logo

O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

199.5 KB
МА VZU:      O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI.  
                       Re’ja ;
I . Kirish.
Ishning umumiy tavsifi.
II.Asosiy qism.
1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari.
1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar.
1.3.O’zbek tilida: 
    a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e) 
eliziya hodisasi;    
     f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa 
hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar.
III.Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.       
                          
                                   Kirish . Ishning   umumiy   tavsifi .
Mustaqillikning   dastlabki   yillaridan   boshlab   yurtimizda   yoshlar   haqida   e ’ tibor   va  
g ’ amxo ’ rlik   ko ’ rsatishga   davlat   siyosatining   eng   assosiy   va   ustuvor  
yo ’ nalishlaridan   biri   sifatida   qarab   kelmoqda . Chunki   yoshlar -  bizning  
kelajagimiz . Bu   sohadagi   davlat   siyosatini   yanada   chuqurlashtirish   uchun  
O ’ zbekiston   Respublikasining  “ Yoshlarga   oid   davlat   siyosati   to ’ g ’ risidagi ” qonuni  
yangi   tahrirda   qabul   qilindi . Qonun   ijrosi   yuzasidan   bir   qator   amalliy   ishlar   amalga  
oshirildi . Prezidentimiz   Sh . Mirziyoyevning   quyidagi   so ’ zlari   ham   yoshlarga   oid  
siyosatni   naqadar   dolzarb   ekanligi   yana   bir   karra   assoslaydi :                            
“ Farzandlarimizni   mustaqil   fikrli , zamonaviy   bilim   va   kasb - hunarni  
egallagan ’ mustahkam   hayotiy   pozitsiyaga   ega , chinakam   vatanparvar   insonlar  
sifatida   tarbiyalash   biz   uchun   dolzarb   ahamiyztga   ega   bo ’ lgan   masala  
hisoblanadi ” 1
.                                                                                                                
Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar 
ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim 
olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7 
foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda 
o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot
sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz 
istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib 
davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi.                                                              
Shuningdek ,  ayni   vaqtda   axborot - kommunikatsiya   sohasidagi   oxirgi   yutuqlarni  
o ’ zlashtirish   bilan   birga ,  yoshlarimizning   kitob   o ’ qishga   bo ’ lgan   qiziqishini  
oshirishiga ,  ularning   kitob   bilan   do ’ st   bo ’ lishiga ,  aholining   kitobxonlik   saviyasini  
yanada   oshirishga    alohida   e ’ tibor   qaratilmoqda . Bu   g ’ oyat   quvonarli   hol ,  albatta . 
Sababi   shundaki ,  hech   bir   zamonaviy   texnik   vosita   ta ’ lim   samaradorligini  
ta ’ minlash   va   oshirishga ,   ularning    kitob   bilan   do ’ st   bo ’ lishiga ,  aholining  
kitobxonlik   saviyasini   yanada    oshirishga   alohida   e ’ tibor   qaratilmoqda .  Bu   
mamlakatimiz    istiqboligiga ,  buyuk    ajdodlarimiz    boshlagan    ezgu    ishlarni  
__________________                                                                                                 
1 
 Шавкат  Мирзиёв  “ Буюк  келажагимизни  мард  ва  олижаноб  халқимиз  билан  бирга  
қурамиз”,  -  Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар. kюelajak  avlodlar  munosib  davom  ettirishiga  katta  ishonch  bag’ishlaydi.Bu 
g’oyat  quvonarli   hol  albatta.  Sababi    shundaki ,  hech   bir    zamonaviy    texnik    
vosita   ta ’ lim    samaradorligini    ta ’ minlash    va    oshirishda    kitoblarning    o ’ rnini   
bosa   olmaydi . Shu   o ’ rinda   Prezidentimiz   Sh . Mirziyoyevning   quyidagi   so ’ zlari  
benihoyat   qimmatlidir :                                                                                        
“ Abatta ,   kompyuter ,   planshet   -  yaxshi .  Nevaralarimiz,  bollalarimizga  odamning
havasi  keladi. Bu  narslar-  zamon talabi  hozir. Lekin  madaniyat yoshlikdan, 
insonni  bolallar  bog’chasida, maktabda  kitob  o’qishga  o’rgatishdan  
boshlanadi” 1
.Shuningdek ushbu  fikirga  uyg’unlik  Prezidentimizning  “Yoshlar 
ma’naviyatini  yuksaltirish va  ularning bo’sh  vaqtini  mazmunli  tashkil  etish 
bo’yicha  5 ta  muhim tashabbus” idan  o’rin  olgan    4- tashabbusda  ham o’z 
aksini  topgan .                                                                                                      
Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong  va tafakkurning ifodasi, avlodlar  
o’rtasidagi  ruhiy ma’naviy  bog’liqlik  til orqali namoyon  bo’ladi. Jamiki ezgu  
fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror  jozibasi  bilan  
singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir.                                                                     
Biz  ajdodlardan avlodlarga  o’tib  kelayotgan bebaho  boylikning  vositalari 
sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda 
oshirish ustida  doimiy ishlashimiz  zarur. Ayniqsa, fundamental  fanlar, 
zamonaviy  kommunikatsiya va  axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi 
o’ta muhim  sohalarda  ona tilimizning qo’llanish  doirasini kengaytirish, 
etimologik  va  qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama  va  iboralar,  tushuncha  va 
kategoriylarni  ishlab  chiqish, bir  so’z bilan  aytganda, o’zbek  tilini  ilmiy asosda
har tomonlama  rivojlantirish milliy  o’zlikni,  Vatan  tuyg’usini  ayglashdek  ezgu 
maqsadlarga  xizmat qilishi  shubhasiz.                                                                      
O’zbekiston  Respublikasining  Birinchi  Prezidenti  I.A.Karimovning  “Yuksak  
ma’naviyat – yengilmas kuch  asarida  shunda  deyiladi:  “ Buyuk  ma’rifatparvar  
bobomiz  Abdulla  Avloniyning  so’zlari  bilan aytganda : Har bir  millatning  
dunyoda  borlig’ini  ko’rsatadurg’on  oyinayi  hayoti  til  va  adabiyotidur.             
__________________                                                                                                 
1
Шавкат  Мирзиёв  “ Миллий  тарақиёт  йўлимизни  қатъият билан  давом  эттириб  янги  босқичга  
қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет.     Milliy  tilni yo’qotmak  millatning  ruhini  yo’qotmakdur” 1
.                   
Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari 
boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV 
bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat 
yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat 
yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga 
ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash 
va uni takkomillashtirib borish  talab qilinadi.Shunday o’zgarish va 
yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat 
gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri 
“Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2
.                        
XX  asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik 
hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz 
o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan 
B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar: 
“Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda  yuzaga kelishida 
kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa 
omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu 
omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3
. Bundan tashqari fonetika va 
fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi 
shakilanishida 
M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono
va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik 
jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion  
o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep
enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z 
hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov  assimilyatsiya va dissimilyatsiya 
hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili 
sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli: 
_______________                                                                                                       
1 
 I.A.Karimov. Yuksak  ma’naviyat – yengilmas  kuch. –  Toshkent:- 2008. 83-90-betlar.                                   
2
 Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили. -  Тошкент :Фан, 
1992.113 - 117 - бетлар.                                                                                                                                                   
3
 Абдусаид .А. Газета жанирларининг  тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 -
бет. .     “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy 
tilda “periferiya”dagi  b,p,f,v,m,  ayniqsa  y,q,g’,x  fonemalari turli 
sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq) 
assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b
fonemasi  t  tasirida  p  ga, l  sonata ta’sirida  v  ga ko’chadi: n+b=m( o’n 
besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba-
shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”.                                                                                                                                                           1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va unung sabablari .
O’zbek tilida tovush o’zgarish hodisalari yuzasida 
M.Quronov,B.Umurqulov,H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva kabi tilshunoslarning 
fikirlarini solishtirgan holda o’rganamiz.B.Umurqulov Hozirgi o’zbek tili 
adabiyotida tonetik hodisalarga quyidagicha fikrlar keltirilgan. “So’zlar talaffuz 
qilinganda so’z tarkibidagi ayrim yonma yon tovushlarning bir-biriga ta’siri 
natijasida tovush o’zgarishi hodisasi yuzaga keladi.Masalan, ketdi  so’zi talaffuzida  t
tovushi  d  tovushini o’ziga o’xshatib oladi va  ketti  shaklida talaffuz qilinadi.So’z 
tarkibidagi bunday o’zgarishlar kombinator pozitsion o’zgarishlar deyiladi” 1
.Bu 
fikirlar deyarli boshqa adabiyotlarda ham shu kabi izohlangan misol uchun 
R.Sayfullayevaning Hozirgi o’zbek adabiy tili kitobida “Fonema nutqda voqelanar 
ekan,uning variant nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo’shimchalar
ta’siriga uchrashi)tufayli turlicha namoyon bo’ladi.Natijada,tovush so’z mohiyatida
bo’lmagan xossalarga ega bo’ladi.Ayrim tovush yondosh tovushga 
moslashadi,ayrimida o’zgarish kuchayib,boshqa tovushga almashib 
ketadi.Natijada sodir bo’lgan o’zgarish tovushning  kombinatorpozitsion o’zgarishi  
deyiladi” 2
.
Yuqoridagi bu ikki tilshunoslarning fikirlari bir-biriga yaqin desak ham 
adashmaymiz ammo H.Jamolxonov  fonetik hodisalar yuzasidan quyidagicha 
fikirlarni keltirib o’tgan: “Fonemaning nutq oqimida turli ottekalarda namoyon 
bo’lishi,bunday ottenkalarning yuzaga kelishi kombinator,pozitsion yoki 
aralash(kombinator-pozitsion)va boshqa omillarning ishtiroki borligi yuqorida 
aytib o’tilgan edi.Fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida 
sodir  bo’ladi  1
”.                                                                                                                        
Fonetik hodisalar turlari haqida ham har bir tilshunosimizning o’z qarashlari bo’lib,
bu borada eng salmoqli ishlarni H.Jamolxonovning Hozirgi o’zbek adabiy tili 
kitobida keltirilib o’tilgan.Ularning asosiy turlari quyidagilar iborat deyilgan: 
___________________________________                                                                                                                                                                                                                                              1 
А. 
Абдуазизов. Ўзбек  тили  фонологияси ва  морфонологияси. -  Тошкент , “ Ўниверситет”, 2010 . 46 – 
бет. “   I.Kombinaror omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar: 
    1.Assimilatsiya   2.Akkomodatsiya   3.Dissimilatsiya   4.Nazalizatsiya
II.Pozitsion omillar:
   1.Reduksiya  2.So’z oxiridagi ochiq bug’inda tor unlilarning biroz 
kengayishi  3.Jarangli
III.Turkiy so’zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashishi:
   1.Proteza  2.Epenteza  3.Epiteza
IV.Fonetik hodisalarning boshqa turlari:
   1.Tovush tushishi (prokopa,ankopa,sinkopa,apokopa,)  2.Eliziya  3.Sandxi 
hodisasi  4.Aferezis  5.Gaplologiya  6.Metateza  7.Geminatsiya  8.Sinerezis  
9.Spirantizatsiya  1
”.
Fonetik hodisalar turlari haqidagi fikirlar B.Umurqulov va R.Sayfullayeva 
adabiyotlarida deyarli bir-biridan farqlanmaydi faqatgina R.Sayfullayeva aytib 
o’tgan bazi turlar ya’ni, prokopa,apakopa,sinerezis  hamda  reduksiya  kabi ayrim 
turlar B.Umurqulovda uchramaydi .Tilshunos olimamiz tomonidan bu fonetik 
jarayon turlariga quyidagicha ta’rif keltirilgan:                                                          
“ Prokopa- bunda so’z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib 
qoladi:misol,yiroq-iroq,yigna-igna,isirg’a-sirg’a,yig’ach-ag’ach,yirik-iri,yuz-uz 
kabi so’zlar.                                                                                                                 
Apakopa- so’z o’zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi 
hodisasidir:misol,do’st-do’s,go’sht-go’sh,xursand-xursan,gazeta-gazet,smena-
smen.                                                                                                                            
Sinerezis- bu hodisasaga ko’ra so’z o’rtasida bir joyda kelgan ikkita unlininig biri 
kuchsizlanadi va nutiqa tushib qoladi,ikkichi unlifonema esa cho’ziq talaffuz 
etiladi:misol,maorif- mo:rif,saodat- so:dat,qiroat- qiro:t,jamoat- jamo:t,sinoat-
sino:t  kabi 2
1  
Б.Умурқулов. Ҳозирги  ўзвек  тили . Термиз – 2012 . 14-18- бет.                                                                   
2
  R. Sayfullayeva va  boshqalar. Hozirgi  o’zbek  adabiy  tili. – Toshkent , “  Fan  va  texnologiya” ,2009-y: 
65- 68- betlar.  Reduksiya- so’zning birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda,tor unlining 
kuchsizlanib talaffuz qilinishidir.Masalan ,bir,bil,til  bir bug’unli bo’lganligi va 
urg’u shu so’zdagi (i)unlisiga tushganligi tufayli bu so’zdagi(i)unlisi 
me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi.lekin bu so’zlarning oxirigi ikkinchi 
bir bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga 
ko’chadi.Natijada,birinchi bo’g’indagi (i) unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-
eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi:misol, bilak,tilak,biroq ” 1
.
Birinchi bo’g’indagi urg’uning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi 
reduksiya hodisasi sanalib ( reduksiya  so’zining lo’g’aviy ma’nosi 
“kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga tushish”demakdir).Reduksiyaga 
quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan(i)ning kuchsizlanib talaffuz 
qilinishi ham misol bo’la oladi: pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak  
kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inda kelishi ham uchrab turadi.Bu hodisa 
so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli 
tamoman kuchsizlanadi va tushib qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin-
bo’yni,egin-egni,o’g’il-o’g’li,keyin-keyni singil-singli kabi . R.Sayfullayeva 
adabiyotida apakopa deb nomlangan tovush hodisasi B.Umurqulovning  
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida  diarez   deya nomlangan.Unga ko’ra: 
“ Diarez- so’z tarkibidagi birorta tovushni talaffuz qilinmasdan tushib qolishi 
diarez deyiladi.Misol past-pas,do’st-do’s,go’sht-go’sh,g’isht-g’ish,artist-
artis,kelsa-kesa,bo’lsa-bo’sa,Toshkent-Toshken,Samarqand-Samarqan” 2
.           
SH.Shoabdurahmonov,M.Asqarova,A.Hojiyev,I.Rasulov,X.Doniyorovning 
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligida fonetik jarayon turlariga quyidagilar 
keltirilgan:                                                                                                              
“1.Assimilyatsiya    2.Dissimilyatsiya    3.Metateza    4.Proteza    5.Epenteza    
6.Epiteza   7.Prokopa   8.Sinkopa   9.Apakopa   10.Sinerezis  11.Reduksiya   
12.Eleziya” 3
                                                                                                     
