YOSH DAVRLARINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI REJA 1. O’smirlik davri psixologiyasi. 2. Akseleratsiya nazariyalari . 3. Tarbiyasi qiyin o‘smirlar .

O’smirlik davri psixologiyasi O‘ smirlik davri 10–11, 14–15 yoshni tashkil etadi. K o‘ pchilik o‘q uvchilarda o‘ smirlik yoshiga o‘ tish asosan 5–sinfdan boshlanadi. «Endi u bola emas–u, h ali katta h am emas»-bu formula o‘ smirlik davri xarakterini bildiradi. Bu yoshda o‘ smir rivojida keskin o‘ zgarishlar r o‘ y bera boshlaydi. Bu o‘ zgarishlar fiziologik, h amda psixologik o‘ zgarishlardir. Fiziologik o‘ zgarish jinsiy etilishning boshlanishi va bu bilan bo g‘ li q ravishda tanadagi barcha a ’ zolarning mukammal rivojlanishi va o‘ sishi, xujayra va organizm tuzilmalarining q aytadan shakllana boshlashidir. Organizmdagi o‘ zgarishlar bevosita o‘ smir endokrin sistemasining o‘ zgarishlari bilan bo g‘ li q dir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlaridan biri gipofez bezining funksiyasi faollashadi. Uning faoliyati organizm t o‘q imalarining o‘ sishi va mu h im ichki sekretsiya bezlarining ( q al q onsimon bez, buyrak o‘ sishi va jinsiy bezlar) ishlashini kuchaytiradi. Natijada b o‘ y o‘ sishi tezlashidi, jinsiy balo g‘ atga etish (jinsiy organlarning rivojlanishi, ikkilamchi jinsiy bezlarning paydo b o‘ lishi) amalga oshadi. O‘ smirlar o‘ zlarini kattalardek tutishga xarakat q iladilar. Ular o‘ zlarining layo q at, q obiliyat va imkoniyatlarini ma ’ lum darajada o‘ rto q lari va o‘q ituvchilarga k o‘ rsatishga intiladilar. Bu xolatni oddiy kuzatish y o‘ li bilan xam osongina k o‘ rish mumkin. O‘ smirlik yoshiga h os b o‘ lgan psixologik xususiyatlarni o‘ rgana turib, o‘ smirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolatga erishish y o‘ llarini va unga ta ’ sir etadigan biologik va ijtimoiy omillarning bevosita ta ’ sirini tushunish mumkin. Bu davrda o‘ smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar h ayotida h ali o‘ z щ rnini topa olmagan xolatda b o‘ ladi. O‘ smirlik davri « O‘ tish davri», »Krizis davr», « Q iyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik k o‘ rinishlari bilan xarakterlanadi. CHunki bu yoshdagi o‘ smirlar xatti-xarakatida noadekvatlik, yangi sharoitlarda o‘ z щ rnini topa olmaganligidan psixik portlash h ollari h am kuzatiladi. O‘ z davrida L.S.Viyutskiy bunday xolatni psixik rivojlanishdagi krizis deb nomlagan. O‘ smirlik yoshida ularning h ul q –atvoriga h os b o‘ lgan alo h ida h ususiyalarni asosan jinsiy etilishning boshlanishi bilan izo h lab b o‘ lmaydi. Jinsiy etilish o‘ smir h ul q –atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta ’ sir k o‘ rsatib, bu ta ’ sir bevosita emas, balki k o‘ pro q 2

bilvositadir. O‘ smirlik davriga k o‘ pincha s o‘ zga kirmaslik, o‘ jarlik, tajanglik, o‘ z kamchiliklarini tan olmaslik, urush q o q lik kabi xususiyatlar h os. Kattalarga nisbatan agresiv munosabatning paydo b o‘ lishi, negativizm singari no h ush h ul q –atvor alomatlari o‘ z– o‘ zidan kelib chi q adigan bevosita jinsiy etilish tufayli p a ydo b o‘ ladigan belgilar b o‘ lmay, balki ular bilvosita ta ’ sir k o‘ rsatadigan o‘ smir yashaydigan ijtimoiy shart–sharoitlar vositasi or q ali: uning tengdoshlari, turli jamoalardagi mav q ei tufayli, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi o‘ rni munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o‘ zgartirish