logo

O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB
O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI
MUAMMOLARI
Reja:
1. Tilshunoslikda psixolingvistik yo‘nalishning yuzaga kelishi
2. Psixolingvistikaning vazifaviy-struktur aspekti
3. Psixologik komponentlar va uning tilga aks etishi Tilshunoslikda   psixologik   yo‘nalish   bilan   bog‘liq   muammolar
naturalistik va logik ta’lim egalarining xatti-harakatlari bilan bog‘liq ravishda
kirib   kelgan.   Bu   borada   V.   fon   Gumboldt     konsepsiyasiga   e’tibor   bergan
holda, semantik qurilishda nutqiy ijodiy yondashuv lozimligini ta’kidlashida
kuzatiladi.   Bu   holat   psixolingvistika   bilan   shug‘ullangan   barcha   maktab
a’zolarining   diqqat-e’tiborida   bo‘lib   kelgan.   Qariyb   yuz   yildirki,
psixologiyaning   turli   xil   aspektlarida   nutq   o‘stirishning   nutqiy   ijodiy
yondashuvdagi   suhbat   me’yorlari   faoliyatiga   aloqadorligi   alohida
o‘rganilgan.
Ma’lumki,   psixolingvistika   asoschisi   nemis   tilshunos   olim   G.SHteyntal
(1823-1899)   hisoblanadi.   Uning   eng   muhim   asarlari   sifatida   « Tillarni   tasnif
etish   va   ularning   taraqqiyot   qonuniyatlarining   maqsadi »   deb   nomlangan
bo‘lib, 1850 yilda yozilgan. Undan keyin 1851 yilda yozgan  «Tillarning kelib
chiqishi» ,   1855   yilda   yozilgan   «Grammatika,   logika   va   psixologiya»,   1860
yilda   yozgan   «Muhim   tipdagi   tillarning   tuzilishi   xarakteristikasi»   asarlarini
sanab   o‘tish   lozim.   SHuni   alohida   ta’kidlamoq   joizki,   lingvistik
biologizmning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   SHleyxer   ta’limotida   o‘z   ifodasini
topgan   bo‘lsa,   logik   grammatizm   Bekker   ta’limotida   jonlantirildi.   SHteytal
esa   o‘z   ijodiy   o‘qishlarida   bu   jaryonni   individning   xatti-harakati   va   xalq
psixologiyasi taraqqiyotiga  tayanib o‘rganadi. Tilshunoslik-faqat individning
psixologik   xarakteri   bilan   chegaralanmaydi,   balki   uning   nutqini   o‘rganadi,
ayni zamonda xalqning  psixologiyasini, uning tilini ham o‘rganadi.
SHteyntal  ilmiy qarashlariga   Potebnya va Paul, Boduen de Kurtene  ham
Sossyur, Sepira  va  SHerbalar  e’tibor qaratadi. Biroq psixolingvistika bir xalq
misolida rivoj topgan emas.
Potebnya   va   Paul   qarashlarida   psixologik   asosi   gapning   semantik
qurilishi,   garmmatik   kategoriyalari,   tilning   leksik   ma’nolari   uchun   xizmat
2 qiladi. Psixologik tushunchalar til aloqasining shaxs va xalqqa bog‘liqligini,
shuningdek, tilning tarixiy-madaniy faktor ekanligini ifoda etadi.
Boduen   de   Kurtene   va   F.Sossyur   nutqiy   ijodiy   yondashuvning   ijtimoiy
xarakter   kasb   etishini   alohida   ta’kidlashadi.   Bu   konsepsiya   turli   xil
individual-leksik   birliklarning   paydo   bo‘lish   omillarini,   ijtimoiy-grammatik
assotsiatsiyasining   esa   uzviy   aloqadorligini   anglatadi.   Psixologik   maktab
XIX  asrning   birinchi   yarmi  va  XX  asr   boshlarida  vujudga   kelgan  bo‘lib,  til
va   nutq   muammosiga   doir   tilning   funksional   (vazifaviy)   belgilarini,
shuningdek, til qurilishini va nutqiy-ijodiy yondashuvni o‘rgangan edi.