Assimilyasiya- nutq tovushlarini qator kelganda ba’zan bir biriga ta’sir qilib,biri
biriga ta’sir qilib,biri ikkinchisini o’ziga moslashtira.Nutqdagi bunday hodisa 
assimilyasiya deyiladi.Assimilyasiya 2 xil bo’ladi:   
______________________________                                                                                                                                                                  
1
H. Jamolxonov.  Hozirgi  o’zbek  adabiy  tili. – Toshkent , “Talqin” , 2005. 72-78- betlar.                         
2
  Ushbu  ma’lumot  Internet – “ ziyouz”  tarmog’idan  olingan .
          3  
 R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G.Boqiyev, M.Qurbonova, Z. Yunusov , M. Abduzalov . Hozirgi               
o’zbek  adabiy  tili. – Toshkent , “ Fan  va  texnologiya”, 2009-y. 66- bet.                                      1.  Progressiv assimilyasiya                                                                                         
2.Regressiv assimilyatsiya                                                                                           
Agar oldingi tovush keying tovushni o’ziga o’xshatsa ,moslashtirsa,progressiv 
assimilyasiya bo’ladi:misol,ket+di-ketti,ayt+di-aytti,ot+dan-ottan,yurak+ga-
Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib,uni o’ziga o’xshatsa,moslashtirsa 
regressiv assimilyatsiya bo’ladi:misol,yigit+cha-yigichcha,yoz+sin-
yossin,uch+so’m-usso’m,tuz+siz-tussiz,yuz+siz-yussiz kabi so’zlar.                        
“Assimilyasiya to’liq va qisman bo’lishi mumkin.To’liq assimilyasiyada bir tovush
ikkinchi tovushga aynan moslashadi va to’lig’icha uning tusiga kiradi.Yuqorida 
keltirilgan so’zlarning hammasi to’liq assimilyatsiyaga misol bo’ladi 
ya’ni :yossin,ketti,usso’m,ottan kabi.                                                                          
Qisman assimilyasiyada nutq tovushlaridan  biri ikkinchisiga biror 
tomondan,qisman o’xshatadi ya’ni moslashtiradi :misol,osh+ga-oshka,ish+ga-
ishka,so’zlarida jo’nalish kelishigidagi g tovushi oldingi sh tovushining ta’sirida k 
tovushiga aylanmoqda.Bu so’zda qisman assimilyasiya yuzaga kelmoqda,ya’ni g 
jarangli tovushi o’zidan oldingi sh tovushiga faqat bir tomondan jarangsizlanish 
tomonidan o’xshamoqda xolos.Lekin to’liq uning tusiga kirgan emas .Uchta 
so’zining ushta,pochta so’zining poshta deb talaffuz qilinishi ham xuddi 
assimilyasiyaga misol bo’la oladi” 1
.
Assimilyasiya hodisasini kengroq tahlil qilgan tilshunoslarimizdan 
H.Jamolxonovni aytib o’tsak mubolag’a bo’lmaydi.Tilshunos olimimizning 
ma’lumotlarida assimilyasiya hodisasini bir necha turlari keltirilib o’tilgan.        
Assimilyasiya bir xil kategoriyadagi tovushlarning o’zaro moslashuvi .Bunday 
moslashuvning quyidagicha turlari bor:                                                           
“a) progressive assimilyasiya-  oldingi tovushning keying tovushni o’ziga 
moslashtiradi; ketdi>ketti(td>tt),ekgan>ekkan,
(kg>kk),qishloqda>qishloqqa(qg>qq).                                            b) regressive 
assimilyasiya- keyingi tovushning oldingi tovushni o’ziga 
moslashtirishi:tuzsiz>tussiz(zs>ss),birta>bitta(rt>tt)kabi   d)to’liq 
assimilyasiya-bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga aynan 
moslashadi (ular o’rtasidagi neytrallashuv sodir bo’ladi):nonvoy>novvoy,
(nv>vv) terakga>terakka(kg>kk) kabi   ____________                                        
1 
 Ushbu  ma’lumot  Internet  tarmog’I – uz.denemetr.com. dan  olingan.                                     
                                                                                                                                                                                                               
e)  to’liqsiz assimilyasiya  –bu kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga 
qisman moslashadi :tanbur>tambur (nb>mb) kabi.Bu so’zlarda “n”(til 
undoshi )lab-lab “b”ga faqat artikulatsiya o’rni jihatdan moslashgan .Qiyos qiling :
“m”-sonor , “b”-sof portlovchi kabi.                                                                           
f) kontakt assimilyasiya –ketma ket joylashgan tovushlarning o’zaro moslashuvi 
(qishloqga>qishloqqa )kabi.                                                                                        
g) distant assimilyasiya- so’z tarkibida bir-biridan uzoqroqda joylashgan 
tovushlarning o’zaro  moslashuvi :sichqon-chichqon,(s>ch) soch>choch kabi” 1
.      
O’zbek tilida o’zak bilan affiksdagi unlilar assimilyasiya ham 
uchraydi.Assimilatsiyaning bu turi  singarmonizm  (unlilar uyg’unlashuvi ) deb ham
nomlanadi.Bunda unlilarning uyg’unlashuvi lab garmoniyasi va til garmoniyasi 
(lingval garmoniya)shaklida namoyon bo’ladi.Masalan;keldi-“e”(old qator), 
“i”(old qator).Bunda o’zak va affiksatsiya tarkibidagi har ikkala unli old qatordir 
(til garmoniyasi):qoldi- “o”(orqa qator ) “i”(orqa qator).Bunda affiksdagi old qator 
“i”o’zakdagi orqa qator “o”ga moslashgan “i”ning orqa qator “o” ga moslashgan 
“i” ning orqa qator ottenkasi yuzaga kelgan (bu ham til garmoniyasi 
hisoblanadi);lab garmoniyasi asosan shevalarda uchraydi:                                         
Misol,o’g’lim (adabiy tilda )-ulum (qipchoq lahjasi shevalarida), ko’zim(adabiy 
tilda )-ko’zum (ko’ у m qipchoq lahjasida).Bundao’zak va qo’shimchalardagi 
unlilrning lablanish jihatidan moslashuvi sodir bo’ladi.Hozirgi o’zbek adabiy tili 
da assimilatsiyaning bu turi deyarli uchramaydi. 2
                                                       
