabiyotlar. SAMARQAND - 2022

3REJA: KIRISH I BOB : Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. 1.1 .O‘smirlik Yoshidagi o‘quvchilarning xulq-atvor   xususiyatlari 1.2 O‘smirlik davrida etakchi faoliyat shaxsiy -intim muloqotdir. II BOB: O’smirlik davrida umumpsixologik tavsifnoma. 2.1 O’smirlik davrida kasb to’g’ri kasb tanlay olish. 2.2O’smir yoshlaring kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti. 2.3 O‘smirlarning intellektual rivojlanishi XULOSA SAMARQAND - 2022

4KIRISH O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishuvi natijasida jamiyatimizda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tildi. Jamiyatning yangilanishi talim sohasida islohotlar qilinishini, o‘zgartirishlar kiritishni, yangicha talim berish usullarini, yangicha yondashuvni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan sog’lom, mustaqil fikrlovchi, yuksak ahloqli va istedodli shaxsni jahon andozalariga mos ravishda dunyoviy bilimlar bilan ham nazariy, ham amaliy qurollantirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bunga vazirlar Maxkamasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yaqqol dalil bo‘la oladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilayotgan istiqbol g‘oyalar, “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati oliy o‘quv yurtlarida zamon talabiga javob bera oladigan, yuksak salohiyatli xalqaro ta’lim standartlari bilan raqobatlasha oladigan mutaxasisslar tayyorlashni taqozo etadi. Bu o‘rinda shaxs va uning o‘ziga xos xususiyatlarini takomillashtirish va ijtimoiylashuvi omillarini o‘rganish dolzarb muamolardan hisoblanadi. Xo‘sh shaxs tushunchasining mohiyati nimada? Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» - «aqlli zot» tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish. Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy SAMARQAND - 2022

5tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan ko‘ra, ijtimoiy-sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi anashu shaxs va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini ochib berish yo‘nalishida izlanishlar olib bormoqdalar. AbuNasrFarobiy, A. Navoiy, IbnSino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda tutgan o‘rni va mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan belgilanishi kerak. Shu nuqtai nazardan biz o‘z ilmiy tadqiqot ishimizni “Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi” muammolarini yoritish ga qaratdik. Psixologiya dasturida rеjalashtirilgan mavzular yoshlarni o`z imkoniyatlarini to`liq anglab еtishi va shu imkoniyatlarni amalga oshirish uchun zarur ko`nikma va malakalar shakllanishining psixologik jihatlarini taxlil qiladi. Psixologik bilimlarni egallash bo`lajak kadrlarda o`z-o`zini to`g`ri baholash, o`z imkoniyatlaridan omilkorona foydalanish, o`z- o`ziga buyruq bеrish, o`z-o`zini nazorat qilish kabi muhim sifatlar shakllanishiga yordam bеradi.Mazkur uslubiy qo`llanma bakalavr ta'lim yo’nalishi talabalariga «Psixologiya» fanidan talabalar amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda foydalanadilar. Shuningdеk, o’z bilimini tеkshirib ko’rishi uchun savollar kiritilgan bo’lib talabani o’z ustida ishlashga ko’mak bеradi. I BOB: Psixologiyada o’smirlik tadqiqotlari. SAMARQAND - 2022