logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.

O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

199.5 KB
Скачать
МА VZU: O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI. Re’ja ; I . Kirish. Ishning umumiy tavsifi. II.Asosiy qism. 1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari. 1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar. 1.3.O’zbek tilida: a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish . Ishning umumiy tavsifi . Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e ’ tibor va g ’ amxo ’ rlik ko ’ rsatishga davlat siyosatining eng assosiy va ustuvor yo ’ nalishlaridan biri sifatida qarab kelmoqda . Chunki yoshlar - bizning kelajagimiz . Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun O ’ zbekiston Respublikasining “ Yoshlarga oid davlat siyosati to ’ g ’ risidagi ” qonuni yangi tahrirda qabul qilindi . Qonun ijrosi yuzasidan bir qator amalliy ishlar amalga oshirildi . Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari ham yoshlarga oid siyosatni naqadar dolzarb ekanligi yana bir karra assoslaydi : “ Farzandlarimizni mustaqil fikrli , zamonaviy bilim va kasb - hunarni egallagan ’ mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega , chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyztga ega bo ’ lgan masala hisoblanadi ” 1 . Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7 foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi. Shuningdek , ayni vaqtda axborot - kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni o ’ zlashtirish bilan birga , yoshlarimizning kitob o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini oshirishiga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu g ’ oyat quvonarli hol , albatta . Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu mamlakatimiz istiqboligiga , buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз”, - Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар. kюelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag’ishlaydi.Bu g’oyat quvonarli hol albatta. Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishda kitoblarning o ’ rnini bosa olmaydi . Shu o ’ rinda Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari benihoyat qimmatlidir : “ Abatta , kompyuter , planshet - yaxshi . Nevaralarimiz, bollalarimizga odamning havasi keladi. Bu narslar- zamon talabi hozir. Lekin madaniyat yoshlikdan, insonni bolallar bog’chasida, maktabda kitob o’qishga o’rgatishdan boshlanadi” 1 .Shuningdek ushbu fikirga uyg’unlik Prezidentimizning “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish bo’yicha 5 ta muhim tashabbus” idan o’rin olgan 4- tashabbusda ham o’z aksini topgan . Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vositalari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama va iboralar, tushuncha va kategoriylarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini ayglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch asarida shunda deyiladi: “ Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda : Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinayi hayoti til va adabiyotidur. __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Миллий тарақиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб янги босқичга қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur” 1 . Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash va uni takkomillashtirib borish talab qilinadi.Shunday o’zgarish va yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri “Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2 . XX asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar: “Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda yuzaga kelishida kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3 . Bundan tashqari fonetika va fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi shakilanishida M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli: _______________ 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:- 2008. 83-90-betlar. 2 Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент :Фан, 1992.113 - 117 - бетлар. 3 Абдусаид .А. Газета жанирларининг тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 - бет. . “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy tilda “periferiya”dagi b,p,f,v,m, ayniqsa y,q,g’,x fonemalari turli sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq) assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b fonemasi t tasirida p ga, l sonata ta’sirida v ga ko’chadi: n+b=m( o’n besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba- shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”. 1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va unung sabablari . O’zbek tilida tovush o’zgarish hodisalari yuzasida M.Quronov,B.Umurqulov,H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva kabi tilshunoslarning fikirlarini solishtirgan holda o’rganamiz.B.Umurqulov Hozirgi o’zbek tili adabiyotida tonetik hodisalarga quyidagicha fikrlar keltirilgan. “So’zlar talaffuz qilinganda so’z tarkibidagi ayrim yonma yon tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida tovush o’zgarishi hodisasi yuzaga keladi.Masalan, ketdi so’zi talaffuzida t tovushi d tovushini o’ziga o’xshatib oladi va ketti shaklida talaffuz qilinadi.So’z tarkibidagi bunday o’zgarishlar kombinator pozitsion o’zgarishlar deyiladi” 1 .Bu fikirlar deyarli boshqa adabiyotlarda ham shu kabi izohlangan misol uchun R.Sayfullayevaning Hozirgi o’zbek adabiy tili kitobida “Fonema nutqda voqelanar ekan,uning variant nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo’shimchalar ta’siriga uchrashi)tufayli turlicha namoyon bo’ladi.Natijada,tovush so’z mohiyatida bo’lmagan xossalarga ega bo’ladi.Ayrim tovush yondosh tovushga moslashadi,ayrimida o’zgarish kuchayib,boshqa tovushga almashib ketadi.Natijada sodir bo’lgan o’zgarish tovushning kombinatorpozitsion o’zgarishi deyiladi” 2 . Yuqoridagi bu ikki tilshunoslarning fikirlari bir-biriga yaqin desak ham adashmaymiz ammo H.Jamolxonov fonetik hodisalar yuzasidan quyidagicha fikirlarni keltirib o’tgan: “Fonemaning nutq oqimida turli ottekalarda namoyon bo’lishi,bunday ottenkalarning yuzaga kelishi kombinator,pozitsion yoki aralash(kombinator-pozitsion)va boshqa omillarning ishtiroki borligi yuqorida aytib o’tilgan edi.Fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi 1 ”. Fonetik hodisalar turlari haqida ham har bir tilshunosimizning o’z qarashlari bo’lib, bu borada eng salmoqli ishlarni H.Jamolxonovning Hozirgi o’zbek adabiy tili kitobida keltirilib o’tilgan.Ularning asosiy turlari quyidagilar iborat deyilgan: ___________________________________ 1 А. Абдуазизов. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. - Тошкент , “ Ўниверситет”, 2010 . 