Assimilatsiya fonemaning kombinator ootekasida yuzaga keladi (o’zgarish 
tovushlarning bir biriga ta’siri narijasida bo’lgan                                        
“Akkomodatsiya- turli kategoriyalarda tovushlarning ,masalan,unli bilan 
undoshning o’zaro ta’siri tufayli yuzaga keladigan moslashuvidan yuzaga 
keladigan fonetik jarayonlardan biri sanladi.Masalan,kisht “i” ning old qator 
ottenkasi,u sayoz til orqa “k” undoshiga  moslashgan –qish(q ы sh: “i” ning orqa 
qator ottenkasi u sayoz til orqa qator ottenkasi “q” undoshiga  moslashgan ).Ba’zan
unli undoshga ,emas aksincha, undosh unliga moslashadi.Masalan, lab-tish (labio- 
dintal ) “f” undoshi lablashgan “u” unlisi ta’sirida lab-lab “f”ga aylanishi 
mumkin.Qiyos qiling:faqat ( “f”-lab-tish),nufuz (“f”-lab-lab), saf (“f”-lab-tish ), tuf
(“f”-lab-lab) kabi”.  O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin 
yoki keyin kelishiga ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi                   
___________________                                                                                               
1
Ш. Шоабдураҳмонов , М. Асқарова , А. Ҳўжиев , И. Расулов, Х. Дониёров .Ҳозирги  ўзбек  адабий  
тили. – Тошкент , “Ўқитувчи”, 1980-й.76-бет.                                                                                                        
2
  Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили , 1- том , Тошкент , 1966. 13-27-бет O’zaro tasirda bo’lgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga 
ko’ra akkomadatsiya quyidagi ikki turga bo’linadi:                                                    
a)  progressiv akkomodatsiya- bunda  oldingi tovush keyingi tovushga 
moslashadi.Misol uchun,kulmoq so’zida, sayoz til orqa “k” undoshi  orqa qator 
“u”ni old qator “y” ga aylantirgani kabi.Qiyos qiling qul (“u”- orqa qator unli )-kul
(“y”-old qator unli ), qo’l ( “o’”-orqa qator “o” unlisi )-ko’l (“o’”-old qator “e” 
unlisi )                                                                                                                          
b)  regressive akkomodatsiya – bunda keying tovush oldingi tovushga ta’sir 
qiladi.Masalan,to’k so’zida sayoz til orqa “k” undoshi  orqa qator “o’” ni old qator 
“y” ga aylantiradi.Assimilatsiyada bo’lgani kabi akkomodatsiyada ham fonema 
+kombinator ottenkasi yuzaga keladi. 1
 
Tilshunos olimimiz B.Umurqulov dissimilatsiya fonetik jarayoniga quyidagicha 
fikir bildirganlar:                                                                                                         
“ Dissimilatsiya – og’zaki nutqda doimo tovushlar bir-biriga o’xshab 
bormasdan ,ba’zan uning aksi bo’ladi .Ayrim paytda talaffuzda ikki o’xshash 
tovush  bir joyda yoki bir so’zda kelgan vaqtda ulardan biri noo’xshash tovushga 
aylanib ham qoladi.Bunday xodisa dissimilatsiya hodisasi deyiladi.Dissimilatsiya 
ham xuddi assimilatsiya kabi  progressive va regressive   bo’ladi.                             
Keyingi tovush noo’xshash tovushga aylansa ,progressiv dissimilatsiya yuz beradi:
misol, zarar-zaral,zarur-zaril,birorta-bironta,muyassar-muyastar,kissa-kista kabi.    
Oldingi tovush o’zgarsa ,regressive dissimilatsiya yuz beradi;misol,tuptoq-
turpoq,koridor-karidor,ittifoq-intifoq kabi” 2
.                                                              
Dissimilatsiya hodisasi odatda juda kam uchraydi.Hatto assimilatsiyaning 
regressive turiga nisbatan ham ancha kam qo’lanadi.Chunki dissimilatsiya hodisasi
nutqda,odatda o’xshashlikdan noo’shashlikka,ixchamlikdan qulaysizlikka 
qaratilgan harakat bo’lib,tavtologiyadan qutulish uchun xizmat qiladi.                     
Hozirgi o’zbek adabiy tili 1-tom qo’lanmasida dissimilatsiya hodisasiga 
quyidagishcha ta’rif berilgan: ”dissimilatsiya- lotinchada noo’xshashlik deya 
ta’rifanib,ikkita o’xshash  tovushdan birining o’zgarib noo’xshash tovushga 
aylanishi dissimilatsiya deyiladi                                                                .  
________________________________                                                                                                                                                                                                                                                              
1 
У. Турсунов  ва  бошқалар . Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили.  –  Тошкент , 1992 . 12 -25- бет .                       
2 
  Ushbu  ma’lumot  Internet  ma’lumoti .  www.ziyouz.com   kutubxonasidan                              Dissimilatsiya assimilatsiyaning teskarisi. Bu hodisa assimilatsiyaga nisbatan kam 
uchraydi ;misol,zaril-zarur,kalidor-koridor,zaral-zarar,devor-devol kabi” 1
.               
Yuqorida keltirilgan bu ikki adabiyotda ham dissimilatsiya hodisasiga aynan bir xil
tushunchalar keltirilgan bo’lib,ularning farqli jihati birgina turlarida.Ya’ni, aniq 
qilin aytganda B.Umurqulov ma’lumotlarida dissimilatsiyaning bir necha turlari 
(progressiv va regressiv )keltirib o’tilgan.                                             
Sh.Shoabdurahmonov va H.Jamolxonov kabi tilshunoslarimizning adabiyotida 
dissimilatsiya fonetik hodisasi haqida ancha kengroq ma’lumotlar keltirilib 
o’tilgan.                                                                                                                        
Dissimilatsiya- so’z tarkibida bir xil yoki (yoki o’xshash)tovushlardan birining 
boshqa tovushga ko’chishiga aytiladi.Misol,birorta >bironta(ror>ron),kissa >kista 
(ss>st) kabi.Bu hodisani assimilatsiyaning aksi deyish mumkin.                               
Dissimilatsiya hodisasi yo’nalishiga qarab ikki xil bo’ladi:                                        
a)  regressiv dissimilatsiya    b)progressiv dissimilatsiya .                                   
Progressiv dissimilatsiya- bunda keying tovush o’zgaradi:zarur>zaril kabi.             
Regressiv dissimilatsiya-  bunda oldingi tovush 
o’zgaradi:maqtanmoq>maxtanmoq kabi.                                                                    
Tovushning o’zgarish darajasiga ko’ra dissimilatsiya yana ikki turga bo’linadi :      
a)to’liq dissimilatsiya-  bunda ikkita bir xil tovushdan biri noo’xshash tovushga 
aylanadi :kissa >kista (ss>st) kabi.                                                                              
b)to’liqsiz dissimilatsiya – (qisman dissimilatsiya) bunda tovushning artikulatsion 
xususiyatlaridan ayrimlarigina o’zgaradi.Masalan,uchta>ushta (ch>sh) kabi: 
“ch”va “t” undoshlarining ikkalasi ham portlovchi ,ammo “t”ning ta’sirida “ch” 
sirg’aluvchi  “sh”ga o’tgan.                                                                                         
Tovushlar o’rtasidagi masofaga nisbatan ham dissimilatsiya ikki xil bo’ladi:           
a)kontakt dissimilatsiya-  bunda yonma –yon turgan tovushlardan biri 
o’zgaradi:kissa>kista kabi.                                                                                          
b)distant dissimilatsiya – bunda dissimilatsiyaga uchrayotgan tovushlar bir –biridan
uzoqroqda joylashgan bo’ladi.Masalan,birorta>bironta kabi.                                     
Abduzuhur Abduazizovning O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi 
qo’llanmasida metateza hodisasiga qisqacha to’xtalib o’tganlar. 
________________                                                                                                     
1
Б. Умурқулов . Ҳозирги  ўзбек  тили . – Термиз ,2012-й: 16-бет                                                                       “ Metateza- yunonchada o’rin almashtirish demakdir.So’z tarkibidagi tovushlarning
o’rin almashishi metateza deyiladi;misol,daryo-dayro,sunbul-sumbul,sayram-
saryam,yomg’ir-yog’mir,tuproq-turpoq,surpa-supra,axvol-avxol,o’xshaydi-
o’shxaydi kabi” 1
.                                                                                          
H.Jamolxonovning ma’lumotlarida metateza hodisasiga ancha keng to’xtalib 
o’tgan.                                                                                                                          
“ Tovushlarning o’rin almashinuvi (metateza)- bu hodisa ko’proq jonli 
so’zlashuvga ,ayniqsa shevalarga xos bo’lib,adabiy tilda kak 
uchraydi:misol,tuproq>turpoq(Toshkent shevasida),daryo>dayro ( qipchoq lahjasi 
shevasida),to’rg’amoq>to’g’ramoq (ayrim shevalarda) kabi.O’rin almashinuviga 
uchragan tovushlar so’z tarkibida bir-biriga yaqin yoki uzoq joylashgan bo’lishi 
mumkin,shunga ko’ra metatezaning ikki turi farqlanadi:                                            
a) kontakt metateza                       b) distant metateza                                                
Kontakt metateza -yonma-yon joylashgan tovushlarning o’rin 
almashinuvi ;misol,tuproq>turpoq(pr>rp),axvol>avxol (xv>vx) kabi.                       
Distant metateza- bir –biridan uzoqda joylashgan tovushlarning o’rin almashinuvi :
misol,aylanayin>aynalayin (bunda ikki bo’g’in boshidagi “l” bilan uchinchi 
bo’g’in boshidagi “n” tovushlari orasida “a” unlisi bor).                                            
Tarkibida metateza hodisasi bor bo’lgan ayrim so’zlar hozirgi adabiy tilda me’yor 
darajasiga ko’tarilgan:misol,yog’mir (etimologik shakli) > yomg’ir ( hozirgi 
adabiy tildagi shakli) kabi. 2
                                                                                         