Ma’lumki, vazifaviy-struktur yo‘nalish psixolingvistika, ya’ni  lingvistik
psixologiya   uchun   muhimdir.   A.Marti   o‘z   ishlarida,   jumladan,   1908   yilda
yozgan   «Umumiy   grammatika   va   falsafiy   tilni   tekshirishning
isbotlanganligi» ,   A.Gardineraning   1932   yilda   yozgan   «Til   va   nutqning
nazariyasi» ,  K.Byuleraning  1934 yilda yozgan  «Til nazariyasi»  asarida aynan
vazifaviy-struktur   yo‘nalish   masalasida   ilmiy   izldanishlar   olib   borishgan.
Ta’kidlash   joizki,   psixologik   idealar   lingvistik   yo‘nalishlar   uchun   muhim
bo‘lib,   psixologizm   va   nutqiy   faoliyatni   tushunishni   idrok   etishda   simvolik
alomat kasb etadi. Buni logik-ma’noviy tahlilda lingvistik yo‘l bilan amalga
oshiriladi.
Psixologik   komponentlar   strukturalizm,   etnolingvistik   nazariyalar,
semiotika   yo‘nalishlarida   o‘rganilgan   va   tadqiq   etib   kelinmoqda.   SHunga
ko‘ra,   psixologik   yo‘nalishlarning   muhim   ko‘rinishlari   til   uchun   xarakterli
bo‘lib,   psixolingvistikaning   yuzaga   kelishini   ta’minlagan.   1954   yilda   shu
masalaga   bag‘ishlangan,   ya’ni   psixologlar   va   tilshunoslar   hamkorligida
AQ SH ning   Blumington   shahrida   seminar   bo‘lib   o‘tgan   edi.   1957   yilda   esa
CH.Osgud   «Ma’nolar o‘zgarishi»   1961 yilda esa o‘zining psixolingvistikaga
doir   muhim   bo‘lgan   ishi   «Psixolingvistika» ni   yaratdi.   Amerikalik
psixolingvistlar   ana   shu   ishlarga   tayanib   deskritiv   va   transformatsion
3 tekstlarni   yuzaga   keltirishgan   hamda   xulq-atvor   psixologiyasi,   ayniqsa,
«ongdagi   xalq-atvor   modeli» ni   Osguda   va   uning   informatsion   nazariyasi
hamda matematik nazariyasiga bog‘liq ekanligini isbot qildilar.
Semantik-psixologik   qarashlarda   nutqiy   jarayoni   aynan   nutqning
qurilishi,   nutqning   vaziyati,   shuningdek,   nutqning   kontekstda   tutgan   o‘rni
masalalari   to‘laqonli   ravishda   o‘rganilgan   va   o‘rganilib   kelinmoqda.   Rus
tilshunosligida   bu   muammolar   bilan   L.SHerba,   L.Vo‘gotskiy   kabi   olimlar
mutnazam   shug‘ullanib   kelishgan.   Bir   qancha   psixolingvistlarni   A.Leontev
boshqarib   kelgan.   Natijada   1967   yilda   «Psixolingvistika» ,   1969   yilda
«Psixolingvistik   birliklar   nutqiy   vaziyatning   muhim   vositalari» ,   1969   yilda
«Til,   nutq,   nutqiy   faoliyat»   deb   nomlangan   asarlarini   yaratgan.   Angliyada
Fyors   Xolideya   boshchiligida   kontekst   vaziyati,   nutqiy   vaziyat,   nutqiy
kontekst   masalalari   bilan   bevosita   shug‘ullanuvchi   maktab   yaratilgan.
YAponiyada   esa   bevosita   « tilning   paydo   bo‘lishi» ni   o‘rganuvchi   maktab
mavjud   bo‘lib,   u   asosan,   til   va   uning   inson   faoliyatiga   aloqadorligini,   til   va
nutqiy jarayonni o‘rganish asosida nima beradi, degan masalalar ustida ilmiy
izlanishlar   olib   boriladi.   Ko‘rinadiki,   til   jamiyatning   asosiy   aloqa-aralashuv
vositasi sifatida tushuniladi, shuning uchun tilni har tomonlama o‘rganish va
tahlil etib berish lozim bo‘ladi. Insonning ijtimoiy-siyosiy qarashlarda tildan
va   uning   elementlaridan   foydalanish   muhimdir.   Bunda   til   elementlari
yordamida   osil   qilingan   ma’nolar   til   belgilari   yordamida   ma’no   hosil   qilib,
ular   ayni   zamonda   inson   ‘atti-harkatiga   xos   tushunchalarni   tushunish
imkonini beradi beradi. 