46 – бет. “ I.Kombinaror omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar: 1.Assimilatsiya 2.Akkomodatsiya 3.Dissimilatsiya 4.Nazalizatsiya II.Pozitsion omillar: 1.Reduksiya 2.So’z oxiridagi ochiq bug’inda tor unlilarning biroz kengayishi 3.Jarangli III.Turkiy so’zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashishi: 1.Proteza 2.Epenteza 3.Epiteza IV.Fonetik hodisalarning boshqa turlari: 1.Tovush tushishi (prokopa,ankopa,sinkopa,apokopa,) 2.Eliziya 3.Sandxi hodisasi 4.Aferezis 5.Gaplologiya 6.Metateza 7.Geminatsiya 8.Sinerezis 9.Spirantizatsiya 1 ”. Fonetik hodisalar turlari haqidagi fikirlar B.Umurqulov va R.Sayfullayeva adabiyotlarida deyarli bir-biridan farqlanmaydi faqatgina R.Sayfullayeva aytib o’tgan bazi turlar ya’ni, prokopa,apakopa,sinerezis hamda reduksiya kabi ayrim turlar B.Umurqulovda uchramaydi .Tilshunos olimamiz tomonidan bu fonetik jarayon turlariga quyidagicha ta’rif keltirilgan: “ Prokopa- bunda so’z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi:misol,yiroq-iroq,yigna-igna,isirg’a-sirg’a,yig’ach-ag’ach,yirik-iri,yuz-uz kabi so’zlar. Apakopa- so’z o’zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir:misol,do’st-do’s,go’sht-go’sh,xursand-xursan,gazeta-gazet,smena- smen. Sinerezis- bu hodisasaga ko’ra so’z o’rtasida bir joyda kelgan ikkita unlininig biri kuchsizlanadi va nutiqa tushib qoladi,ikkichi unlifonema esa cho’ziq talaffuz etiladi:misol,maorif- mo:rif,saodat- so:dat,qiroat- qiro:t,jamoat- jamo:t,sinoat- sino:t kabi 2 1 Б.Умурқулов. Ҳозирги ўзвек тили . Термиз – 2012 . 14-18- бет. 2 R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “ Fan va texnologiya” ,2009-y: 65- 68- betlar. Reduksiya- so’zning birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda,tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir.Masalan ,bir,bil,til bir bug’unli bo’lganligi va urg’u shu so’zdagi (i)unlisiga tushganligi tufayli bu so’zdagi(i)unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi.lekin bu so’zlarning oxirigi ikkinchi bir bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga ko’chadi.Natijada,birinchi bo’g’indagi (i) unlisi kuchsizlanadi va eshitilar- eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi:misol, bilak,tilak,biroq ” 1 . Birinchi bo’g’indagi urg’uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasi sanalib ( reduksiya so’zining lo’g’aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish”demakdir).Reduksiyaga quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan(i)ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo’la oladi: pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inda kelishi ham uchrab turadi.Bu hodisa so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanadi va tushib qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin- bo’yni,egin-egni,o’g’il-o’g’li,keyin-keyni singil-singli kabi . R.Sayfullayeva adabiyotida apakopa deb nomlangan tovush hodisasi B.Umurqulovning Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida diarez deya nomlangan.Unga ko’ra: “ Diarez- so’z tarkibidagi birorta tovushni talaffuz qilinmasdan tushib qolishi diarez deyiladi.Misol past-pas,do’st-do’s,go’sht-go’sh,g’isht-g’ish,artist- artis,kelsa-kesa,bo’lsa-bo’sa,Toshkent-Toshken,Samarqand-Samarqan” 2 . SH.Shoabdurahmonov,M.Asqarova,A.Hojiyev,I.Rasulov,X.Doniyorovning Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida fonetik jarayon turlariga quyidagilar keltirilgan: “1.Assimilyatsiya 2.Dissimilyatsiya 3.Metateza 4.Proteza 5.Epenteza 6.Epiteza 7.Prokopa 8.Sinkopa 9.Apakopa 10.Sinerezis 11.Reduksiya 12.Eleziya” 3 Assimilyasiya- nutq tovushlarini qator kelganda ba’zan bir biriga ta’sir qilib,biri biriga ta’sir qilib,biri ikkinchisini o’ziga moslashtira.Nutqdagi bunday hodisa assimilyasiya deyiladi.Assimilyasiya 2 xil bo’ladi: ______________________________ 1 H. Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “Talqin” , 2005. 72-78- betlar. 2 Ushbu ma’lumot Internet – “ ziyouz” tarmog’idan olingan . 3 R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G.Boqiyev, M.Qurbonova, Z. Yunusov , M. Abduzalov . Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent , “ Fan va texnologiya”, 2009-y. 66- bet. 1. Progressiv assimilyasiya 2.Regressiv assimilyatsiya Agar oldingi tovush keying tovushni o’ziga o’xshatsa ,moslashtirsa,progressiv assimilyasiya bo’ladi:misol,ket+di-ketti,ayt+di-aytti,ot+dan-ottan,yurak+ga- Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib,uni o’ziga o’xshatsa,moslashtirsa regressiv assimilyatsiya bo’ladi:misol,yigit+cha-yigichcha,yoz+sin- yossin,uch+so’m-usso’m,tuz+siz-tussiz,yuz+siz-yussiz kabi so’zlar. “Assimilyasiya to’liq va qisman bo’lishi mumkin.To’liq assimilyasiyada bir tovush ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to’lig’icha uning tusiga kiradi.Yuqorida keltirilgan so’zlarning hammasi to’liq assimilyatsiyaga misol bo’ladi ya’ni :yossin,ketti,usso’m,ottan kabi. Qisman assimilyasiyada nutq tovushlaridan biri ikkinchisiga biror tomondan,qisman o’xshatadi ya’ni moslashtiradi :misol,osh+ga-oshka,ish+ga- ishka,so’zlarida jo’nalish kelishigidagi g tovushi oldingi sh tovushining ta’sirida k tovushiga aylanmoqda.Bu so’zda qisman assimilyasiya yuzaga kelmoqda,ya’ni g jarangli tovushi o’zidan oldingi sh tovushiga faqat bir tomondan jarangsizlanish tomonidan o’xshamoqda xolos.Lekin to’liq uning tusiga kirgan emas .Uchta so’zining ushta,pochta so’zining poshta deb talaffuz qilinishi ham xuddi assimilyasiyaga misol bo’la oladi” 1 . Assimilyasiya hodisasini kengroq tahlil qilgan tilshunoslarimizdan H.Jamolxonovni aytib o’tsak mubolag’a bo’lmaydi.Tilshunos olimimizning ma’lumotlarida assimilyasiya hodisasini bir necha turlari keltirilib o’tilgan. Assimilyasiya bir xil kategoriyadagi tovushlarning o’zaro moslashuvi .Bunday moslashuvning quyidagicha turlari bor: “a) progressive assimilyasiya- oldingi tovushning keying tovushni o’ziga moslashtiradi; ketdi>ketti(td>tt),ekgan>ekkan, (kg>kk),qishloqda>qishloqqa(qg>qq). b) regressive assimilyasiya- keyingi tovushning oldingi tovushni o’ziga moslashtirishi:tuzsiz>tussiz(zs>ss),birta>bitta(rt>tt)kabi d)to’liq assimilyasiya-bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga aynan moslashadi (ular o’rtasidagi neytrallashuv sodir bo’ladi):nonvoy>novvoy, (nv>vv) terakga>terakka(kg>kk) kabi ____________ 1 Ushbu ma’lumot Internet tarmog’I – uz.denemetr.com. dan olingan. e) to’liqsiz assimilyasiya –bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga qisman moslashadi :tanbur>tambur (nb>mb) kabi.Bu so’zlarda “n”(til undoshi )lab-lab “b”ga faqat artikulatsiya o’rni jihatdan moslashgan .Qiyos qiling : “m”-sonor , “b”-sof portlovchi kabi. f) kontakt assimilyasiya –ketma ket joylashgan tovushlarning o’zaro moslashuvi (qishloqga>qishloqqa )kabi. g) distant assimilyasiya- so’z tarkibida bir-biridan uzoqroqda joylashgan tovushlarning o’zaro moslashuvi :sichqon-chichqon,(s>ch) soch>choch kabi” 1 . O’zbek tilida o’zak bilan affiksdagi unlilar assimilyasiya ham uchraydi.Assimilatsiyaning bu turi singarmonizm (unlilar uyg’unlashuvi ) deb ham nomlanadi.Bunda unlilarning uyg’unlashuvi lab garmoniyasi va til garmoniyasi (lingval garmoniya)shaklida namoyon bo’ladi.Masalan;keldi-“e”(old qator), “i”(old qator).Bunda o’zak va affiksatsiya tarkibidagi har ikkala unli old qatordir (til garmoniyasi):qoldi- “o”(orqa qator ) “i”(orqa qator).Bunda affiksdagi old qator “i”o’zakdagi orqa qator “o”ga moslashgan “i”ning orqa qator “o” ga moslashgan “i” ning orqa qator ottenkasi yuzaga kelgan (bu ham til garmoniyasi hisoblanadi);lab garmoniyasi asosan shevalarda uchraydi: Misol,o’g’lim (adabiy tilda )-ulum (qipchoq lahjasi shevalarida), ko’zim(adabiy tilda )-ko’zum (ko’ у m qipchoq lahjasida).Bundao’zak va qo’shimchalardagi unlilrning lablanish jihatidan moslashuvi sodir bo’ladi.Hozirgi o’zbek adabiy tili da assimilatsiyaning bu turi deyarli uchramaydi. 