Fonetik jarayonlar to’g’risidagi samarali izlanishlarni tilshunos olimlarimizdan 
H.Jamolxonov,R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonov kabi olimlar olib 
borishgan bo’lsada ulardan eng ko’p natijaga H.Jamolxonov erishgan desak 
adashmagan bo’lamiz.                                                                                  
Singarmonizm - unli va undoshning o’zgarishi farqlanadi.Unlining nutq jarayonida
o’zgarishi singarmonizm deyiladi.Singarmonizm ikki asosiy ko’rinishi mavjud:      
a) til garmoniyasi;                                                                                                       
b)lab garmoniyasi.                                                                                                        
_____________________________________                                                                                                                                                                                                                                  1 
  -
Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили , 1-том , Тошкент ,1966 .13- 27-бет  
2
Абдуҳур  Абдуазизов . Ўзбек  тили  фонологийаси  ва  морфонологияси.  –  Тошкент,“Университет”, 
2010 -  й: 46 - бет.                                                                                                                                                                Til   garmoniyasi   unli   tovush   yumshoqlik   yokki   qattiqlik ,  til   oldilik   yoki   til   orqalik  
jihatdan   bir - biriga   moslashadi . Singarmonizmning   til   garmoniyasi   qonuniyatiga  
ko ’ ra   so ’ zning   boshida   til   oldi   unlisi   kelsa , so ’ z   o ’ rtasi   va   oxirida   ham   til   oldi   unlisi
keladi . Boshqacha   aytganda , so ’ zning   boshida   undoshning   artikulatsion   o ’ rniga  
bog ’ liq   ravishda   unli   tovushda   yuz   bergan   o ’ zgarish   so ’ zning   keyingi  
bo ’ g ’ inlaridagi   unlida   ham   yuz   beradi . Bu   hol   so ’ zning   talaffuzida   artikulatsion  
qulaylikka   olib   keladi . Masalan ,( qalam )  so ’ zidagi  ( q )  undoshi   chuqur   til   orqa  
undoshi   bo ’ lganligi   bois  , birinchi   bo ’ g ’ inda   ( a )  unlisi   ham   til   orqalik   xussusiyatiga
ega . Buning   natijasida   esa   keyingi   bo ’ g ’ indan  ( a )  tovushi   ham   til   orqa   unlisi   sifatida
namoyon   bo ’ ladi . Demak ,  birinchi  ( a )  unlisi  ( q )  undoshiga ,  keying   bo ’ g ’ indagi  ( a ) 
esa   oldingi   bo ’ g ’ indagi   ( a )  unlisiga   moslashadi . Lab   garmoniyasi   unlining  
moslashishi   ikki   tomonlama   bo ’ ladi . Bunda   unli   ham   til   oldi  – til   orqalik   jihatdan , 
ham   lablanganlik - lablanmaganlik   jihatidan   o ’ zaro    va   undoshlarga   
moslashadi . Bunga   ko ’ ra   so ’ ra   so ’ z   boshidagi   unli   lablangan   til   orqa   unlisi   bo ’ lsa , 
so ’ z   oxiridagi   unli   ham   lablangan   til   orqa   unlisi   bo ’ ladi . Masalan ,( boshqird ),
( sog ’ in ),( bo ’ g ’ in  )   so ’ zlarida 1
.                                     Singarmonizm hodisasi haqida
Sh.Shoabdurahmonov fikirlariga to’xtaladigan bo’lsak unga ko’ra 
singarmonizmning turlari boshqacha nomlar bn keltirilib o’tilgan.Bular:                  
1)  tanglay garmoniyasi yoki lingvial  garmoniya ,                                                        
2 ) lab garmoniyasi yoki labial garmoniya   .                                                               
Singarmonizm hodisasi turkey tillardan boshqatillarda yo’q.Lekin bu hodisa turkey
tillarning o’zida ham bir tekis uchramaydi.Hozirgi o’zbek adabiy tilida 
singarmonizm hodisasi buzilgan.Masalan,bola so’zidagi birinchi unli til orqa 
bo’lsa,oxirgisi esa til oldi.Shu so’zni qipchoq, ug’uz va boshqa ayrim shahar 
shevalariga asosan talaffuz qilsak, har ikki unli ham til orqa bo’lib  bolo  tarzida 
talaffuz qilinadi.                                                                                                           
Singarmonizm aslida unlilarning moslashuvidan iborat bo’lsa-da biroq u 
undoshlarda ham ta’sir qiladi.Singarmonizmning undoshilarga ta’siri asosan  
assimilatsiya xodisasi tarzida namoyon bo’ladi .                                                                               
________________________________                                                                                                                                                                                                        1
Абдуҳур  
Абдуазизов . Ўзбек  тили  фонологийаси  ва  морфонологияси.  –  Тошкент,“Университет”, 2010 -  й: 
46 - бет.                                                                                                                                                                                Bundan   tashqari , ba ’ zan   singarmonizm   doirasida   regressiv   assimilatsiya   hodisasi  
ham   yuz   beradi  :  misol , qatnadi  > qannadi . Singarmonizm   fonetik   hodisa   bo ’ lishiga  
qaramay ,  morfologiyaga   ham   katta   ta ’ sir   o ’ tkazadi . Bu   hol   singarmonizm   mavjud  
bo ’ lgan   til   va   shevalardagi   barcha   affikslarning   juft - juft   bo ’ lib   bir   nechta  
variantlarda   uchrashida   ko ’ rinadi . Singarmonizm   qonuniyatiga   ko ’ ra   o ’ zakka  
qo ’ shiladigan   afiks   variantlarining   soni   bir   va   ikki   juftdan   tortib , 3 va  4 
juftgacha , xatto , nazariy   jihatdan   olganda ,5 va  6  juftgacha   ham   borib   yetishi  
mumkin . Masalan , o ’ zbek   tilining   qipchoq   shevalarida  – lar   affiksining   asosan  4  ta  
variant   uchraydi :- zar ,- nar ,- ler ,- ner ; qo ’ ylar , echkilar , otinnar , kelinner 1
.                       
Nazalizatsiya- so’z tarkibidagi burun sonantlari ta’sirida shu sonantlari yonida 
qo’llangan unlining resonator ton bilan aytilishi; non,nok,men,meng  kabi.Bunday 
hollarda ham fonemaning kombinator ottenkasi (unlining ko’rinishi) paydo 
bo’ladi.                                                                       Reduksiya hodisasiga 
H.Jamolxonov qisqacha tuxtalib o’tgan bo’lsa,Sh.Shoabdurahmonov tomonidan 
esa reduksiya hodisasiga kengroq tariff keltirilgan ya’ni uni pozitsion omillar 
ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalar qatoriga kiritgan.                                                 
“ Reduksiya-  unli fonemaning urg’usiz bo’g’inda kuchsizlanishi:misol,bilan-b: 
lan,biroq-b: roq kabi.Bunda “i” unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar-bilinmas) 
talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi”.So’z oxiridagi ochiq 
bo’g’inda tor unlilarning biroz kengayishi:misol,bordi>borde kabi.Bunda ham tor 
“i” unlisining biroz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzga keladi.Reduksiya 
so’zining birinchi bo’g’inida biror unlining,odatda tor unlining kuchsizlanib 
talaffuz qilinishidir.Masalan, bir,bil,til  so’zlari bir bo’g’inli bo’lganligi va urg’u shu
so’zdagi  i  unlisiga tushganligi tufayli bu so’zlardagi  i  unlisiga normal holda 
talaffuz qilinadi va normal holda eshitiladi.Lekin shu so’larning oxirigi ikkinchi bir
bo’g’in qo’shilishi bilan,urg’u ham ikkinchi bo’g’inga ko’chadi.Natijada birinchi 
bo’g’indagi  i  unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz 
qilinadi; bilak,tilak,biroq.  Birinchi bo’g’indagi urg’ularning  ana shunday 
kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduksiya hodisasi yaqqol misol bo’la oladi 
(reduksiya so’zining lug’aviy ma’nosi “kuchsizlanish”, “orqaga qaytish”, “pastga 
tushish” demakdir).                                                                                               
______________                                                                                                         
1 
 H. Jamolxonov.  Hozirgi  o’zek  adabiy  tili. – Toshkent , “Talqin” ,2005-y: 73-b                                                Reduksiya quyidagi so’zlarning birinchi bo’g’inida kelgan  I  ning kuchsizlanib 
talaffuz qilinishi ham misol bo’la oladi;                       
misol,pishiq,shira,pishak,qiliq,ichak kabi.Reduksiyaning ikkinchi bo’g’inida kelish
hollari ham uchrab turadi .Bu hodisa so’zga uchinchi bo’g’in qo’shilganda sodir 
bo’ladi-ikkinchi bo’g’indagi unli tamoman kuchsizlanib,tushib 
qoladi.Masalan,burun-burni,bo’yin-bo’yni,egin-egni,keyin-keyni singari.                
Proteza tovush hodisasiga R.Sayfullayeva va Sh.Shoabdurahmonovning 
adabiyotlarida deyarli bir xil ma’lumotlar keltirilgan .                                               
Tilshunos olim H.Jamolxonovning izlanishlari natijasida proteza hodisasini 
quyidagicha izohlaganlar.                                                                                      
“Proteza-  so’z boshida tovush orttirilishi: a)rus >o’ris,ro’za >o’raza,ro’mol 
>o’rimol kabi. Ma’lumki, qadimgi turkiy tilada sonor “r” tovushi so’zi boshida 
qo’lanmagan, demak, uni so’z boshida qo’llash ko’nikmasi ham bo’lmagan, bu hol
boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar boshidagi sonor “r” dan oldin bir unlining 
orttirilishiga olib kelgan, shu tariqa olinma so’zning fonetik tarkibi turkiy tillar 
qonuniyatiga bo’ysundirilgan;                                                                                     
b) shkaf >ishkop,stakon> istakan  kabi : turkiy tillarda so’z yoki bo’g’in  boshida 
(pozitsion omil ) undoshlar o’zaro birika olmaydi ( sintagmatik omil), ayni shu 
qonuniyat yuqorida keltirilgan ruscha o’zlashmalar boshida bir unlining 
orttirilishiga ,demak, shu so’zlarning turkiy til qonuniyatiga moslashtirilgan 
shakilning yaratilishiga olib kelgan.                                                                            
Proteza- so’z boshida bitta unlining orttirilishi ptoteza hodisasi 
sanaladi.Odatda,aksariyat sonor  p  tovushidan oldin  o’  va  i  unlilari    orttiriladi: 
ro’mol  – o’ro’mol, ro’za –o’ro’za ,rayhon- irayhon, rozi- irozi, rais- irais, rang- 
irang ,ro’zg’or- o’razg’or 1
.                                                                                          
Ayrim holatda so’z boshida sirg’aluvchi portlovchi ikki undosh qator kelganda  i 
unlisi orttirilishi mumkin; shkaf- ishkaf,spravka- ispravka, stol- istol, stul- istul, 
shtraf- ishtraf, stansiya-istansiya kabi.                                                                        
Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo’ladigan hodisalardan yana biri bu- jarangli “b” 
va “d” undoshlarining so’z oxirida jarangsizlanishi:                                                                   
______________________________                                                                                                                                                                                                                                                     1
  R. 
Sayfullayeva, B. Mengliyev , G.Boqiyev, M. Qurbonova, Z.Yunusov , M. Abdullayev. Hozirgi  o’zbek  
adabiy  tili . – Toshkent , “ Fan va texnologiya”, 2009 –y: 65-68-bet                                                                      maktab >maktap (b>p),savod >savot (d >t) gab >gap (b>p) kabi.                                                                          
Bunday holat jarangli j,j (dj),z undoshlarida ham uchraydi:misol,massaj >massash 
( j >sh ),dilxiroj >dilxiroch (j >ch ),sakkiz >sakkis (z >s ) kabi.Yuqoridagi barcha 
holatlarda b,d,j,j(dj),z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion ottenkalari 
qo’langan.O’zbek tilida ko’p bo’g’inli so’zlarda portlovchi, jarangsiz “q” ning so’z
oxirida sirg’aluvchi ,jarangli “g’” tarzida talaffuz qilinishi hollari ham 
uchraydi ;baliq >balig’, o’rtoq >o’rtog’,taroq >tarog’,quloq >qulog’ (q>g’) so’zlari
kabi 1
.                                                                                                                            
So ’ z    boshida   tovushlar    mosligi    natijasida    leksema    variatlarining    orttirilishi   
muammosi    dastalab    Mahmud    Qoshg ’ ariy    tomonidan    bayon    qilingan    edi  . 
Xususan    u   qipchoq  ,  o ’ g ’ uz    tillarini   hoqonicha    turkcha    tilga   qiyoslar    ekan  , 
hoqonicha    turkcha   leksemalar    boshidagi  [  y ]  undoshi    qipchoq   tillarida    doimo       
[  j  ]  ga  ,  o ’ g ’ uz   tillarida    esa    nolga    aylanishi   haqida    bayon   qilganar .  Masalan  , 
turkcha    jinji  ,  qipchoqcha     jinji  ,  o ’ g ’ uzcha    inji      tarzida   ifodalanadi .                      
Epenteza - so ’ z   o ’ rtasida   tovush   orttirilishi   hodisasidir . Bu   hodisa   ham   asosan  
boshqa   tillardan   o ’ zlashtirilgan   so ’ zlar   tarkibida   turkiy   til   qonuniyatlariga  
moslashtiriladi  (  so ’ z   yoki   bo ’ g ’ in   boshida   qatorlashib   kelgan   ikki   undosh   orasida  
bir   unli    orttiriladi  :  plan  > pilon , klubnika   > qulupnay ,  traktor  > tiraktor    kabi  ).         
Malumki   turkiy   so ’ zlar   tarkida   ikki   unli   ham   yonma - yon   qo ’ llanmaydi . Bu   hol  
Said , oila , soat , radio , qoida   kabi   arabcha   o ’ zlashmalarning jonli tilda 
Sayid,oyila,sog’at,radiyo,qoyida kabi deb (ikki unli orasida bir undoshning 
orttirilib ) talaffuz qilinishiga sabab bo’ladi.                                                               
Misol:doira- doyira,qoida- qoyida  2
.                                                                            
Yuqorida keltirilgan bu fikirlarda birozgina jumboqli tomon ko’zga korinadiku bu 
bo’lsa ham ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi kabi fikirlarda.Ya’ni 
misollarda ikki unli orasida orttirilgan bir undoshga ko’zimiz tushsada ammo 
epenteza ta’rifida ikki undosh orasida bir unli orttiriladi degan ma’lumot 
keltirilgan.Ammo boshqa tilshunoslarimiz fikirlariga nazar soladigan bo’lsak bu 
fikirlarga duch kelmaymiz.                                                                                          
________________                                                                                                     
1
 Ш. Шоабдураҳмонов  ва  бошқалар . Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили. – Тошкент , “Уқитувчи”,1980. 
76.b                                                                                                                                                                                    2
Ushbu  ma’lumot  Internet –  www.ziyouz.com   kutubxonasi                                                            Jumlada,Sh.Shoabdurahmonov va B.Umurqulov kabi tilshunoslarimizda bu fikrlar 
(ikki unli orasida bir undoshning orttirilishi )keltirilmagan.Fikrimizning izzohi 
sifatida ularninning epentezaga ta’rifini keltirib o’tamiz.                                           
Epenteza-So’z boshida, o’rtasida va oxirida ikki undosh qator kelgan undoshlar 
orasida  i, u  va ba’zan  a  unlilari orttiriladi.Misol,fikr-fikir,hukm-hukum,doklad-
dokalad,klass-kilass kabi.Bu yuqoridagi ma’lumotlar tilshunos olim 
Sh.Shoabdurahmonov adabiyotida keltirilib o’tilgan bo’lsa quyidagi keltiradigan 
ma’lumotlarimiz B.Umurqulov ga tegishlidir.Ya’ni: Epenteza-so’z oxirida yonma-
yon kelgan ikki undosh orasida bitta unli qo’shib aytish:Misol,fikr-fikir,mehr-
mehir,ilm-ilim,ahl-ahil kabi.                                                                                        
Bu ikki tilshunos fikirlarida ba’zi farqlarni ko’rib o’tishimiz mumkin.Bu unlining 
qaysi o’rinda qo’lanishika ko’ra farqlangan 1
.                                                              
Epiteza – ( austeza )  so’z oxirida  tovush  orttirilishi ; bu hodisa  ko’proq  so’z 
oxirida  qatorlashib  kelgan   sk, nk   undoshlaridan  so’ng  yuz beradi : Misol, 
otpusk > otpuska , kiosk > kioska,  tank > tanka,  blank > blanka  kabi.                    
Bunda  ham  pozitsion – sintagmatik omil  ( turkiy  so’z  oxirida sk, nk  undoshlari 
birikmasining  uchramasligi ) ko’proq  darajada  asos  bo’lgan .                                
B.Umurovning  Hozirgi  o’zbek  adabiy tili adabiyotida fonetik  hodisalarning  
turlari  maktab  darsliklari  ma’ lumotlariga o’xshash  holatlar  ko’zatiladi.Bular:    
Tovush  tushishi –  so’z o’zagidagi  yoki  unga  qo’shilgan  qo’shimchalar  
tarkibidagi  ayrim tovushlarning  ma’lum  fonetik  qurshov  yoki  pozitsiya  
ta’sirida  talaffuz  etilmasligi.  Bu  hodisaning  quyidagi  turlari  bor:                       
a) prokopa,  ankopa –  so’z boshidagi  tovushning  tushib qolishi ; misol, yilon > 
ilon, yog’och > ag’och > og’och,  yigna > igna,  isirg’a > sirg’a  kabi. Bunda  til 
o’rta  “y” da  ovozning  ustunligi  demak, uning  unliga  yaqinligi  o’zidan  keyingi
unliga  singib  ketishi  kabi omillar  ta’siri  bor.                                                          
Prokopa, asosan,  tarixiy  jarayon  mahsuli  bo’lib, hozirgi  o’zbek  adabiy  tilida  
uchramaydi.                                                                                                                 
b ) sinkopa –  so’z o’rtasidagi  tovushning  tushib qolishi.                                          
__________________                                                                                                 
1
   М. Миртожиев . Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили. Тошкент , 2004й. 29 -39- б         Bu  hodisa  reduksiyaning  davomi  sifatida  ko’proq uchraydi – o’zak 
morfemaga  affiks  morfema  qo’shilganda,  urg’u oxirigi  bo’g’inga  ko’chib, 
  o’zakdagi  unli kuchsizlanadi  va  tushib  qoladi; misol,  burun > burnim, burning, 
burni, o’g’il > o’g’lim, o’g’ling, o’g’li  kabi .                                                             
So’z  o’rtasidagi  unlining  tushib  qolishi  ba’zan  tarixiy ( deaxron ) planda  sodir 
bo’lgan  bo’lib, hozir  sezilmasligi  ham  mumkin; misol,  olcha < olicha,  kelyapti 
< kelayapti  kabi. O’zbek  tilida  undosh tovushlar  sinkopasi  ham  uchraydi; 
misol,  pastqam > pasqam,  pastda > pasda  kabi. Ularning  ba’zi  turlari tarixiy  
plandagina  qaralishi  mumkin;  misol, erdi > edi  kabi.                                             
d ) apakopa –  so’z oxiridagi  tovushning  yoki  qo’shma  so’z  komponentining  
tushib  qoldirilishi : misol,  baland > balan, xursand > xursan,  g’isht > g’ish,  
go’sht > go’sh, obro’y > obro’,  do’st > do’s, podshoh > podsho,  past > pas,  
daraxt > darax kabi   1
.                                                                                                   
Qo’shma so’z  komponentining  tushib  qoldirilishiga  asosan ruscha  leksik  
o’zlashmalarda  uchraydi : Misol,  metropoliten >  metro,  kilogramm > kilo,  
taksomotor > taksi  kabi.                                                                                             
Tovush yoki  komponentning  tushirib  qoldirilishiga  olib keladigan  sabablar  
qatorida  pozitsion  ( urg’usiz  bo’g’indagi  reduksiya )  va  sintagmatik  ( yonma – 
yon )  qo’llangan  tovushlarning  singishib  ketishi  bilan  birga  fonatsion  
energiyani  tejash, ixchamlikka  erishish  kabi  omillar  ham qatnashadi .                 
H. Jamolxonov eleziya hodisasiga  qisaqacha  ta’rif  berib  o’tgan ya’ni; eliziya – 
unli tovush bilan  tugagan  so’zga  unli  bilan  boshlangan  so’zning  qo’shilishi  
natijasida bir  unli  tovushning tushishi. Masalan, ayta oldi > aytoldi,  Dili orom > 
Dilorom kabi. Bu  hodisa unlilar  singishuvining  bir  ko’rinishidir. Yana  qarang; 
sinerezis hodisasi. Sh. Shoabdurahmonov  esa  eliziya  hodisasini  turlari  bilan  
izohlaganlar . Ya’ni :                                                                                                   
Eliziya  – unli bilan tugovchi  va  unli  bilan  boshlanuvchi  ikki  so’zning  
qo’shilishi  natijasida  unli  bilan  boshlanuvchi  ikki  so’zning  qo’shilishi  
natijasida  unli  tovushdan  birining  tushib  qolishi  hodisasidir.  Bunda  bir necha  
holat  kuztiladi :                                                                                                
________________                                                                                                     
1  
 Ҳозирги  ўзбек  адабий  тили , 1 -  том , Тошкент ,1966 ,13  -27- бет                                                                 a )   birinchi  so’z  oxiridagi  unli  tushib  qoladi : misol,  yoza oladi > yozoladi,  
bora oladi > boroladi,  qora  ot > qorot kabi.                                                               
b )   unli  bilan  boshlanuvchi  ikkinchi  so’zning  bosh  unlisi  tushib qoladi : misol,
borar  ekan > borarmish,  yozgan  ekan > yozganakan  kabi.                                     
d )   Abdusalom  so’zining  Absalom,  Abdujabbor  so’zining  Abjabbor,  olib  kel  
so’zining  opke  tarzida  talaffuz  qilinishi  natijasida  bir  unli  va bir  undoshning  
tushib  qolishi  hodisasi  ham eliziyaning  yuqori  murakkablashgan  formasi  
hisoblanadi . Bunday  hollarda  eliziyaning  murakkablashishi  natijasida  
so’zlarning  qisqargan  formasini  hosil  qiladi 1
 .                                                        
B. Umurqulovning  Hozirgi o’zbek  adabiy  tili adabiyotida,  o’zbek  tilida  tovush 
o’zgarishi  hodisalariga  quyidagicha  fikirlar  keltirilgan . O’zbek  tilida  tovush  
o’zgarishi  hodisasi  3 xil  bo’lib, ular;                                                                        
a ) tovush  almashinuvi                                                                                                
b ) tovush  tushishi                                                                                                       
c ) tovush  orttirilishi.                                                                                                  
Bu  o’zgarishlardan  tovush  o’zgarishi  va  tovush  qo’shilishi  yozuvda ham aks 
ettiriladi. Tovush  o’zgarishlarining  bu  turlarida  so’zlarga  qo’shimchalar  
qo’shish  va  tallaffuz  qilish  asos  bo’ladi .                                                               
Ayrim  so’zlarga  turli  qo’shimchalar  qo’shilganda  so’z  o’zagidagi  ba’zi  tovush
boshqa  tovushga  aylanadi .                                                                                        
Tovush  almashinuvi –  ko’pincha so’zga  so’z yasovchi  qo’shimcha  qo’shilishi  
natijasida  yuzaga  keladi ; maslan,  son + a = sana,  o’yin +a = o’yna,  qishla,  
sayla,  o’yla  so’zlariga   q   va   v,   qo’shimchalari  qo’shilganda  so’z  o’zagida   a   
tovushi   o   ga aylanadi ; sana + q = sanoq,  qishla + q = qishloq,  sayla + v = 
saylov,  o’yla + v = o’ylov kabi 2
.                                                                                
Bu hodisa  tovush  almashinuvi  hodisasidir. Tovush  almashinishi  so’zlarga  so’z  
o’zgartiruvchi  ( aloqa  munosabat  shakillari  yoki sintaktik shakil  hosil qiluvchi ) 
qo’shilganda  ham  yuz  beradi ; misol,  qishloq – qishlog’im,  o’rtoq – o’rtog’im, 
quloq – qulog’im,  tilak – tilagim  yurak - yuragim  kabi .                                 
________________                                                                                                     
1
  Абдузуҳур Абдуазизов . Ўзбек тили  фонологияси ва  морфонологияси.  –  Тошкент ,”Университет”,
2010 - й: 46.б                                                                                                                                                                      
2
H. Jamolxonov .Hozirgi  o’zbek  adbiy  tili. – Toshkent , 2005-y:73-bet.      Tovush  tushishi –  so’zlarga  ba’zan  ayrim qo’shimchalar  qo’shilishi  
natijasida  asosda  yoki  qo’shimchada  tarkibida bir  tovush  tushishi  hodisasi  
sanaladi .  Tovush  tushishi  quyidagicha  bo’ladi ;   a )  so’zlarga  so’z  
o’zgartiruvchi  ( aloqa  munosabati  shakillari ) qo’shimchalari  qo’shilganda  sodir
bo’ladi. Masalan,  burun ,   qorin,  ko’ngil,  o’rin, og’iz, o’gil, singil, kongil  kabi 
so’zlarga  egalik  qo’shimchalari  qo’shilganda  bitta  unli tovush  tushib  qoladi ; 
misol,  burun + im= burnim, qorin + im= qornim, ko’ngil + im= ko’nglim, o’rin + 
im = o’rinim, og’iz + im=og’zim, o’g’il + im= o’g’lim, singil + im = singlim, 
ko’ngil + im= ko’nglim  kabi  so’zlarga  egalik  qo’shimchalari  qo’shilganda  bitta
unli  tovush  tushib  qoladi ya’ni yuqorida  ko’rsatilgan  so’zlar kabi yoziladi .        
Men, sen  olmoshlariga   -ni, -ning   qo’shimchalari  qo’shilganda  bitta   n   tovushi  
tushib  qoladi. Misol,  men + ning = mening, sen + ni = seni,  sen + ning = sening, 
men + ni = meni kabi aytiladi va  yoziladi.                                                                 
b )  so’zlarga  shakil  yasovchi  qo’shimchalar  qo’shilganda  yuz beradi; misol,  
ikki,  olti, yetti  sonlariga   -ov, -ala   qo’shimchasi  qo’shilganda  so’z  asosidagi  i 
tovushi  tushib  qoladi ; ikki + ov =ikkov,  olti + ov = oltov, ikki + ala =ikkala,  
yetti + ovi =yettovi kabi aytiladi  va yoziladi . Bu  hodisa  sinkopa  deb  yuritiladi 2.
 