Lingvistik   psixologizmning   paydo   bo‘lishida   naturalizm   va   logizmning
alohida   o‘rni   bor.   Psixologiya   ana   shu   jarayonlarning   bir   ko‘rinishi   bo‘lib,
psixologizm   tilning   boshqa   xususiyatlarini,   xususan,   uning   nutqiy   faoliyati
bilan   bog‘liq   jihatlarini   o‘rganadi.   Psixologik   jarayon   bilan   biz
4 sotsiolingvistika   va   struktural   tilshunoslikda,   lingvosemiotika   va   matematik
lingvistikaning bo‘limlarida tanishib chiqamiz.
  Nutqiy   faoliyat   jarayonini   psixofizik   aspektlarini   tadqiq   etish
gapiruvchilar tomonidan nutqning fiziologik asosini o‘rganishni taqozo etadi.
Tomson   bu   haqda   to‘xtalib,   quyidagilarni   bayon   etadi:   «Biz   hozirgi   zamon
tilini   tushunish   asosida   uning,   ya’ni   tilning   biz   tomondan   so‘zlashuv
jarayonida   gapirish,   fikr   yuritish,   eshitish,   o‘z   navbatida   bizning
organizmimizda psixologik faktorlarni yuzaga kelishini ta’minlaydi, umuman
til   mavjudligi   biz   uchun   psixologik   va   fiziologik   jarayonlarda   ma’lum
bo‘ladi».
Nutqiy faoliyatning fiziologik asosi haqida Blumfild va psixolingvistlar
to‘xtalib,   ularni   tarixiy   transformatsion   sharoit   taqozosi   bilan   bog‘lab,   nutq
tuzilishiga xos deb ta’kidlaydilar. 
  Lingvistik   psixologizmning   asosiy   maktablarida   etnolingvistika   va
psixologik   sotsiolingvistika,   semantik   psixologizm,   psixologiya,   nutq   va
psixolingvistika   masalalari   muhim   deb   qaraladi.   Ularning   ilmiy   qarashlari
asosida   turli-   tuman   psixologik   maktablarda   o‘qishlar   yuzaga   kelgan.
Muhimi   shundaki,   psixologik   yo‘nalishlarning   barchasida   psixolingvistikani
psixologiya   va   tilshunoslik   fanlarining   tutash   nuqtasida   paydo   bo‘lgan   fan
sifatida e’tirof etiladi.
                                  Psixolingvistika
   
5          Psixologiya            Tilshunoslik
      Xullas,   zamonaviy   tilshunoslik   tobora   kengayib,   taraqqiy   etib
bormoqda.   Buning   asosini,   shubhasiz,   tilshunoslik   va   boshqa   fanlar
o‘rtasidagi   aloqadorlik   ta’minlaydi.   Psixolingvistika   ham   ana   shunday
jarayonning mahsulidir.
Matn   psixolingvistik   yondashuvlar   talqinida .   Matnning
antropotsentrik   mohiyati   psixologiya   va   lingvistika   sohalari   kesishuvi
natijasida yuzaga kelgan psixolingvistikada ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi.
Psixolingvistik   tadqiqotlarda   matnning   matn   tuzuvchi     –   matn   –
retsipient dan   iborat   uchlik 1
  nuqtai   nazaridan   tadqiq   etilishi   unda     shaxs
omilining rolini chuqur o‘rganishni  taqozo etadi.
Ma’lumki,   psixolingvistika   sohasi   XX   asrning   50-yillarida   psixologiya
va   tilshunoslik   fanlarining   hamkorligi   natijasida   yuzaga   kelgan.
Psixolingvistikaning   asosiy   tadqiq   obyekti   nutqiy   faoliyat   sub’ekti   bo‘lgan
shaxs,   til   sohibi   hisoblanadi.   Rus   tilshunosligida   mazkur   soha   rivojiga   katta
hissa   qo‘shgan   A.A.Zalevskaya   psixolingvistikaning   vazifasi   haqida   yozar
ekan,   “tilning   amal   qilishini   psixik   fenomen   sifatida   tavsiflash   va
tushuntirish” ushbu sohaning asosiy maqsadi bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi 2
.