y o‘ li bilan o‘ smirlarning h ul q –atvoriga t o‘g‘ ridan–t o‘g‘ ri ta ’ sir k o‘ rsatish mumkin. O‘ smirlar nixoyatda ta q lidchan b o‘ lib, ularda h ali ani q bir fikr, dunyo q arash shakillanmagan b o‘ ladi. Ular tash q i ta ’ sirlarga va h issiyotlarga juda beriluvchan b o‘ ladilar. SHuningdek ularga mardlik, jasurlik, tanti q lik h am h osdir. Tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik o‘smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo‘ladi. SHuning uchun ham ular ota–onalarning, atrofdagi kattalarning shuningdek, ustozlarning to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatishlariga qaramay o‘z fikrlarini o‘tkazishga xarakat qiladilar. Juda ko‘p o‘smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziыib qoladilar. Katta odam, shuningdek chekuvchi, ichuvchi singari yangi rolda o‘zini normal, qulay his qiladi. Bunday xolatlarga tushgan o‘smir juda tashvishga tushadi va unda krizis holati yuzaga keladi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi, shuningdek psixikasidagi o‘zgarishlar bilan ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o‘zgaradi, o‘zining yaqinlari, do‘stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smirlarda o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. SHuningdek, o‘zi xaqidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelmayotganligi o‘smirni asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o‘smirda o‘zi xaqida salbiy fikr va qo‘rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Ba’zi o‘smirlarni nima uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek ota–onasiga qarshi chiqayotganligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi. Bu holat ularni ichdan asbiylashishlariga sabab bo‘ladi va o‘smirlik davri krizisi deyiladi. 3

O‘smirlik davrida etakchi faoliyat–bu o‘qish muloqat hamda mehnat faoliyatidir. O‘smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi bu do‘stlik, o‘rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. O‘smirlar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki, u to‘la o‘rtoqlik kodeksiga bo‘ysinadi. O‘smirlarning ota–onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti asosan ularning katta bo‘lganlik hissi asosida tuzilgan bo‘ladi. Ular kattalar tomonidan qilinadigan xaq– xuquqlarini cheklashlariga, qarshilik va eotirozlariga qattiq qayg‘uradilar. Lekin shunga qaramasdan u muloqotda kattalarning qo‘llab–quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o‘smirga kattalarni yaxshiroq tushinishlari uchun yordam beradi. O‘smir o‘zida bo‘layotgan o‘zgarishlar, uni tashvishga solayotgan muamolar xaqida kattalar bilan bo‘lishishga katta extiyoj sezadi, lekin buni xech qachon birinchi bo‘lib o‘zi boshlamaydi. O‘smir o‘ziga nisbatan yosh bolalardek qilinadigan muomila – munosabatiga qattiq norozilik bildiradi. O‘smirlar muloqoti nihoyasida o‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. O‘smirlik davriga kimningdir hatti –xarakatini imitatsiya qilish hosdir. Ko‘pincha ular o‘zlariga tanish va yoqadigan kattalarning hatti–xarakatlarini imitatsiya taqlidchanlik qiladilar. Qayd etib o‘tilgan yo‘nalganlik albatta kattalarning ham muloqot va munosabatda mavjud, lekin ular kattalarnikidan o‘z emotsionalligi bilan farqlanadi. Tengdoshlari, shuningdek sinfdoshlari guruxida o‘smir o‘zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namoyon bo‘ladi. O‘smir