Sinkopa  hodisasiga  boshqa  tilshunos  olimimiz  tomonidan  quyidagicha  izoh  
berilgan. Ya’ni                                                                                                             
Sinkopa – bu biror  so’z  o’rtasidagi  va  oxiridagi  keng  unlilar  tor  unlilar  kabi  
talaffuz  qilinadi  va ayrim  holatlarda  tushib  qoladi. Misol, valochka > valichka,  
traktor > traktir,  avtor > avtir,  direktor > direktir,  generator > generator, 
genekolog > genekolik  kabi.  Bu  hodisa  sovet – internasional  so’zlariga  xos.      
H. Jamolxonovning  ma’lumotlariga  ko’ra   sinkopa   hodisasini tovush  
tushishining  biri  turi  deya  izohlagan.  B. Umurqulov  va  Jamolxonovlarning  
tovush  tushishi  hodisasi  yuzasidan  keltirilgan  ma’lumotlari  deyarli  bir biriga  
o’xshashdir.                                                                                                                 
v )   so’zlarni  talaffuz  jarayonida  ham  so’z  oxiridagi  tovush  tushib qoladi.  Bu  
hodisa  ba’zi tilshunoslarimiz  tomonidan   apakopa   deya nomlangan. Misol,  do’st
– do’s, go’sht – go’sh, g’isht – g’ish,  daraxt – darax, past – pas  kabi 1
.                     
Tovush  almashinishi  va tushishi  hodisalari  og’zaki  nutqda  ko’p  uchraydi.         
________________________                                                                                     
1 
  Б. Умурқулов . Ҳозирги  ўзбек  тили .  –  Термиз , 2012 - й : 16 -  бет.  3. So’zlarning  boshi yoki  oxirida  qo’sh  undoshlardan  oldin  yoki  qo’sh  
undoshlar  orasida  talaffuzda  bitta  tovush   qo’shiladi . Bu  hodisa  tovush  
orttirilishi  ya’ni  epenteza  deyiladi. Misol,  stol – ustol,  stakan – istakan,  mehr – 
mehir,  zehn – zehin,  aql – aqil  kabi.  Tovush orttirilishining  ushbu  ko’rinishi  
faqargina  og’zaki  nutqqagina  xosdir. Ayrim  tilshunoslarimiz  ya’ni,  R. 
Sayfullayeva  va  M. Mirtojiyevlar  epentezaga  qisman  bir  biriga  yaqin 
tushunchalarni  kiritishganlar  va quyidagicha  misollar keltirib  o’tishgan . Misol, 
fikr – fikir, hukm – hukum, doklad – dakalad,  klass – kilass  kabi.                           
Shuningdek  ayrim  so’zlarga  qo’shimchalar  qo’shilganda  ham  tovush  
orttirilishi  yuz beradi ; Masalan,  ko’rsatish olmoshlari   u,  bu, shu,  o’sha     
so’lariga   -ga,  -da, -dan,  -day, -dek, -dagi, -cha   kabi qo’shimchalar  qo’shilganda
bitta  n  tovushi  orttiriladi ; misol,  bu + ga = bunga,  u +da = unda,  shu + ga = 
shunga,  o’sha + cha= o’shancha,  u + ga =unga, u + dagi = undagi  kabi.                 
Ba’zida  -aqa  qo’shimchasi  yuqoridagi  ko’rsatish  olmoshlariga  qo’shilib  bir  
tovush  ortadi. Misol,  shu+ aqa = shunaqa  bu +aqa = bunaqa kabi.                          
Tovush  o’zgarishining  bu turi og’zaki nutqda  ham  yozma  nutqda ham o’z  
ifodasini  topadi.   Yozma nutqqa  nisbatan  og’zaki nutqda  ko’proq  uchraydi.         
Aferezis  –  oldingi  so’zning  so’nggi  tovushi ( yoki  tovushlar ) ta’sirida  keying  
so’z  boshidagi  tovushning ( yoki  tovushlarning )   tushishi : misol, ne uchun > 
nechun , mulla aka > mullaka  kabi. Bu  hodisa  sandxining  bir ko’rinishi  xolos.    
Gaplologiya   – yasama  so’z  tarkibida  birin – ketin  kelgan  ikkita  bir  xil  
bo’g’indan  birining  tushirib  qoldirilishi. Bu  hodisa  ham  ko’proq  
ixchamlashtirish,  energiyani  tejash  asosida  sodir  bo’ladi. Masalan , 
tragikomediya < tragikokomediya . Bu so’zning  tarkibida  ikkita bir xil  bo’g’in 
( “ ko” – uchinchi  bo’g’in  va  “ko” – to’rtinchi  bo’g’in ) birin – ketin  
kelganligidan  talaffuzda  ulardan  ulardan  biri  tushib  qoldiriigan  va  so’zning  
ana  shu  ixchamlashtirilgan  shakli  adabiy  til uchun  me’ yor  bo’lib  qolgan . 
Bunday  hodisa  mineralogiya < mineralologiya , morfonologiya < 
morfofonologiya , so’zlarida  ham  kuzatiladi .                                                           
Geminatsiya   – ikkita  bir  xil  undoshning  so’z  tarkibida  qavatlanishi : misol , 
muddat , izzat  kabi. Bunday  qavatlanish  ma’lum  uslubiy  maqsadlarda  yuzaga  
keltirilishi  ham  mumkin ; Masalan , maza , ( bitta  “z” , bunda  uslubiy  bo’yoq  
yo’q ). Yana  qiyos  qiling; misol,  yashamagur > yashshamagur , uchalasi >  uchchalasi , rosa > rossa , juda > judda  kabi . Gemenatsiya  hodisasi  so’z  
yasalishida  ham  uchraydi : misol, oq > oppoq , sog’ > soppasog’  kabi.                  
Degeminatsiya   – so’z  tarkibidagi  geminatsiyaning  yo’qolishi ; misol , men + 
ning > mening , sizni > sizzi > sizi , qayyer > qayer  kabi.  1
                                       