Psixolingvistikaga     doir   ko‘plab   tadqiqotlar   yaratgan   rus   tilshunosi   va
psixologi V.P.Belyanin “Osnovы psixologicheskoy diagnostiki (modeli mira
1
  Ковшиков   В.А.,   Пухов   В.П.   Психология.   Теория   речевой   деятельности:   Учебник   для   вузов.   –   М.:
Астрель, АСТ, 2007. –  318 с.
2
 Залевская А.А. Введение в психолингвистику: Учебник для студентов  высших учебных заведений. –
М.: Российский гос. гуманит. ун-т, 1999. – С. 25.
6 v   literature)”   nomli   asarida     matnga   lingvistik   va   psixologik   yondashuv
haqidagi  o‘z  konsepsiyasini yaratdi.  Olimning mazkur  kitobdan o‘rin olgan,
matn   haqidagi   qarashlarini   aks   ettirgan   6   banddan   iborat       fikrlarini   to‘liq
keltirishni   lozim,   deb   hisoblaymiz.   Zero,   ular   tilshunosligimizda   hali
shakllanib   ulgurmagan   matnning   psixolingvistik   tadqiq   tamoyillari   uchun
juda muhimdir.
1.   V.P.Belyaninning   fikriga   ko‘ra,   nutq   ortida   nafaqat   til   tizimi,   balki
psixologiya   ham   turadi.   (Ayonki,   bunda   olim   nutq   yaratilishi   jarayonini
nazarda tutgan).
2.   Har   xil   matn   ortida   har   xil   psixologiya   turadi.   (Bunda   V.P.Belyanin
matn   tuzuvchining   matnda   aks   etuvchi   sub’ektiv   xususiyatlarini   nazarda
tutgan).
3.   Badiiy   matn   tuzilishi   aksentuallashgan   ong   tuzilishiga   muvofiqdir.
(Bunda   Belyanin   ong   psixik   tuzilishining   matn   tuzilishiga   ta’sirini   nazarda
tutadi. Uning bu fikri keyingi bandda yanada ravshanroq namoyon bo‘ladi).
4. Hissiy-mazmuniy dominanta 1
  badiiy matnning semantik, morfologik,
sintaktik   xususiyatlari,   shuningdek,   uning   uslubiyati   namoyon   bo‘lishida
asosiy rolni bajaradi.
5.   Matn   voqelik   –   ong   –   olam   manzarasi   –   til   –   matn   tuzuvchi   –
retsipient   –   matn   proeksiyasidan   iborat   tizim   unsuri   hisoblanadi.
(V.P.Belyanin ushbu bandda matn yaratilishi va idrokining barcha lisoniy va
nolisoniy omillarini qayd etgan).
6.   Retsipientning   badiiy   asar   haqidagi   o‘z   talqini   bo‘lishi   mumkin.   Bu
talqin   matn   bilan   birga   retsipientning   psixologiyasiga   ham   bog‘liq   bo‘ladi 2
.
(Bu   bandda   V.P.Belyanin   matn   idrokining   xususiy   hodisa   ekanligini
ta’kidlagan).
1
  Ҳиссий-мазмуний доминанта ҳақида 3-бобда алоҳида тўхталамиз. 
2
  Белянин   В.П.     Основы   психолингвистической   диагностики   (модели   м ира   в   литературе).   –   М:
Тривола, 2000. – С. 8-9.
7 Nazarimizda,  V.P.Belyanin  tomonidan  keltirilgan  ushbu  qarashlar  faqat
badiiy   matnni   emas,   boshqa   uslubdagi   matnlarni   ham   psixolingvistik   tahlil
qilish   uchun   asos   bo‘la   oladi.   Xususan,   5-bandda   bayon   etilgan   matnning
obyektiv voqelik, ong, olam manzarasi, nutq yaratilishi va uning idroki bilan
bog‘liq   bo‘lgan   serqirra   va   murakkab   hodisa   ekanligi   haqidagi   qarashlar
matnning psixolingvistik mohiyatini yaqqol namoyon etadi.
Psixolingvistik   tahlilda   lisoniy   ong   masalasi   ham   markaziy   o‘rinlardan
birini   egallaydi.   “Lisoniy   ong   tashqi   faoliyatni   til   belgilari   vositasida
rejalashtirish va boshqarishdan iborat bo‘lgan ichki jarayondir” 1
. U, xususan,
muloqotning eng oliy birligi bo‘lgan matn yaratilishida muhim ahamiyat kasb
etadi. 