2 Assimilatsiya fonemaning kombinator ootekasida yuzaga keladi (o’zgarish tovushlarning bir biriga ta’siri narijasida bo’lgan “Akkomodatsiya- turli kategoriyalarda tovushlarning ,masalan,unli bilan undoshning o’zaro ta’siri tufayli yuzaga keladigan moslashuvidan yuzaga keladigan fonetik jarayonlardan biri sanladi.Masalan,kisht “i” ning old qator ottenkasi,u sayoz til orqa “k” undoshiga moslashgan –qish(q ы sh: “i” ning orqa qator ottenkasi u sayoz til orqa qator ottenkasi “q” undoshiga moslashgan ).Ba’zan unli undoshga ,emas aksincha, undosh unliga moslashadi.Masalan, lab-tish (labio- dintal ) “f” undoshi lablashgan “u” unlisi ta’sirida lab-lab “f”ga aylanishi mumkin.Qiyos qiling:faqat ( “f”-lab-tish),nufuz (“f”-lab-lab), saf (“f”-lab-tish ), tuf (“f”-lab-lab) kabi”. O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi ___________________ 1 Ш. Шоабдураҳмонов , М. Асқарова , А. Ҳўжиев , И. Расулов, Х. Дониёров .Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент , “Ўқитувчи”, 1980-й.76-бет. 2 Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1- том , Тошкент , 1966. 13-27-бет O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi: a) progressiv akkomodatsiya- bunda oldingi tovush keyingi tovushga moslashadi.Misol uchun,kulmoq so’zida, sayoz til orqa “k” undoshi orqa qator “u”ni old qator “y” ga aylantirgani kabi.Qiyos qiling qul (“u”- orqa qator unli )-kul (“y”-old qator unli ), qo’l ( “o’”-orqa qator “o” unlisi )-ko’l (“o’”-old qator “e” unlisi ) b) regressive akkomodatsiya – bunda keying tovush oldingi tovushga ta’sir qiladi.Masalan,to’k so’zida sayoz til orqa “k” undoshi orqa qator “o’” ni old qator “y” ga aylantiradi.Assimilatsiyada bo’lgani kabi akkomodatsiyada ham fonema +kombinator ottenkasi yuzaga keladi. 1 Tilshunos olimimiz B.Umurqulov dissimilatsiya fonetik jarayoniga quyidagicha fikir bildirganlar: “ Dissimilatsiya – og’zaki nutqda doimo tovushlar bir-biriga o’xshab bormasdan ,ba’zan uning aksi bo’ladi .Ayrim paytda talaffuzda ikki o’xshash tovush bir joyda yoki bir so’zda kelgan vaqtda ulardan biri noo’xshash tovushga aylanib ham qoladi.Bunday xodisa dissimilatsiya hodisasi deyiladi.Dissimilatsiya ham xuddi assimilatsiya kabi progressive va regressive bo’ladi. Keyingi tovush noo’xshash tovushga aylansa ,progressiv dissimilatsiya yuz beradi: misol, zarar-zaral,zarur-zaril,birorta-bironta,muyassar-muyastar,kissa-kista kabi. Oldingi tovush o’zgarsa ,regressive dissimilatsiya yuz beradi;misol,tuptoq- turpoq,koridor-karidor,ittifoq-intifoq kabi” 2 . Dissimilatsiya hodisasi odatda juda kam uchraydi.Hatto assimilatsiyaning regressive turiga nisbatan ham ancha kam qo’lanadi.Chunki dissimilatsiya hodisasi nutqda,odatda o’xshashlikdan noo’shashlikka,ixchamlikdan qulaysizlikka qaratilgan harakat bo’lib,tavtologiyadan qutulish uchun xizmat qiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tili 1-tom qo’lanmasida dissimilatsiya hodisasiga quyidagishcha ta’rif berilgan: ”dissimilatsiya- lotinchada noo’xshashlik deya ta’rifanib,ikkita o’xshash tovushdan birining o’zgarib noo’xshash tovushga aylanishi dissimilatsiya deyiladi . ________________________________ 1 У. Турсунов ва бошқалар . Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент , 1992 . 12 -25- бет . 2 Ushbu ma’lumot Internet ma’lumoti . www.ziyouz.com kutubxonasidan Dissimilatsiya assimilatsiyaning teskarisi. Bu hodisa assimilatsiyaga nisbatan kam uchraydi ;misol,zaril-zarur,kalidor-koridor,zaral-zarar,devor-devol kabi” 1 . Yuqorida keltirilgan bu ikki adabiyotda ham dissimilatsiya hodisasiga aynan bir xil tushunchalar keltirilgan bo’lib,ularning farqli jihati birgina turlarida.Ya’ni, aniq qilin aytganda B.Umurqulov ma’lumotlarida dissimilatsiyaning bir necha turlari (progressiv va regressiv )keltirib o’tilgan. Sh.Shoabdurahmonov va H.Jamolxonov kabi tilshunoslarimizning adabiyotida dissimilatsiya fonetik hodisasi haqida ancha kengroq ma’lumotlar keltirilib o’tilgan. Dissimilatsiya- so’z tarkibida bir xil yoki (yoki o’xshash)tovushlardan birining boshqa tovushga ko’chishiga aytiladi.Misol,birorta >bironta(ror>ron),kissa >kista (ss>st) kabi.Bu hodisani assimilatsiyaning aksi deyish mumkin. Dissimilatsiya hodisasi yo’nalishiga qarab ikki xil bo’ladi: a) regressiv dissimilatsiya b)progressiv dissimilatsiya . Progressiv dissimilatsiya- bunda keying tovush o’zgaradi:zarur>zaril kabi. Regressiv dissimilatsiya- bunda oldingi tovush o’zgaradi:maqtanmoq>maxtanmoq kabi. Tovushning o’zgarish darajasiga ko’ra dissimilatsiya yana ikki turga bo’linadi : a)to’liq dissimilatsiya- bunda ikkita bir xil tovushdan biri noo’xshash tovushga aylanadi :kissa >kista (ss>st) kabi. b)to’liqsiz dissimilatsiya – (qisman dissimilatsiya) bunda tovushning artikulatsion xususiyatlaridan ayrimlarigina o’zgaradi.Masalan,uchta>ushta (ch>sh) kabi: “ch”va “t” undoshlarining ikkalasi ham portlovchi ,ammo “t”ning ta’sirida “ch” sirg’aluvchi “sh”ga o’tgan. Tovushlar o’rtasidagi masofaga nisbatan ham dissimilatsiya ikki xil bo’ladi: a)kontakt dissimilatsiya- bunda yonma –yon turgan tovushlardan biri o’zgaradi:kissa>kista kabi. b)distant dissimilatsiya – bunda dissimilatsiyaga uchrayotgan tovushlar bir –biridan uzoqroqda joylashgan bo’ladi.Masalan,birorta>bironta kabi. Abduzuhur Abduazizovning O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi qo’llanmasida metateza hodisasiga qisqacha to’xtalib o’tganlar. ________________ 1 Б. Умурқулов . Ҳозирги ўзбек тили . – Термиз ,2012-й: 16-бет “ Metateza- yunonchada o’rin almashtirish demakdir.So’z tarkibidagi tovushlarning o’rin almashishi metateza deyiladi;misol,daryo-dayro,sunbul-sumbul,sayram- saryam,yomg’ir-yog’mir,tuproq-turpoq,surpa-supra,axvol-avxol,o’xshaydi- o’shxaydi kabi” 1 . H.Jamolxonovning ma’lumotlarida metateza hodisasiga ancha keng to’xtalib o’tgan. “ Tovushlarning o’rin almashinuvi (metateza)- bu hodisa ko’proq jonli so’zlashuvga ,ayniqsa shevalarga xos bo’lib,adabiy tilda kak uchraydi:misol,tuproq>turpoq(Toshkent shevasida),daryo>dayro ( qipchoq lahjasi shevasida),to’rg’amoq>to’g’ramoq (ayrim shevalarda) kabi.O’rin almashinuviga uchragan tovushlar so’z tarkibida bir-biriga yaqin yoki uzoq joylashgan bo’lishi mumkin,shunga ko’ra metatezaning ikki turi farqlanadi: a) kontakt metateza b) distant metateza Kontakt metateza -yonma-yon joylashgan tovushlarning o’rin almashinuvi ;misol,tuproq>turpoq(pr>rp),axvol>avxol (xv>vx) kabi. Distant metateza- bir –biridan uzoqda joylashgan tovushlarning o’rin almashinuvi : misol,aylanayin>aynalayin (bunda ikki bo’g’in boshidagi “l” bilan uchinchi bo’g’in boshidagi “n” tovushlari orasida “a” unlisi bor). Tarkibida metateza hodisasi bor bo’lgan ayrim so’zlar hozirgi adabiy tilda me’yor darajasiga ko’tarilgan:misol,yog’mir (etimologik shakli) > yomg’ir ( hozirgi adabiy tildagi shakli) kabi. 2 Fonetik jarayonlar to’g’risidagi samarali izlanishlarni tilshunos olimlarimizdan H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonov kabi olimlar olib borishgan bo’lsada ulardan eng ko’p natijaga H.Jamolxonov erishgan desak adashmagan bo’lamiz. Singarmonizm - unli va undoshning o’zgarishi farqlanadi.Unlining nutq jarayonida o’zgarishi singarmonizm deyiladi.Singarmonizm ikki asosiy ko’rinishi mavjud: a) til garmoniyasi; b)lab garmoniyasi. _____________________________________ 1 - Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1-том , Тошкент ,1966 .13- 27-бет 2 Абдуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили фонологийаси ва морфонологияси. – Тошкент,“Университет”, 2010 - й: 46 - бет. Til garmoniyasi unli tovush yumshoqlik yokki qattiqlik , til oldilik yoki til orqalik jihatdan bir - biriga moslashadi . Singarmonizmning til garmoniyasi qonuniyatiga ko ’ ra so ’ zning boshida til oldi unlisi kelsa , so ’ z o ’ rtasi va oxirida ham til oldi unlisi keladi . Boshqacha aytganda , so ’ zning boshida undoshning artikulatsion o ’ rniga bog ’ liq ravishda unli tovushda yuz bergan o ’ zgarish so ’ zning keyingi bo ’ g ’ inlaridagi unlida ham yuz beradi . Bu hol so ’ zning talaffuzida artikulatsion qulaylikka olib keladi . Masalan ,( qalam ) so ’ zidagi ( q ) undoshi chuqur til orqa undoshi bo ’ lganligi bois , birinchi bo ’ g ’ inda ( a ) unlisi ham til orqalik xussusiyatiga ega . Buning natijasida esa keyingi bo ’ g ’ indan ( a ) tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo ’ ladi . Demak , birinchi ( a ) unlisi ( q ) undoshiga , keying bo ’ g ’ indagi ( a ) esa oldingi bo ’ g ’ indagi ( a ) unlisiga moslashadi . Lab garmoniyasi unlining moslashishi ikki tomonlama bo ’ ladi . Bunda unli ham til oldi – til orqalik jihatdan , ham lablanganlik - lablanmaganlik jihatidan o ’ zaro va undoshlarga moslashadi . Bunga ko ’ ra so ’ ra so ’ z boshidagi unli lablangan til orqa unlisi bo ’ lsa , so ’ z oxiridagi unli ham lablangan til orqa unlisi bo ’ ladi . Masalan ,( boshqird ), ( sog ’ in ),( bo ’ g ’ in ) so ’ zlarida 1 . Singarmonizm hodisasi haqida Sh.Shoabdurahmonov fikirlariga to’xtaladigan bo’lsak unga ko’ra singarmonizmning turlari boshqacha nomlar bn keltirilib o’tilgan.Bular: 1) tanglay garmoniyasi yoki lingvial garmoniya , 2 ) lab garmoniyasi yoki labial garmoniya . Singarmonizm hodisasi turkey tillardan boshqatillarda yo’q.Lekin bu hodisa turkey tillarning o’zida ham bir tekis uchramaydi.Hozirgi o’zbek adabiy tilida singarmonizm hodisasi buzilgan.Masalan,bola so’zidagi birinchi unli til orqa bo’lsa,oxirgisi esa til oldi.Shu so’zni qipchoq, ug’uz va boshqa ayrim shahar shevalariga asosan talaffuz qilsak, har ikki unli ham til orqa bo’lib bolo tarzida talaffuz qilinadi. Singarmonizm aslida unlilarning moslashuvidan iborat bo’lsa-da biroq u undoshlarda ham ta’sir qiladi.Singarmonizmning undoshilarga ta’siri asosan assimilatsiya xodisasi tarzida namoyon bo’ladi . ________________________________ 1 Абдуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили фонологийаси ва морфонологияси. – Тошкент,“Университет”, 2010 - й: 46 - бет. Bundan tashqari , ba ’ zan singarmonizm doirasida regressiv assimilatsiya hodisasi ham yuz beradi : misol , qatnadi > qannadi . Singarmonizm fonetik hodisa bo ’ lishiga qaramay , morfologiyaga ham katta ta ’ sir o ’ tkazadi . Bu hol singarmonizm mavjud bo ’ lgan til va shevalardagi barcha affikslarning juft - juft bo ’ lib bir nechta variantlarda uchrashida ko ’ rinadi . Singarmonizm qonuniyatiga ko ’ ra o ’ zakka qo ’ shiladigan afiks variantlarining soni bir va ikki juftdan tortib , 3 va 4 juftgacha , xatto , nazariy jihatdan olganda ,5 va 6 juftgacha ham borib yetishi mumkin . Masalan , o ’ zbek tilining qipchoq shevalarida – lar affiksining asosan 4 ta variant uchraydi :- zar ,- nar ,- ler ,- ner ; qo ’ ylar , echkilar , otinnar , kelinner 1 . Nazalizatsiya- so’z tarkibidagi burun sonantlari ta’sirida shu sonantlari yonida qo’llangan unlining resonator ton bilan aytilishi; non,nok,men,meng kabi.Bunday hollarda ham fonemaning kombinator ottenkasi (unlining ko’rinishi) paydo bo’ladi. Reduksiya hodisasiga H.Jamolxonov qisqacha tuxtalib o’tgan bo’lsa,Sh.Shoabdurahmonov tomonidan esa reduksiya hodisasiga kengroq tariff keltirilgan ya’ni uni pozitsion omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar qatoriga kiritgan. “ Reduksiya- unli fonemaning urg’usiz bo’g’inda kuchsizlanishi:misol,bilan-b: lan,biroq-b: roq kabi.Bunda “i” unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar-bilinmas) talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi”.So’z oxiridagi ochiq bo’g’inda tor unlilarning biroz kengayishi:misol,bordi>borde kabi.Bunda ham tor “i” unlisining biroz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzga keladi.Reduksiya so’zining birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir.Masalan, bir,bil,til so’zlari bir bo’g’inli bo’lganligi va urg’u shu so’zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so’zlardagi i unlisiga normal holda talaffuz qilinadi va normal holda eshitiladi.Lekin shu so’larning oxirigi ikkinchi bir bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga ko’chadi.Natijada birinchi bo’g’indagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi; bilak,tilak,biroq. Birinchi bo’g’indagi urg’ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasi yaqqol misol bo’la oladi (reduksiya so’zining lug’aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish” demakdir). ______________ 1 H. Jamolxonov. Hozirgi o’zek adabiy tili. – Toshkent , “Talqin” ,2005-y: 73-b Reduksiya quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan I ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo’la oladi; misol,pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inida kelish hollari ham uchrab turadi .Bu hodisa so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanib,tushib qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin-bo’yni,egin-egni,keyin-keyni singari. Proteza tovush hodisasiga R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonovning adabiyotlarida deyarli bir xil ma’lumotlar keltirilgan . Tilshunos olim H.Jamolxonovning izlanishlari natijasida proteza hodisasini quyidagicha izohlaganlar. “Proteza- so’z boshida tovush orttirilishi: a)rus >o’ris,ro’za >o’raza,ro’mol >o’rimol kabi. Ma’lumki, qadimgi turkiy tilada sonor “r” tovushi so’zi boshida qo’lanmagan, demak, uni so’z boshida qo’llash ko’nikmasi ham bo’lmagan, bu hol boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar boshidagi sonor “r” dan oldin bir unlining orttirilishiga olib kelgan, shu tariqa olinma so’zning fonetik tarkibi turkiy tillar qonuniyatiga bo’ysundirilgan; b) shkaf >ishkop,stakon> istakan kabi : turkiy tillarda so’z yoki bo’g’in boshida (pozitsion omil ) undoshlar o’zaro birika olmaydi ( sintagmatik omil), ayni shu qonuniyat yuqorida keltirilgan ruscha o’zlashmalar boshida bir unlining orttirilishiga ,demak, shu so’zlarning turkiy til qonuniyatiga moslashtirilgan shakilning yaratilishiga olib kelgan. Proteza- so’z boshida bitta unlining orttirilishi ptoteza hodisasi sanaladi.Odatda,aksariyat sonor p tovushidan oldin o’ va i unlilari orttiriladi: ro’mol – o’ro’mol, ro’za –o’ro’za ,rayhon- irayhon, rozi- irozi, rais- irais, rang- irang ,ro’zg’or- o’razg’or 1 . Ayrim holatda so’z boshida sirg’aluvchi portlovchi ikki undosh qator kelganda i unlisi orttirilishi mumkin; shkaf- ishkaf,spravka- ispravka, stol- istol, stul- istul, shtraf- ishtraf, stansiya-istansiya kabi. Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalardan yana biri bu- jarangli “b” va “d” undoshlarining so’z oxirida jarangsizlanishi: ______________________________ 1 R. Sayfullayeva, B. Mengliyev , G.Boqiyev, M. Qurbonova, Z.Yunusov , M. Abdullayev. Hozirgi o’zbek adabiy tili . – Toshkent , “ Fan va texnologiya”, 2009 –y: 65-68-bet maktab >maktap (b>p),savod >savot (d >t) gab >gap (b>p) kabi. Bunday holat jarangli j,j (dj),z undoshlarida ham uchraydi:misol,massaj >massash ( j >sh ),dilxiroj >dilxiroch (j >ch ),sakkiz >sakkis (z >s ) kabi.Yuqoridagi barcha holatlarda b,d,j,j(dj),z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion ottenkalari qo’langan.O’zbek tilida ko’p bo’g’inli so’zlarda portlovchi, jarangsiz “q” ning so’z oxirida sirg’aluvchi ,jarangli “g’” tarzida talaffuz qilinishi hollari ham uchraydi ;baliq >balig’, o’rtoq >o’rtog’,taroq >tarog’,quloq >qulog’ (q>g’) so’zlari kabi 1 . So ’ z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variatlarining orttirilishi muammosi dastalab Mahmud Qoshg ’ ariy tomonidan bayon qilingan edi . Xususan u qipchoq , o ’ g ’ uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan , hoqonicha turkcha leksemalar boshidagi [ y ] undoshi qipchoq tillarida doimo [ j ] ga , o ’ g ’ uz tillarida esa nolga aylanishi haqida bayon qilganar . Masalan , turkcha jinji , qipchoqcha jinji , o ’ g ’ uzcha inji tarzida ifodalanadi . Epenteza - so ’ z o ’ rtasida tovush orttirilishi hodisasidir . Bu hodisa ham asosan boshqa tillardan o ’ zlashtirilgan so ’ zlar tarkibida turkiy til qonuniyatlariga moslashtiriladi ( so ’ z yoki bo ’ g ’ in boshida qatorlashib kelgan ikki undosh orasida bir unli orttiriladi : plan > pilon , klubnika > qulupnay , traktor > tiraktor kabi ). Malumki turkiy so ’ zlar tarkida ikki unli ham yonma - yon qo ’ llanmaydi . Bu hol Said , oila , soat , radio , qoida kabi arabcha o ’ zlashmalarning jonli tilda Sayid,oyila,sog’at,radiyo,qoyida kabi deb (ikki unli orasida bir undoshning orttirilib ) talaffuz qilinishiga sabab bo’ladi. Misol:doira- doyira,qoida- qoyida 2 . Yuqorida keltirilgan bu fikirlarda birozgina jumboqli tomon ko’zga korinadiku bu bo’lsa ham ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi kabi fikirlarda.Ya’ni misollarda ikki unli orasida orttirilgan bir undoshga ko’zimiz tushsada ammo epenteza ta’rifida ikki undosh orasida bir unli orttiriladi degan ma’lumot keltirilgan.Ammo boshqa tilshunoslarimiz fikirlariga nazar soladigan bo’lsak bu fikirlarga duch kelmaymiz. ________________ 1 Ш. Шоабдураҳмонов ва бошқалар . Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент , “Уқитувчи”,1980. 76.b 2 Ushbu ma’lumot Internet – www.ziyouz.com kutubxonasi Jumlada,Sh.Shoabdurahmonov va B.Umurqulov kabi tilshunoslarimizda bu fikrlar (ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi )keltirilmagan.Fikrimizning izzohi sifatida ularninning epentezaga ta’rifini keltirib o’tamiz. Epenteza-So’z boshida, o’rtasida va oxirida ikki undosh qator kelgan undoshlar orasida i, u va ba’zan a unlilari orttiriladi.Misol,fikr-fikir,hukm-hukum,doklad- dokalad,klass-kilass kabi.Bu yuqoridagi ma’lumotlar tilshunos olim Sh.Shoabdurahmonov adabiyotida keltirilib o’tilgan bo’lsa quyidagi keltiradigan ma’lumotlarimiz B.Umurqulov ga tegishlidir.Ya’ni: Epenteza-so’z oxirida yonma- yon kelgan ikki undosh orasida bitta unli qo’shib aytish:Misol,fikr-fikir,mehr- mehir,ilm-ilim,ahl-ahil kabi. Bu ikki tilshunos fikirlarida ba’zi farqlarni ko’rib o’tishimiz mumkin.Bu unlining qaysi o’rinda qo’lanishika ko’ra farqlangan 1 . Epiteza – ( austeza ) so’z oxirida tovush orttirilishi ; bu hodisa ko’proq so’z oxirida qatorlashib kelgan sk, nk undoshlaridan so’ng yuz beradi : Misol, otpusk > otpuska , kiosk > kioska, tank > tanka, blank > blanka kabi. Bunda ham pozitsion – sintagmatik omil ( turkiy so’z oxirida sk, nk undoshlari birikmasining uchramasligi ) ko’proq darajada asos bo’lgan . B.Umurovning Hozirgi o’zbek adabiy tili adabiyotida fonetik hodisalarning turlari maktab darsliklari ma’ lumotlariga o’xshash holatlar ko’zatiladi.Bular: Tovush tushishi – so’z o’zagidagi yoki unga qo’shilgan qo’shimchalar tarkibidagi ayrim tovushlarning ma’lum fonetik qurshov yoki pozitsiya ta’sirida talaffuz etilmasligi. Bu hodisaning quyidagi turlari bor: a) prokopa, ankopa – so’z boshidagi tovushning tushib qolishi ; misol, yilon > ilon, yog’och > ag’och > og’och, yigna > igna, isirg’a > sirg’a kabi. Bunda til o’rta “y” da ovozning ustunligi demak, uning unliga yaqinligi o’zidan keyingi unliga singib ketishi kabi omillar ta’siri bor. Prokopa, asosan, tarixiy jarayon mahsuli bo’lib, hozirgi o’zbek adabiy tilida uchramaydi. b ) sinkopa – so’z o’rtasidagi tovushning tushib qolishi. __________________ 1 М. Миртожиев . Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент , 2004й. 29 -39- б Bu hodisa reduksiyaning davomi sifatida ko’proq uchraydi – o’zak morfemaga affiks morfema qo’shilganda, urg’u oxirigi bo’g’inga ko’chib, o’zakdagi unli kuchsizlanadi va tushib qoladi; misol, burun > burnim, burning, burni, o’g’il > o’g’lim, o’g’ling, o’g’li kabi . So’z o’rtasidagi unlining tushib qolishi ba’zan tarixiy ( deaxron ) planda sodir bo’lgan bo’lib, hozir sezilmasligi ham mumkin; misol, olcha < olicha, kelyapti < kelayapti kabi. O’zbek tilida undosh tovushlar sinkopasi ham uchraydi; misol, pastqam > pasqam, pastda > pasda kabi. Ularning ba’zi turlari tarixiy plandagina qaralishi mumkin; misol, erdi > edi kabi. d ) apakopa – so’z oxiridagi tovushning yoki qo’shma so’z komponentining tushib qoldirilishi : misol, baland > balan, xursand > xursan, g’isht > g’ish, go’sht > go’sh, obro’y > obro’, do’st > do’s, podshoh > podsho, past > pas, daraxt > darax kabi 1 . Qo’shma so’z komponentining tushib qoldirilishiga asosan ruscha leksik o’zlashmalarda uchraydi : Misol, metropoliten > metro, kilogramm > kilo, taksomotor > taksi kabi. Tovush yoki komponentning tushirib qoldirilishiga olib keladigan sabablar qatorida pozitsion ( urg’usiz bo’g’indagi