Sinerezis   – so’z  tarkibida  yondosh  qo’llangan  ikki  unlining  diftonglashuvi – 
bir  cho’ziq  unli  holiga  kelishi ; misol , mutolaa > mutola , matbaa > matba , 
saodat > sa : dat  kabi.  Bu  hodisa  ikki  unlining  orasidagi  undoshning  tushib 
qolishi  hisobiga  yuz  berishi  ham  mumkin ; misol , zahar > za : r , shahar  >        
sha : r  kabi .Sinerezis  hodisasiga  R. Sayfullayeva  tomonidan  quyidagicha  izoh  
keltirilgan . Ya’ni  : Sinerezis  – hodisasiga  ko’ra  so’z  o’rtasida  bir  joyda  kelgan 
ikki  unlining  bir  kuchsizlanadi  va  nutqda  tushib  qoladi . Ikkinchi  unli  fonema
esa  cho’ziq  talaffuz  etiladi . Misol , maorif – mo : rif , saodat – so : dat , qiroat – 
qiro : t , jamoat – jamo : t  kabi . Bu  hodisa  asl  o’zbekcha  so’zlarga  xos  emas .  
Hozirgi o’zbek  tilining  og’zaki  so’zlashuv  uslubida  va  bir  qator  o’zbek  
shevalarida  portlovchi  undoshlarning  inervokal  holatda  kuchsizlashib , 
sirg’aluvchi  undoshlarga  aylanishi , sirg’aluvchi  undoshlarning  esa 
reduksiyalashib , unlilarning  paydo  bo’lishi  kuzatiladi . Bu  ikkilamchi  cho’ziq  
unlilar  ko’pgina shevalarda  oddiy  cho’ziqlikdagi  unliga  aylanadi . Masalan, bu  
yoqqa > buoqqa > ba : qa > baqa ; shu yoqqa > shu oqqa > sha :qa >shaqqa 
kabi.Intervokal  holatda  ko’pincha  y , v, h, g’ undoshlari  tushib  qoladi  va  
buning  natijasida  hosil  bo’lgan  ikki  unli  sinerezis  hodisasini  hosil  qiladi .       
Hozirgi  o’zbek  shevalarida  intervokal  [ y ] ko’proq  birinchi  bo’g’in  bilan  
ikkinchi  bo’g’in  oralig’ida  va  qisman  keyingi  bo’g’inlar  oralig’ida  o’z  
artikulatsion  belgisini  yo’qotib , vokalizatsiyaga  uchraydi  2
.Bunday  xususiyat  
hozirgi  barcha  turkiy  tillarga  xos  bo’lib , ularning  hammasi  uchun  mushtarak  
sanaluvchi  qadimgi  turkiy  tilda ham  va  o’zbek  tilining  ilk  shakillanish  
davrida  ham  uchraydi . Masalan , qadimgi  turkiy  tilda , tuyun > tugun , eski  
o’zbek  tilida, k ъ z > k ь y ь z > kigiz ; b ь z > b ь y ь z > bigiz ,hozirgi  xakas  tilida , kiis
> kiyis  “ kiygiz” va  boshqa .                                                                                     
_____________________                                                                                           
1 
  R. Sayfullayeva  va  boshqalar. Hozirgi  o’zbek  adabiy  tili. – Toshkent, “ Fan  va  texnologiya”, 2009-y 
65-68-bet.                                                                                                                                                                         
2  
Турсунов.И ва  бошқалар . Хозирги ўзбек адабий  тили.  –  Тошкент : Фан, 1992. 113-117-бет.     Spirantizatsiya –  ayrim  portlovchi  undoshlarning  ikki  unli  orasida  
( intervokal  pozitsiya ) sirg’aluvchi  undoshga  o’tishi  : Misol, bora  ber > boraver
( b> v ), po’stloq > po’stlog’i ( q > g’ ), taroq > tarog’i  ( q > g’ ) kabi  1
.  Bu  
hodisada  pozitsion  omil ( intervokal  holat )  bilan  birga  kombinator  omil  ham  
ishtirok  etadi .  
_________________________                                                                                   
1 
 Ш.Шоабдураҳмонов  ва  боқрқадар . Хозирги ўзбек  адабий  тили.  –  Тошкент, “Уқитувчи” , 
1980.74 -76- бет
                                                                                                                                                                                                                                                                           