Matnning psixolingvistik tadqiqida eng muhim bo‘lgan obyektlardan biri
til   sohibi   –   matn   tuzuvchi   va   retsipient   faoliyatidir.   Ma’lumki,   matn   inson
tomonidan   inson   uchun   yaratiladi.   Bu   matn   yaratilishi   va   uning   idrokidan
iborat faoliyat zanjirining antropotsentrik xususiyatga ega ekanligidan dalolat
beradi.   Psixolingvistik   tahlilda   muallif-retsipient   munosabatlarida   amal
qiluvchi lisoniy va nolisoniy omillar borki, ularni o‘zaro uyg‘unlikda tadqiq
etish kutilgan natijalarni olishga imkon yaratadi. 
Tilshunoslikda   matn   mohiyati,   unga   xos  bo‘lgan   asosiy   belgilar   haqida
mavjud   bo‘lgan   fikrlar 2
  matnni   psixolingvistik   aspektda   o‘rgangan
tadqiqotchilar   tomonidan   ham   e’tirof   etiladi.   Jumladan,   yaxlitlik,
informativlik,   bog‘lanishlik   kabi   xususiyatlar   matnning   asosiy   belgilari
ekanligi bir qator psixolingvistlarning ishlarida ham qayd etib o‘tilgan 3
. SHu
bilan   birga,     ushbu   tadqiqotchilar   matnning   psixolingvistik   o‘ziga   xosligi
1
  Ковшиков   В.А.,   Пухов   В.П.   Психология.   Теория   речевой   деятельности:   Учебник   для   вузов.   –   М.:
Астрель, АСТ, 2007. –  318 с.
2
 Бу ҳақда қаранг: Юлдашев М.М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. д-ри ... дис. –
Тошкент: ЎзР ФА ТАИ, 2009. – Б. 49-70.
3
  Белянин   В.П.   Основ ы   психологической   диагностики   (модели   мира   в   литературе).   –   М.:   Тривола,
2000. – С. 8-13; Пешкова Н.П. Психолингвистические аспекты типологии научного текста: Автореф.
дис. … д-ра филол. наук. – Уфа: БашГУ, 2002. – С. 15; Новиков А.И. Текст как объект исследования
лингвопсихологии   //   Методология   совреме нн ой   психолингвистики:   Сб .   статей.   –   М осква;     Барнаул:
Изд-во Алт. ун-та, 2003 . – С. 10.    
8 haqida   ayrim   qarashlarni   ham   ilgari   surdilar.   Jumladan,   matnni
psixolingvistik   aspektda   o‘rgangan   YU.A.Sorokin   uning   bog‘lanishlik   va
yaxlitlikdan   iborat   belgilariga   quyidagi   tarzda   yondashadi:   “Matn   yaxlitligi
psixologik   nuqtai   nazardan   retsipient   va   matnning   o‘zaro   munosabati
jarayonida   yuzaga   keluvchi   yashirin   proeksion   (konseptual)   holatdir,
shuningdek,   bog‘lanishlik   til   /   nutq   qurilishi   unsurlari   barobarida   uning
qurilish unsurlari bo‘lmagan qismlarning o‘zaro hamkorligi natijasi hamdir 1
.
YAna   bir   tilshunos   A.I.Novikovning   fikriga   ko‘ra   esa   matn   yaxlitligi   faqat
uning   mazmuniy   tuzilishiga   xosdir 2
.   A.I.Novikovning   ushbu   xulosasi
psixologik   va   kognitiv   nuqtai   nazardan   to‘g‘ri   bo‘lsa-da,   matnning   tashqi
tuzilishi   –   sintaktik-struktur   jihatini   e’tiborga   olmaganligi   bilan
munozaralidir.   Zero,   matn   yaxlitligini   uning   ichki   tuzilishigina
ta’minlamaydi.
A.I.Novikov matnning psixolingvistik belgilari qatorida axborot siqiqligi
(kompressivnost)ni   ham   qayd   etadi 3
.   Axborot   verbal   shaklining   siqiqligi
N.A.Jinkinning   har   bir   matnni   bitta   gap   shakliga   keltirish   mumkinligi
haqidagi g‘oyasiga asoslangan.