reduksiya ) va sintagmatik ( yonma – yon ) qo’llangan tovushlarning singishib ketishi bilan birga fonatsion energiyani tejash, ixchamlikka erishish kabi omillar ham qatnashadi . H. Jamolxonov eleziya hodisasiga qisaqacha ta’rif berib o’tgan ya’ni; eliziya – unli tovush bilan tugagan so’zga unli bilan boshlangan so’zning qo’shilishi natijasida bir unli tovushning tushishi. Masalan, ayta oldi > aytoldi, Dili orom > Dilorom kabi. Bu hodisa unlilar singishuvining bir ko’rinishidir. Yana qarang; sinerezis hodisasi. Sh. Shoabdurahmonov esa eliziya hodisasini turlari bilan izohlaganlar . Ya’ni : Eliziya – unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so’zning qo’shilishi natijasida unli bilan boshlanuvchi ikki so’zning qo’shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolishi hodisasidir. Bunda bir necha holat kuztiladi : ________________ 1 Ҳозирги ўзбек адабий тили , 1 - том , Тошкент ,1966 ,13 -27- бет a ) birinchi so’z oxiridagi unli tushib qoladi : misol, yoza oladi > yozoladi, bora oladi > boroladi, qora ot > qorot kabi. b ) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so’zning bosh unlisi tushib qoladi : misol, borar ekan > borarmish, yozgan ekan > yozganakan kabi. d ) Abdusalom so’zining Absalom, Abdujabbor so’zining Abjabbor, olib kel so’zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi hodisasi ham eliziyaning yuqori murakkablashgan formasi hisoblanadi . Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida so’zlarning qisqargan formasini hosil qiladi 1 . B. Umurqulovning Hozirgi o’zbek adabiy tili adabiyotida, o’zbek tilida tovush o’zgarishi hodisalariga quyidagicha fikirlar keltirilgan . O’zbek tilida tovush o’zgarishi hodisasi 3 xil bo’lib, ular; a ) tovush almashinuvi b ) tovush tushishi c ) tovush orttirilishi. Bu o’zgarishlardan tovush o’zgarishi va tovush qo’shilishi yozuvda ham aks ettiriladi. Tovush o’zgarishlarining bu turlarida so’zlarga qo’shimchalar qo’shish va tallaffuz qilish asos bo’ladi . Ayrim so’zlarga turli qo’shimchalar qo’shilganda so’z o’zagidagi ba’zi tovush boshqa tovushga aylanadi . Tovush almashinuvi – ko’pincha so’zga so’z yasovchi qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuzaga keladi ; maslan, son + a = sana, o’yin +a = o’yna, qishla, sayla, o’yla so’zlariga q va v, qo’shimchalari qo’shilganda so’z o’zagida a tovushi o ga aylanadi ; sana + q = sanoq, qishla + q = qishloq, sayla + v = saylov, o’yla + v = o’ylov kabi 2 . Bu hodisa tovush almashinuvi hodisasidir. Tovush almashinishi so’zlarga so’z o’zgartiruvchi ( aloqa munosabat shakillari yoki sintaktik shakil hosil qiluvchi ) qo’shilganda ham yuz beradi ; misol, qishloq – qishlog’im, o’rtoq – o’rtog’im, quloq – qulog’im, tilak – tilagim yurak - yuragim kabi . ________________ 1 Абдузуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. – Тошкент ,”Университет”, 2010 - й: 46.б 2 H. Jamolxonov .Hozirgi o’zbek adbiy tili. – Toshkent , 2005-y:73-bet. Tovush tushishi – so’zlarga ba’zan ayrim qo’shimchalar qo’shilishi natijasida asosda yoki qo’shimchada tarkibida bir tovush tushishi hodisasi sanaladi . Tovush tushishi quyidagicha bo’ladi ; a ) so’zlarga so’z o’zgartiruvchi ( aloqa munosabati shakillari ) qo’shimchalari qo’shilganda sodir bo’ladi. Masalan, burun , qorin, ko’ngil, o’rin, og’iz, o’gil, singil, kongil kabi so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilganda bitta unli tovush tushib qoladi ; misol, burun + im= burnim, qorin + im= qornim, ko’ngil + im= ko’nglim, o’rin + im = o’rinim, og’iz + im=og’zim, o’g’il + im= o’g’lim, singil + im = singlim, ko’ngil + im= ko’nglim kabi so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilganda bitta unli tovush tushib qoladi ya’ni yuqorida ko’rsatilgan so’zlar kabi yoziladi . Men, sen olmoshlariga -ni, -ning qo’shimchalari qo’shilganda bitta n tovushi tushib qoladi. Misol, men + ning = mening, sen + ni = seni, sen + ning = sening, men + ni = meni kabi aytiladi va yoziladi. b ) so’zlarga shakil yasovchi qo’shimchalar qo’shilganda yuz beradi; misol, ikki, olti, yetti sonlariga -ov, -ala qo’shimchasi qo’shilganda so’z asosidagi i tovushi tushib qoladi ; ikki + ov =ikkov, olti + ov = oltov, ikki + ala =ikkala, yetti + ovi =yettovi kabi aytiladi va yoziladi . Bu hodisa sinkopa deb yuritiladi 2. Sinkopa hodisasiga boshqa tilshunos olimimiz tomonidan quyidagicha izoh berilgan. Ya’ni Sinkopa – bu biror so’z o’rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi. Misol, valochka > valichka, traktor > traktir, avtor > avtir, direktor > direktir, generator > generator, genekolog > genekolik kabi. Bu hodisa sovet – internasional so’zlariga xos. H. Jamolxonovning ma’lumotlariga ko’ra sinkopa hodisasini tovush tushishining biri turi deya izohlagan. B. Umurqulov va Jamolxonovlarning tovush tushishi hodisasi yuzasidan keltirilgan ma’lumotlari deyarli bir biriga o’xshashdir. v ) so’zlarni talaffuz jarayonida ham so’z oxiridagi tovush tushib qoladi. Bu hodisa ba’zi tilshunoslarimiz tomonidan apakopa deya nomlangan. Misol, do’st – do’s, go’sht – go’sh, g’isht – g’ish, daraxt – darax, past – pas kabi 1 . Tovush almashinishi va tushishi hodisalari og’zaki nutqda ko’p uchraydi. ________________________ 1 Б. Умурқулов . Ҳозирги ўзбек тили . – Термиз , 2012 - й : 16 - бет. 3. So’zlarning boshi yoki oxirida qo’sh undoshlardan oldin yoki qo’sh undoshlar orasida talaffuzda bitta tovush qo’shiladi . Bu hodisa tovush orttirilishi ya’ni epenteza deyiladi. Misol, stol – ustol, stakan – istakan, mehr – mehir, zehn – zehin, aql – aqil kabi. Tovush orttirilishining ushbu ko’rinishi faqargina og’zaki nutqqagina xosdir. Ayrim tilshunoslarimiz ya’ni, R. Sayfullayeva va M. Mirtojiyevlar epentezaga qisman bir biriga yaqin tushunchalarni kiritishganlar va quyidagicha misollar keltirib o’tishgan . Misol, fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad, klass – kilass kabi. Shuningdek ayrim so’zlarga qo’shimchalar qo’shilganda ham tovush orttirilishi yuz beradi ; Masalan, ko’rsatish olmoshlari u, bu, shu, o’sha so’lariga -ga, -da, -dan, -day, -dek, -dagi, -cha kabi qo’shimchalar qo’shilganda bitta n tovushi orttiriladi ; misol, bu + ga = bunga, u +da = unda, shu + ga = shunga, o’sha + cha= o’shancha, u + ga =unga, u + dagi = undagi kabi. Ba’zida -aqa qo’shimchasi yuqoridagi ko’rsatish olmoshlariga qo’shilib bir tovush ortadi. Misol, shu+ aqa = shunaqa bu +aqa = bunaqa kabi. Tovush o’zgarishining bu turi og’zaki nutqda ham yozma nutqda ham o’z ifodasini topadi. Yozma nutqqa nisbatan og’zaki nutqda ko’proq uchraydi. Aferezis – oldingi so’zning so’nggi tovushi ( yoki tovushlar ) ta’sirida keying so’z boshidagi tovushning ( yoki tovushlarning ) tushishi : misol, ne uchun > nechun , mulla aka > mullaka kabi. Bu hodisa sandxining bir ko’rinishi xolos. Gaplologiya – yasama so’z tarkibida birin – ketin kelgan ikkita bir xil bo’g’indan birining tushirib qoldirilishi. Bu hodisa ham ko’proq ixchamlashtirish, energiyani tejash asosida sodir bo’ladi. Masalan , tragikomediya < tragikokomediya . Bu so’zning tarkibida ikkita bir xil bo’g’in ( “ ko” – uchinchi bo’g’in va “ko” – to’rtinchi bo’g’in ) birin – ketin kelganligidan talaffuzda ulardan ulardan biri tushib qoldiriigan va so’zning ana shu ixchamlashtirilgan shakli adabiy til uchun me’ yor bo’lib qolgan . Bunday hodisa mineralogiya < mineralologiya , morfonologiya < morfofonologiya , so’zlarida ham kuzatiladi . Geminatsiya – ikkita bir xil undoshning so’z tarkibida qavatlanishi : misol , muddat , izzat kabi. Bunday qavatlanish ma’lum uslubiy maqsadlarda yuzaga keltirilishi ham mumkin ; Masalan , maza , ( bitta “z” , bunda uslubiy bo’yoq yo’q ). Yana qiyos qiling; misol, yashamagur > yashshamagur , uchalasi > uchchalasi , rosa > rossa , juda > judda kabi . Gemenatsiya hodisasi so’z yasalishida ham uchraydi : misol, oq > oppoq , sog’ > soppasog’ kabi. Degeminatsiya – so’z tarkibidagi geminatsiyaning yo’qolishi ; misol , men + ning > mening , sizni > sizzi > sizi , qayyer > qayer kabi. 1 Sinerezis – so’z tarkibida yondosh qo’llangan ikki unlining diftonglashuvi – bir cho’ziq unli holiga kelishi ; misol , mutolaa > mutola , matbaa > matba , saodat > sa : dat kabi. Bu hodisa ikki unlining orasidagi undoshning tushib qolishi hisobiga yuz berishi ham mumkin ; misol , zahar > za : r , shahar > sha : r kabi .Sinerezis hodisasiga R. Sayfullayeva tomonidan quyidagicha izoh keltirilgan . Ya’ni : Sinerezis – hodisasiga ko’ra so’z o’rtasida bir joyda kelgan ikki unlining bir kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi . Ikkinchi unli fonema esa cho’ziq talaffuz etiladi . Misol , maorif – mo : rif , saodat – so : dat , qiroat – qiro : t , jamoat – jamo : t kabi . Bu hodisa asl o’zbekcha so’zlarga xos emas . Hozirgi o’zbek tilining og’zaki so’zlashuv uslubida va bir qator o’zbek shevalarida portlovchi undoshlarning inervokal holatda kuchsizlashib , sirg’aluvchi undoshlarga aylanishi , sirg’aluvchi undoshlarning esa reduksiyalashib , unlilarning paydo bo’lishi kuzatiladi . Bu ikkilamchi cho’ziq unlilar ko’pgina shevalarda oddiy cho’ziqlikdagi unliga aylanadi . Masalan, bu yoqqa > buoqqa > ba : qa > baqa ; shu yoqqa > shu oqqa > sha :qa >shaqqa kabi.Intervokal holatda ko’pincha y , v, h, g’ undoshlari tushib qoladi va buning natijasida hosil bo’lgan ikki unli sinerezis hodisasini hosil qiladi . Hozirgi o’zbek shevalarida intervokal [ y ] ko’proq birinchi bo’g’in bilan ikkinchi bo’g’in oralig’ida va qisman keyingi bo’g’inlar oralig’ida o’z artikulatsion belgisini yo’qotib , vokalizatsiyaga uchraydi 2 .Bunday xususiyat hozirgi barcha turkiy tillarga xos bo’lib , ularning hammasi uchun mushtarak sanaluvchi qadimgi turkiy tilda ham va o’zbek tilining ilk shakillanish davrida ham uchraydi . Masalan , qadimgi turkiy tilda , tuyun > tugun , eski o’zbek tilida, k ъ z > k ь y ь z > kigiz ; b ь z > b ь y ь z > bigiz ,hozirgi xakas tilida , kiis > kiyis “ kiygiz” va boshqa . _____________________ 1 R. Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, “ Fan va texnologiya”, 2009-y 65-68-bet. 2 Турсунов.И ва бошқалар . Хозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент : Фан, 1992. 113-117-бет. Spirantizatsiya – ayrim portlovchi undoshlarning ikki unli orasida ( intervokal pozitsiya ) sirg’aluvchi undoshga o’tishi : Misol, bora ber > boraver ( b> v ), po’stloq > po’stlog’i ( q > g’ ), taroq > tarog’i ( q > g’ ) kabi 1 . Bu hodisada pozitsion omil ( intervokal holat ) bilan birga kombinator omil ham ishtirok etadi . _________________________ 1 Ш.Шоабдураҳмонов ва боқрқадар . Хозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент, “Уқитувчи” , 1980.74 -76- бет Xulosa . Ushbu kurs ishida o ’ zbek tlida tovush o ’ zgarishlari va ular sirasiga kiruvchi fonetik hodisalarning turlari va bu turlarining bir biridan farqlari , og ’ zaki yoki yozma tarzda ifodalanishi kabi xuloslarga kelindi tadqiq etilishining natijasi o ’ laroq quyidagicha quyidagicha : - Bugungi kunda fonetikani o ’ rganish , fonetika va fonologiya , fonetikada tovushlarning o ’ zgarishi ya ’ ni fonetik jarayonlarga oid juda ko ’ p tadqiqot ishlari amalga oshirilishiga qaramay o ’ zbek tilshunosligida hali ham o ’ z yechimini topmagan masalalar bisyor ekanligi ko ’ zga tashlanadi . Bu borada bildirilgan yuqoridagi fikrlar , ilgari surilgan g’oya va izlanishlar mezonlar kelgusida fonetika va fonologiya bo’limlari nazariyasining mukammal variantini yaratishga asos bo’ladi . - O’zbek tilshunosligida shu paytga qadar maydonga kelgan ishlarda tadqiqotchilar tilshunoslikning qaysi metodi an’anaviy tilshunoslik yoki system tilshunoslik metodlari bilan ish ko’rishdan qat’i nazar so’zning mohiyatini anglashga intilganlar va ularni tasniflashga ham ana shu maqsadga bo’ysundirganlar . Masalaning muhumligi shundaki , fonemalar so’z va morfemalar ichida yashaydi hamda fonemalar so’z va morfemalarning ichida diskret element sifatida o’zaro sintagmantik munosabatda bo’ishidir . - Har bir tilda so’z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari mavjud . Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli o’rganilmagan. Shu bilan birga, ma’lum so’z bir necha morfemallardan tashkil topishi va ma’lum morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar sifatida yuzaga chiqishi ham mumkin . Masalan, qizil + ar – qizar , sarig’ + ay – sarg’ay , bilak – bilagi kabi so’zlarda qiz, sarg’, bilag morflari bilan morfemaning ma’lum pozitsiyaga xoslangan turli variantlaridir . Bu o’rinda fonema almashinuvlari hech qanday fonologik funksiyani bajarmaydi . - O’zbek tilida fonetik hodislar uzoq yillar mobaynida tilshunos olimlarimiz tomonidan o’rganilib kelinmoqda. Bu boradagi eng samarali ishlarni H. Jamolxonov va B. Umurqulovlarning izlanishlarida ko’rishimiz mumkin. Xususan, tovush almashinuvi ham uzoq vaqtlardan buyon lingvistlar tomonidan o’rganilib kelinadi. Qiyosiy tilshunoslik o’zining dastlabki taraqqiyot bosqichidayoq tovush almashinuviga katta e’tibor berdi . Ayniqsa, german tillari tadqiqotchilari bu maslani alohida o’rgandilar , chunki tovush almashinuvi german tillari morfologiyasida asosiy o’rinni egallagan edi . - O’zbek tilida bazi fonetik hohisalarimiz o’tkinchi tipga kiritigan bo’lib bulardan biri singarmonizm hodisasidir. O’zbek tili uchun singarmonizm o’tkinchi hodisa bo’lganligi uchun, bu tilda anglash ( pertseptiv ) va ( delimitative ) funksiyani leksik urg’u bajaradi . Singarmonizm elementlari esa O’zbek tilida ayrim affikslar morfemalarning bir necha palatal va akustik allomorflari mavjud . Bu allomorflar o’zak morfemaning fonetik xususiyatiga mos holda qo’laniladi . Demak bu hodis morfologiyaning o’rganish ob’ektidir. Hozirgi o’zbek tilining og’zaki so’zlashuv uslubida va bir qator o’zbek shevalarida portlovchi undoshlarning intervokal holatda kuchsizlashib , sirg’aluvchi undoshlarga aylanishi , sirg’aluvchi undoshlarning esa reduksiyalashib , unlilarning paydo bo’lishi kuzatiladi . Bu ikkilamchi cho’ziq unlilar ko’pgina shevalarda oddiy cho’ziqlikdagi unliga aylanadi . So’z boshida tovushlar mosligi natijasida leksema variantlarining ortishi muammosi Mahmud Qoshg’ariy tomonidan bayon qilingan edi . Xususan u qipchoq , o’g’uz tillarini hoqonicha turkcha tilga qiyoslar ekan , hoqonicha turkcha leksemalar boshidagi [y] undoshi qipchoq tillarida doimo [j] ga, o’g’uz tillarida esa nolga aylanishini bayon qiladi .Masalan , turkcha jinji, qipchoqcha jinji , o’g’uzcha inji kabi . Turkiy tillar o’rtasidagi ana shu fonetik moslik bugungi o’zbek tilining shevalarida ham o’z ifodasini topadi . Natijada bir leksemaning majburiy va fakultativ variantlari vujudga keladi. Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati . a ) Ilmiy adabiyotlar ; 1 . Б . Ў м ў р қ улов . Ҳ озирги ў збек адабий тили . – Термиз 2012 . 14 - 18 - бет . 2 . R . Sayfullayeva , B. Mengliyev , G. Boqiyev , M . Qurbonova , Z . Yunusova , M . Abduzalonova . Hozirgi o’zbek adabiy tili . – Toshkent – “ Fan va texnologiya” – 2009- y. 65-68 b. 3 . H. Jamolxonov . Hozirgi o’zbek adabiy tili . Toshent – “ Talqin” – 2005 . 72- 78 b. 4 . Internet .www. ziyouz . com kutubxonasi . 5 . Ш . Шоабд ў рахмонов , М . Ас қ арова , А . Хaиев , И . Рас ў лов , Х . Дониёров . Ҳ озирги ў збек адабий тили . Тошкент – « Укит ў вчи» - 1980 . 76 б 6 . Ҳ озирги ў збек адабий тили , 1-том. – Тошкент .1966 . 13-27- б етлар. 7 . Ў . Т ў рс ў нов ва бошкалар . Ҳ озирги ў збек адабий тили . – Тошкент. 1992. 12- 25 бетлар. 8. Абдузухур Абдуазизов . Ў збек тили фонологийаси ва морфонологийаси. Тошкент – « Ў ниверситет» - 2010. 46-бет 9. М. Миртaиев . Ҳ озирги ў збек адабий тили. Тошкент , 2004 . 29-36- бетлар. b ) badiiy adabiyotlar 1 . Oybek . “ Qutlug’ qon” – Toshkent 1993. 67-95-betlar. 2 . O’tkir Hoshimov . “ Daftar hoshiyasidagi bitiklar” – Toshkent 2006 . 17-76- betlar. d ) siyosiy adabiyotlar: 1. Шавкат Мирзиёев « Б ў юк келажагимизни мард ва олижан хал қ имиз билан бирга к ў рамиз », - Тошкент , « Узбекистон », 2017. 157-158- бетлар . 2. I. Karimov . Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – Toshkent: - 2008. 83-90- betlar . 3. Шавкат Мирзиёев « Миллий тараккиёт й ў лимизни қ атъият билан давом еттирибб янги бос қ ичга кутарамиз » б 1- жилд , Тошкент – « Ў звекистон » - 2017. 86- бет .

МА VZU: O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI. Re’ja ; I . Kirish. Ishning umumiy tavsifi. II.Asosiy qism. 1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari. 1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar. 1.3.O’zbek tilida: a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish . Ishning umumiy tavsifi . Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e ’ tibor va g ’ amxo ’ rlik ko ’ rsatishga davlat siyosatining eng assosiy va ustuvor yo ’ nalishlaridan biri sifatida qarab kelmoqda . Chunki yoshlar - bizning kelajagimiz . Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun O ’ zbekiston Respublikasining “ Yoshlarga oid davlat siyosati to ’ g ’ risidagi ” qonuni yangi tahrirda qabul qilindi . Qonun ijrosi yuzasidan bir qator amalliy ishlar amalga oshirildi . Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari ham yoshlarga oid siyosatni naqadar dolzarb ekanligi yana bir karra assoslaydi : “ Farzandlarimizni mustaqil fikrli , zamonaviy bilim va kasb - hunarni egallagan ’ mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega , chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyztga ega bo ’ lgan masala hisoblanadi ” 1 . Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7 foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi. Shuningdek , ayni vaqtda axborot - kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni o ’ zlashtirish bilan birga , yoshlarimizning kitob o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini oshirishiga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu g ’ oyat quvonarli hol , albatta . Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu mamlakatimiz istiqboligiga , buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз”, - Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар.

kюelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag’ishlaydi.Bu g’oyat quvonarli hol albatta. Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishda kitoblarning o ’ rnini bosa olmaydi . Shu o ’ rinda Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari benihoyat qimmatlidir : “ Abatta , kompyuter , planshet - yaxshi . Nevaralarimiz, bollalarimizga odamning havasi keladi. Bu narslar- zamon talabi hozir. Lekin madaniyat yoshlikdan, insonni bolallar bog’chasida, maktabda kitob o’qishga o’rgatishdan boshlanadi” 1 .Shuningdek ushbu fikirga uyg’unlik Prezidentimizning “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish bo’yicha 5 ta muhim tashabbus” idan o’rin olgan 4- tashabbusda ham o’z aksini topgan . Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vositalari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama va iboralar, tushuncha va kategoriylarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini ayglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch asarida shunda deyiladi: “ Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda : Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinayi hayoti til va adabiyotidur. __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Миллий тарақиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб янги босқичга қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет.

Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur” 1 . Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash va uni takkomillashtirib borish talab qilinadi.Shunday o’zgarish va yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri “Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2 . XX asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar: “Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda yuzaga kelishida kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3 . Bundan tashqari fonetika va fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi shakilanishida M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli: _______________ 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:- 2008. 83-90-betlar. 2 Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент :Фан, 1992.113 - 117 - бетлар. 3 Абдусаид .А. Газета жанирларининг тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 - бет.

. “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy tilda “periferiya”dagi b,p,f,v,m, ayniqsa y,q,g’,x fonemalari turli sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq) assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b fonemasi t tasirida p ga, l sonata ta’sirida v ga ko’chadi: n+b=m( o’n besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba- shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”.

Похожие

O‘zbek tilida tovush o‘zgarish hodisasi (fonetik jarayonlar)
O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida
PRAGMATIK PRESSUPOZITSIYA HODISASI
O’zbek marosim falklori
O’zbek marosim folklori