                                                                                                              Xulosa .                                                             
Ushbu    kurs    ishida    o ’ zbek    tlida    tovush    o ’ zgarishlari    va    ular    sirasiga    kiruvchi   
fonetik    hodisalarning    turlari    va    bu    turlarining    bir    biridan    farqlari  ,   og ’ zaki   
yoki    yozma    tarzda    ifodalanishi    kabi     xuloslarga    kelindi    tadqiq    etilishining   
natijasi    o ’ laroq    quyidagicha    quyidagicha  :                                                               
-    Bugungi    kunda    fonetikani    o ’ rganish  ,  fonetika    va   fonologiya  ,  fonetikada   
tovushlarning    o ’ zgarishi    ya ’ ni    fonetik   jarayonlarga    oid    juda    ko ’ p    tadqiqot   
ishlari    amalga    oshirilishiga    qaramay    o ’ zbek    tilshunosligida    hali    ham    o ’ z   
yechimini    topmagan    masalalar    bisyor    ekanligi    ko ’ zga    tashlanadi  .  Bu  borada  
bildirilgan  yuqoridagi  fikrlar , ilgari  surilgan  g’oya  va  izlanishlar  mezonlar  
kelgusida  fonetika  va  fonologiya  bo’limlari  nazariyasining  mukammal  
variantini  yaratishga  asos  bo’ladi .                                                                           
-  O’zbek  tilshunosligida  shu  paytga qadar  maydonga  kelgan  ishlarda  
tadqiqotchilar  tilshunoslikning  qaysi  metodi  an’anaviy  tilshunoslik  yoki  
system  tilshunoslik  metodlari  bilan  ish  ko’rishdan  qat’i  nazar  so’zning  
mohiyatini  anglashga  intilganlar  va  ularni  tasniflashga  ham  ana  shu  
maqsadga  bo’ysundirganlar . Masalaning  muhumligi  shundaki , fonemalar  so’z  
va  morfemalar  ichida  yashaydi hamda  fonemalar  so’z  va  morfemalarning  
ichida  diskret  element  sifatida  o’zaro  sintagmantik  munosabatda  bo’ishidir .    
-  Har  bir  tilda  so’z  va  morfemalarning  ma’lum  fonetik  struktura  tiplari  
mavjud . Ammo  bu masala  shu  vaqtga  qadar  tilshunoslikda  yetarli  
o’rganilmagan. Shu  bilan  birga, ma’lum  so’z  bir  necha  morfemallardan  tashkil
topishi  va ma’lum  morfema  turli  morfemik  qurshovda  turlicha  allomorflar  
sifatida  yuzaga  chiqishi  ham  mumkin . Masalan, qizil + ar – qizar , sarig’ + ay – 
sarg’ay , bilak – bilagi  kabi  so’zlarda  qiz,  sarg’, bilag  morflari  bilan 
morfemaning  ma’lum  pozitsiyaga  xoslangan  turli  variantlaridir . Bu  o’rinda  
fonema  almashinuvlari  hech  qanday  fonologik  funksiyani  bajarmaydi .              
-   O’zbek  tilida  fonetik  hodislar  uzoq  yillar  mobaynida  tilshunos  olimlarimiz 
tomonidan  o’rganilib  kelinmoqda.  Bu   boradagi eng  samarali ishlarni  H. 
Jamolxonov  va B. Umurqulovlarning  izlanishlarida  ko’rishimiz  mumkin. 
Xususan, tovush  almashinuvi  ham  uzoq  vaqtlardan  buyon  lingvistlar  
tomonidan  o’rganilib  kelinadi. Qiyosiy  tilshunoslik  o’zining  dastlabki   taraqqiyot  bosqichidayoq  tovush  almashinuviga  katta  e’tibor  berdi . Ayniqsa, 
german  tillari  tadqiqotchilari  bu  maslani  alohida  o’rgandilar , chunki  tovush  
almashinuvi  german  tillari  morfologiyasida  asosiy  o’rinni egallagan  edi .           
-  O’zbek  tilida  bazi  fonetik  hohisalarimiz  o’tkinchi  tipga kiritigan  bo’lib  
bulardan  biri  singarmonizm hodisasidir. O’zbek  tili uchun  singarmonizm  
o’tkinchi  hodisa  bo’lganligi  uchun, bu  tilda  anglash ( pertseptiv ) va 
( delimitative ) funksiyani  leksik  urg’u  bajaradi . Singarmonizm  elementlari  esa 
O’zbek  tilida  ayrim  affikslar  morfemalarning  bir  necha  palatal  va  akustik  
allomorflari  mavjud . Bu allomorflar  o’zak  morfemaning  fonetik  xususiyatiga  
mos  holda  qo’laniladi . Demak  bu  hodis  morfologiyaning  o’rganish  ob’ektidir.
Hozirgi  o’zbek  tilining  og’zaki  so’zlashuv  uslubida  va  bir  qator  o’zbek  
shevalarida  portlovchi  undoshlarning  intervokal  holatda  kuchsizlashib , 
sirg’aluvchi  undoshlarga  aylanishi , sirg’aluvchi  undoshlarning esa  
reduksiyalashib , unlilarning  paydo  bo’lishi  kuzatiladi . Bu  ikkilamchi  cho’ziq  
unlilar  ko’pgina  shevalarda  oddiy  cho’ziqlikdagi  unliga  aylanadi .                      
So’z  boshida  tovushlar  mosligi  natijasida  leksema  variantlarining  ortishi  
muammosi  Mahmud  Qoshg’ariy  tomonidan  bayon  qilingan  edi . Xususan  u  
qipchoq , o’g’uz  tillarini  hoqonicha  turkcha  tilga  qiyoslar  ekan , hoqonicha  
turkcha  leksemalar  boshidagi  [y] undoshi  qipchoq  tillarida  doimo [j] ga,  
o’g’uz  tillarida  esa  nolga  aylanishini  bayon  qiladi .Masalan , turkcha jinji,  
qipchoqcha  jinji , o’g’uzcha  inji  kabi .                                                                     
Turkiy  tillar  o’rtasidagi  ana shu  fonetik  moslik  bugungi  o’zbek  tilining  
shevalarida  ham  o’z  ifodasini  topadi . Natijada  bir  leksemaning  majburiy  va  
fakultativ  variantlari  vujudga  keladi.                                                                        
                                    Foydalanilgan   adabiyotlar  ruyxati .
                              a )  Ilmiy  adabiyotlar ;                                                        
1 .  Б .  Ў м ў р қ улов  .  Ҳ озирги    ў збек    адабий    тили  . –  Термиз   2012 . 14 - 18 -  бет .
2  . R . Sayfullayeva , B. Mengliyev , G. Boqiyev , M . Qurbonova , Z . Yunusova , 
M . Abduzalonova . Hozirgi  o’zbek  adabiy  tili . – Toshkent – “ Fan  va  
texnologiya” – 2009- y. 65-68 b.                                                                                 
3  . H. Jamolxonov . Hozirgi  o’zbek  adabiy  tili . Toshent – “ Talqin” – 2005 . 72-
78 b.                                                                                                                             
4  . Internet .www.  ziyouz . com  kutubxonasi .                                                          
5  .  Ш  . Шоабд ў рахмонов  ,  М  . Ас қ арова  ,  А .  Хaиев  ,  И .  Рас ў лов  ,  Х . 
Дониёров .  Ҳ озирги   ў збек  адабий  тили . Тошкент – « Укит ў вчи» - 1980 . 76 б
6  .  Ҳ озирги   ў збек  адабий  тили , 1-том. – Тошкент .1966 . 13-27- б етлар.        
7   . Ў . Т ў рс ў нов  ва  бошкалар .  Ҳ озирги   ў збек  адабий  тили . – Тошкент. 
1992. 12- 25 бетлар.                                                                                                    
8.  Абдузухур  Абдуазизов .  Ў збек  тили  фонологийаси  ва  морфонологийаси.
Тошкент – « Ў ниверситет» - 2010. 46-бет                                                                
9.  М. Миртaиев .  Ҳ озирги   ў збек  адабий  тили. Тошкент , 2004 . 29-36-
бетлар.
                                                  b  )  badiiy    adabiyotlar
1 . Oybek . “ Qutlug’  qon” – Toshkent 1993. 67-95-betlar.                                        
2 . O’tkir  Hoshimov . “ Daftar  hoshiyasidagi  bitiklar” – Toshkent 2006 . 17-76- 
betlar.
                                                    d ) siyosiy  adabiyotlar:                                          
1.  Шавкат    Мирзиёев   «  Б ў юк    келажагимизни    мард    ва    олижан     хал қ имиз  
билан    бирга    к ў рамиз », -  Тошкент ,  « Узбекистон »,   2017. 157-158- бетлар .      
2.  I. Karimov . Yuksak  ma’naviyat  yengilmas  kuch. – Toshkent: - 2008.  83-90- 
betlar .                                                                                                                          
3.    Шавкат    Мирзиёев    «  Миллий    тараккиёт    й ў лимизни    қ атъият    билан   
давом    еттирибб    янги    бос қ ичга    кутарамиз » б  1- жилд  ,   Тошкент  – « 
Ў звекистон » - 2017.  86- бет  .