A.I.Novikov   yuqorida   qayd   etilgan   maqolasida   matnni   tahlil   qilishning
yangi   bir   yo‘nalishi   haqidagi   qarashlarini   ham   bayon   etgan.   Uning   fikricha,
psixolingvistik va kognitiv tilshunoslikda til turli nuqtai nazarga ko‘ra tahlil
qilinsa-da,   ular   bir   nuqtada   kesishadi.   U   mana   shu   nuqtani
“lingvopsixologiya” deb atashni taklif qiladi 4
.
Matnni   psixolingvistik   tahlil     etish   haqidagi   ayrim   tadqiqotlarda   uning
kreollashtirilganlik,   shakliy   uzilish   hamda   interpretativlik   xususiyatlari   ham
e’tiborga olinishi lozimligi ta’kidlanadi 5
.
1
  Сорокин Ю.А.  Текст: ц ельность, связность, эмотивность // Аспек ты общей  и  частной теории текста.
–М., 1982. – С. 61-73.
2
  Новиков А.И. Кўрсатилган мақола.
3
  Новиков А.И. Кўрсатилган мақола . –  Б . 9-17.
4
  Новиков А.И. Кўрсатилган мақола.
5
  Қаранг: Ковшиков В.А., Пухов В.П. Психол ингвистика . Теория речевой деятельности: Учебник для
вузов. –  М.: Астрель, АСТ, 2007.  – 318 с.
9 Kreollashtirilganlik   (rus   tilida:   kreolizovannost)   kreol 1
  so‘zidan   hosil
qilingan   bo‘lib,   retsipientga   ta’sir   o‘tkazish   maqsadida   verbal   hamda
noverbal   shakllarning   uyg‘unlashtirilishi   tushuniladi.   Rus   tilshunosi
M.B.Voroshilovaning   ma’lumotiga   ko‘ra,   bu   tushuncha   psixolingvistikaga
YU.A.Sorokin   hamda   E.F.Tarasovalar   tomonidan   kiritilgan 2
.   Kreollashtirish
natijasida “verbal va noverbal unsurlar yagona vizual, tuzilmaviy, mazmuniy
va   funksional   yaxlitlikni   hosil   qiladi” 3
.   Bunday   matnlar   sirasiga   tadqiqotchi
reklama matnlari, kinomatnlarni kiritadi.
Biz     ruscha   kreolizovannыy   tekst     terminini   o‘zbek   tilida   uyg‘un   matn
termini bilan ifodalash ma’qul, deb o‘ylaymiz, chunki bunday matnlarda bir
necha nolisoniy va lisoniy faktlarning uyg‘unlashuvidan iborat jarayon hosil
bo‘ladi.   Fikrimizcha,   uyg‘un   matnlar   nafaqat   psixolingvistikada,   balki
lingvokulturologiyada   ham   o‘rganilishi   lozim.   Sababi   –   uyg‘un   matnlarda
turli   madaniy-semiotik   maydonlar   o‘zaro   aloqaga   kirishadi.   Masalan,
g‘azallar   to‘plamidan   iborat   kitoblarda   ko‘pincha   CH.Ahmarov
miniatyuralari   ham   beriladi.   Bunda   she’riy   matn   mazmuni   hamda
suratlardagi   tasvir   o‘zaro   uyg‘unlashadi.   Bunday   usulni   ertaklar   to‘plamida
ham ko‘rish mumkin. Reklama matnlari ham uyg‘un matnga tipik misol bo‘la
oladi.   Teleekranda   namoyish   etiladigan   reklamalarda   uch   turdagi   madaniy-
semiotik maydon: tasvir, musiqa va matn uyg‘unlashuvini kuzatish mumkin.
Kinomatnlarda   ham   og‘zaki   matn,   tasvir   va   musiqa   uyg‘unligi   tomoshabin
ruhiyatiga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi.
YUqorida   aytilganidek,   bu   kabi   matnlar   funksional   yaxlitlikni   hosil
qiladi.   Psixolingvistikada   retsipientlarning   ana   shu   yaxlitlikni   qabul   qilish
qobiliyatlari tadqiq qilinadi. 
1
  креол   –   Африка мамлакатларида африкаликларнинг тубжойли бўлмаган, келгинди халқ вакиллари
билан бўлган никоҳларидан туғилган авлодлар / Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. 2-жилд. –
Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси,  2006. – Б. 416.
2
  Ворошилова Н.Б. Креолизован ный текст: аспекты изучения // Политическая лингвистика. Вып. 20. –
Екатеринбург, 2006. – С. 180-189.