o‘z guruxiga bog‘liq va qaram bщlgani holda shu guruxning umumiy fikriga qo‘shilishga va uning qarorini doimo bajarishga tayyor bo‘ladi. Gurux ko‘pincha o‘smirda «Biz» hissining shakillanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustahkamlaydi. O‘smir yoshdagi bola uchun do‘st tanlash juda katta axamiyatga ega. O‘smirlik davrida do‘st juda qadirli hisoblanadi. Do‘stlar doimiy ravishda ruhan, qalban yaqin bo‘lishga extiyoj sezadilar. Bu extiyoj o‘smir do‘stlarning so‘rashishi va ko‘rishishlarida (qo‘l berib, quchoqlab ko‘rishish) birga o‘tirish va birga yurishga xarakat qilishlarida ko‘rinadi. Ko‘pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, o‘smirlarning shaxs bo‘lib shakllanishdagi, birgalikdagi xarakatlarini izi inson qalbida va xotirasida bir umrga saqlanib qoladi. 4

O‘smirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta extiyoj sezadilar. Kattalarning o‘smir yoshdagilar uchun ta’sir ko‘rsatish, tarbiya berish uchun eng qulay sharoit–bu umumiy mehnat bilan shug‘ullanishidir. Agar kichik yoshdagi bolalar yordamchi bo‘lish rollaridan qoniqsalar, o‘smirlar, ayniqsa katta o‘smirlar kattalar bilan teng ravishda faoliyat ko‘rsatayotganlaridan, lozim bo‘lganda ularning o‘rnilariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Agar kattalar o‘smirlarning teng, do‘stona, uni to‘la tushunadigan va aql bilan rahbarlik qilsalar, bunga o‘smirlar ijobiy qaraydilar, lekin bu rahbarlik kattaning hoxish–istagi ustunligi asosida bo‘lsa, unday xolda ular to‘la qarshilik ko‘rsatadilar. Bu qarshilik ko‘pincha salbiy natijalarni, ba’zan esa depressiyani ham yuzaga keltirishi mumkin. Bu h olat k o‘ pincha ota –onasi avtoritar munosabatda b o‘ luvchi oilalarda uchraydi. K o‘ pgina bunday oilalarda tarbiyalanayotgan o‘ smirlar h ayotda musta q il h olda xarakat q ilishlari, o‘ z rejalarini amalga oshirishlari, q iyin ma ’ suliyatning o‘ z b o‘ ynilariga olishlari birmuncha q iyinro q . Ular k o‘ pincha intelektual xarakterdagi muammolarni h am q iyinchilik bilan engadilar. O‘ smirlik davrida bolalarning atrofdagi odamlar bilan shaxsiy va ish yuzasidan b o‘ ladigan munosabatlaridagi mav q ei щ zgaradi. Endi o‘ smirlar o‘ yin h amda damga kamro q va q tlarini ajratgan h olda k o‘ pro q jiddiy ishlar bilan shugullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. O‘q ish o‘ smirlar xayotida katta o‘ rinni egallaydi. O‘smirlar o‘qishidagi asosiy motiv bu ularning kattaliklarini xis ettiradigan, anglatadigan o‘qish turlariga tayyorlanishlaridir. Ular uchun mashg‘ulotlarning asosan mustaqillik beriladigan shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalarigasnisbatan o‘smirlarning fanlarni muvafaqqiyatli o‘zlashtirishlari qiziqishlarining orttirishlari o‘qituvchining o‘quv materialini tushuntira olish maxoratiga bog‘liq. Bilim o‘rganish extiyojlari asosida asta-sekinlik bilan umuman o‘quv fanlari nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o‘qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar asosan o‘smirning xayotiy rejalari kelajak kasbi, va ideali bilan bog‘liq bo‘ladi. Aynan o‘smirlik davridan boshlab bolalar xayotiy ilmiy, badiiy bilimlarni kenagytirishga aloxida extiyoj sezadilar va bunga xarakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida xursatga sozovor bo‘ladi. Bilim o‘smirlarga aloxida bir quvonch bag‘ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini 5