МА VZU: O’ZBEK TILIDA TOVUSH O’ZGARISH HODISASI. Re’ja ; I . Kirish. Ishning umumiy tavsifi. II.Asosiy qism. 1.1.Tovush o’zgarish hodisasi va uning sabablari. 1.2.Kombinator va pozitsion fonetik o’zgarishlar. 1.3.O’zbek tilida: a) assimilyasiya hodisasi; b) dissimilyatsiya hodisasi; d) proteza hodisasi; e) eliziya hodisasi; f) reduksiya hodisasi; g) metateza hodisasi; h) epenteza hodisasi; i) sinkopa hodisasi; j) apakopa hodisasi va boshqa fonetik jarayonlar. III.Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish . Ishning umumiy tavsifi . Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e ’ tibor va g ’ amxo ’ rlik ko ’ rsatishga davlat siyosatining eng assosiy va ustuvor yo ’ nalishlaridan biri sifatida qarab kelmoqda . Chunki yoshlar - bizning kelajagimiz . Bu sohadagi davlat siyosatini yanada chuqurlashtirish uchun O ’ zbekiston Respublikasining “ Yoshlarga oid davlat siyosati to ’ g ’ risidagi ” qonuni yangi tahrirda qabul qilindi . Qonun ijrosi yuzasidan bir qator amalliy ishlar amalga oshirildi . Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari ham yoshlarga oid siyosatni naqadar dolzarb ekanligi yana bir karra assoslaydi : “ Farzandlarimizni mustaqil fikrli , zamonaviy bilim va kasb - hunarni egallagan ’ mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega , chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyztga ega bo ’ lgan masala hisoblanadi ” 1 . Istiqlol yillarida mamlakatimizda oliy o’quv yurtlari soni 2,5 barobar ko’paydi.Bugungi kunda oliy o’quv yurtlarimizda 230 mingdan ziyod talaba bilim olmoqda.Mamlakatimizda davlat budjetining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7 foizi ta’lim-tarbiya sohasiga yo’naltirilmoqda.Bularning barchasi bugungi kunda o’z samarasini bermoqda.Yoshlarimiz ilm-fan, madaniyat, sa’nat, sport va adabiyot sohlarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda.Bu mamlakatimiz istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib davom ettirishga katta ishonch bag’ishlaydi. Shuningdek , ayni vaqtda axborot - kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni o ’ zlashtirish bilan birga , yoshlarimizning kitob o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini oshirishiga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu g ’ oyat quvonarli hol , albatta . Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishga , ularning kitob bilan do ’ st bo ’ lishiga , aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e ’ tibor qaratilmoqda . Bu mamlakatimiz istiqboligiga , buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз”, - Тошкент , “ Ўзбекистон” , 2017. 157-158- бетлар.

kюelajak avlodlar munosib davom ettirishiga katta ishonch bag’ishlaydi.Bu g’oyat quvonarli hol albatta. Sababi shundaki , hech bir zamonaviy texnik vosita ta ’ lim samaradorligini ta ’ minlash va oshirishda kitoblarning o ’ rnini bosa olmaydi . Shu o ’ rinda Prezidentimiz Sh . Mirziyoyevning quyidagi so ’ zlari benihoyat qimmatlidir : “ Abatta , kompyuter , planshet - yaxshi . Nevaralarimiz, bollalarimizga odamning havasi keladi. Bu narslar- zamon talabi hozir. Lekin madaniyat yoshlikdan, insonni bolallar bog’chasida, maktabda kitob o’qishga o’rgatishdan boshlanadi” 1 .Shuningdek ushbu fikirga uyg’unlik Prezidentimizning “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish bo’yicha 5 ta muhim tashabbus” idan o’rin olgan 4- tashabbusda ham o’z aksini topgan . Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tlining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaho boylikning vositalari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini fanlar aro yanda oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank- moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etib, atama va iboralar, tushuncha va kategoriylarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini ayglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch asarida shunda deyiladi: “ Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda : Har bir millatning dunyoda borlig’ini ko’rsatadurg’on oyinayi hayoti til va adabiyotidur. __________________ 1 Шавкат Мирзиёв “ Миллий тарақиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб янги босқичга қўтарамиз”, 1-жилд , Тошкент –“ Ўзбекистон”-2017 . 86-бет.

Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdur” 1 . Ma’lumki bugungi kunda turli sohalarda davlatimiz rahbari boshchiligida o’tkazilayotgan tub islohotlarning samarasini OAV bevosita ishtirokisiz tasavur etish qiyin.Shu sababli jamiyat yangilaniyotgan bir paytda OAV zimasiga juda katta ma’suliyat yuklandi.Bu eng avvalo, ijodiy jamoa va uning rahbarlaridan o’z ishiga ma’suliyat bilan yondashish, kasb mahoratini yuqori darajada egallash va uni takkomillashtirib borish talab qilinadi.Shunday o’zgarish va yangilanish jarayonini mamlakatimizdagi barcha viloyat gazetalarida,jumladan Samarqand viloyat hokimligi bosh nashri “Zarafshon” gazetasi faoliyati misolida yaqqol ko’rish mumkin 2 . XX asrning 60-yillariga kelib o’zbek tilidagi fonetika va fonetik hodisalar keng o’rganila boshladi.Bu borada bir qancha tilshunoslarimiz o’z tushuncha va bilimlari yordamida xulosalar qoldirishgan.Jumladan B.Mengliyev va M.Qurbonova quyidagi fiklarni keltirishganlar: “Fonemaning nutq oqimida turli otekkanlarda yuzaga kelishida kombinator,pozitsion yoki aralash (kombinator-pozitsion) va boshqa omillarning ishtiroki borligi hamda fonetik hodisalar ham aslida ana shu omillar mahsuli sifatida sodir bo’ladi” 3 . Bundan tashqari fonetika va fonetik jarayonlar “O’zbek tilida fonetik hodisalar” mavzusi shakilanishida M.Mirtojiyev,A.Abduazizov,R.Sayfullayeva,H.Jamolxonov,M.Qurbono va,B.Mengliyev,Sh.SHoabdurahmonov,B.Umurqulovlar fonetik jarayonla va ularning turlari,kombinator va pozitsion o’zgarishlar,assimilyatsiya,dissimilyasiya,proteza,reduksiya,metateza,ep enteza va boshqa fonetik jarayonlarni tilshunoslikka kirishida o’z hissalarini qo’shdi. A.Abduazizov assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarini fonemalarga bog’lagan holda o’rgangan.Bu fikrimizni dalili sifatida quyidagi jumlani keltirishimiz o’rinli: _______________ 1 I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:- 2008. 83-90-betlar. 2 Турсунов .И, Муҳторов.Ж , Раҳматуллаев.Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент :Фан, 1992.113 - 117 - бетлар. 3 Абдусаид .А. Газета жанирларининг тил хусусиятлари . Дост.дие.авторефати. - Тошкент:2009.26 - бет.

. “O’zbek shevalaridagi talaffuz xususiyatlarini inobatga olinsa,adabiy tilda “periferiya”dagi b,p,f,v,m, ayniqsa y,q,g’,x fonemalari turli sabablarga ko’ra,kontakt(yonma-yon) va ditant (bir-biridan uzoqroq) assimilyatsiya ta’sirida kontekstual neytralizasiyaga uchraydi.Masalan: b fonemasi t tasirida p ga, l sonata ta’sirida v ga ko’chadi: n+b=m( o’n besh-o’mbesh), g+ch=x( bog’cha-boxcha), n+b=mb( shanba- shamba), t+m=m (oltmish-olmish)kabi”.