3
  Ворошилова М.Б. Кўрсатилган мақола.
10 Psixolingvistikaga   doir   adabiyotlarda   qayd   etilgan   shakliy   uzilish   (rus
tilida:   skvajnost)   ham   matnga   oid   qiziqarli   hodisalardan   biridir.   Ma’lumki,
matnda ketma-ket kelgan jumlalar mazmunan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Ana shu
bog‘liqlik   kutilmaganda   uzilib   qolishi   mumkin.   O‘.Hoshimovning   “O‘zbek
ishi”   deb   nomlangan   hikoyasidan   olingan   quyidagi   parchada   mana   shu
hodisani   ko‘rish   mumkin:   Yo‘q,   Jumanov   Koryaginga   emas,   deraza   tomon
intildi. Soqchi eshikdan kirguncha bir hatlab deraza rahiga cho‘kkalab oldi.
SHu   alpozda   bir   soniya,   atigi   bir   soniya   Koryaginga   qaradi.   Hozirgina
ko‘zlarida   yonib   turgan   g‘azab   ifodasi   o‘rnida   shu   qadar   chuqur,   unsiz
nafrat,   nochorlik,   iztirob...   shu   qadar   teran   hayrat   bor   ediki,   Koryaginning
yuragi orqaga tortib ketdi.
– Jumanov! – Vasiliy Stepanovich deraza tomon talpindi. – Jumanov ...
Gapini   tugatmasdan   derazadan   yana   g‘ira-shira   oqshom   yorug‘i
ko‘rindi.
Soqchi   ikkovlari   baravar   yugurib   borishdi.   CHuqurlikdagi   hovlida,
hovuz chetidagi simyog‘ochda lampochka yonib turar, Jumanov yaproqlarini
chang   bosgan   archa   tagida   g‘ayritabiiy   yonboshlab   yotar   edi:   boshi
hovuzning sement qirrasida, gavdasi qirg‘oqda... Koryagin uning jon taslim
qilayotib, oyog‘ini uch-to‘rt silkitganini ko‘rdi.
Berilgan   mikromatnda   xalqimiz   kechmishidagi   fojiali   davrlardan   biri   –
paxta   yakkahokimligi   vaqtida   “o‘zbek   ishi”   deb   atalgan   mash’um
harakatning qurboniga aylangan shaxs, ya’ni   sovxoz direktori Jumanovning
tergovchining   ma’naviy   va   jismoniy   qiynoqlariga   chidolmasdan,   o‘zini
tergov   bo‘layotgan   binoning   yuqori   qavatidan   pastga   tashlab   halok   bo‘lishi
epizodi   tasvirlangan.   Agar   matndagi   jumlalarga   mantiqiy   jihatdan
yondashadigan   bo‘lsak,   uning   ikki   o‘rnida   muayyan   jumlalar   tushirib
qoldirilganini   ko‘rishimiz   mumkin:   bu     –   Jumanov!   –   Vasiliy   Stepanovich
deraza   tomon   talpindi.   –   Jumanov...   jumlasidan   keyingi   Jumanov   deraza
11 rahidan   o‘zini     pastga   otdi     hamda   Soqchi   ikkovlari   baravar   yugurib
borishdi   jumlasidan   oldingi   Koryagin   va   soqchi   yuqori   qavatdan   pastga
tushib,   hovliga   chiqishdi     jumlalaridir.   Axborot   izchilligi   ushbu   jumlalarni
taqozo   etsa-da,   ularni   matn   tarkibida   qo‘llamaslik   matnning   mazmuniy
yaxlitligiga ta’sir etmagan: retsipient muallif nazarda tutgan propozitsiyalarni
matnda   ifodalangan   vaziyatdan   kelib   chiqib,   o‘zi   tiklashi   mumkin.
Implikatsiyaning   bu   usuli   badiiy   matnlarda   ko‘p   uchraydi.   Demak,   shakliy
uzilish, aytish mumkinki, matn va retsipient munosabatlariga, ya’ni matnning
mazmuniy   idrokiga   oid   hodisa   bo‘lib,   aborot   siqiqligining   yuzaga   kelishiga
xizmat qiladi.
Matnning   psixolingvistik   xususiyatlaridan   biri   interpretativlik
hisoblanadi.   V.P.Belyanin   fikriga   ko‘ra,   har   bir   retsipient   muayyan   matn
haqida   o‘z   interpretatsiyasiga   ega   bo‘lishi   mumkin.   Matn   idroki   natijasida
yuzaga keluvchi interpretatsiya xarakteri faqat matnning emas, retsipientning
ham   psixologik   xususiyatiga   bog‘liq   bo‘ladi.   Muallif   bilan   retsipient
psixologik   jihatdan   qanchalik   yaqin   bo‘lsa,   ularning   matn   haqidagi
interpretatsiyasi shunchalik muvofiq bo‘ladi 1
.
  
1
  Белянин   В.П.   Основы   психолингвистической   диагностики   (модели   м ира   в   литературе).   –   М.:
Тривола, 2000.  – С. 8.
12 Foydalaniladigan  adabiyotlar
1. Абдураҳмонов   Х.,   Маҳмудов   Н.   Сўз   эстетикаси.   Тошкент,
1981.  
2. Актисова   О.А.   Синтаксические   средства   реализации
концептов   в   аспекте   эволюции   типов   повествовательной   речи:   На
материале   описаний   в   романах     “Преступление   и   наказание”
Ф.М.Достоевского   и   “Мастер   и   Маргарита”   М.А.Булгакова:   Автореф.
дис. ... канд. филол. наук. – Волгоград : Волг. гос. ун-т , 2006. – С. 29.
3. Воҳидов   Р.,   Неъматов   Ҳ.   Сўз   бағрида   маърифат.   -Т.:   Ёзувчи,
2001.
4. Галперин   Р.И.   О   понятии   текст   //   Вопросы   языкознания.   –
Москва, 1974.  –  № 6.    – С .22.
5. Горелов   И.Н.,   Седов   К.Ф.   Осно вы   психолингвистик и:
Учеб ное  пособие. – М.: Лабиринт, 2001. – С. 4.
6. Григорева   В.С.   Дискурс   как   элемент   коммуникативного
про ц есса: прагмалингвистический и когнитивный аспекты : монография
– Тамбов : Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2007.
7. Ўзбек   тилшунослигининг   долзарб   муаммолари.   ЎУМ,   ЎзМУ
2011. Ўзбек филологияси факултети кутубхонаси.
8. Усмонов С. Умумий тилшунослик. -Т.: Ўқитувчи, 1972. 
9. Фалсафа.  Қомусий луғат. –Т, 2004.
10. Фурс   Л.А.   Синтаксически   репрезентируемые   концепты:
Автореф. дис. … д-ра филол. наук. – Тамбов: Тамбовский гос. ун-т им.
Г.Р.Державина, 2004. – С. 42.
11. Хайруллаев М., Ҳақбердиев М. Мантиқ. -Т.:Ўқитувчи, 1993. -
Б. 92-95.
13

O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI Reja: 1. Tilshunoslikda psixolingvistik yo‘nalishning yuzaga kelishi 2. Psixolingvistikaning vazifaviy-struktur aspekti 3. Psixologik komponentlar va uning tilga aks etishi

Tilshunoslikda psixologik yo‘nalish bilan bog‘liq muammolar naturalistik va logik ta’lim egalarining xatti-harakatlari bilan bog‘liq ravishda kirib kelgan. Bu borada V. fon Gumboldt konsepsiyasiga e’tibor bergan holda, semantik qurilishda nutqiy ijodiy yondashuv lozimligini ta’kidlashida kuzatiladi. Bu holat psixolingvistika bilan shug‘ullangan barcha maktab a’zolarining diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. Qariyb yuz yildirki, psixologiyaning turli xil aspektlarida nutq o‘stirishning nutqiy ijodiy yondashuvdagi suhbat me’yorlari faoliyatiga aloqadorligi alohida o‘rganilgan. Ma’lumki, psixolingvistika asoschisi nemis tilshunos olim G.SHteyntal (1823-1899) hisoblanadi. Uning eng muhim asarlari sifatida « Tillarni tasnif etish va ularning taraqqiyot qonuniyatlarining maqsadi » deb nomlangan bo‘lib, 1850 yilda yozilgan. Undan keyin 1851 yilda yozgan «Tillarning kelib chiqishi» , 1855 yilda yozilgan «Grammatika, logika va psixologiya», 1860 yilda yozgan «Muhim tipdagi tillarning tuzilishi xarakteristikasi» asarlarini sanab o‘tish lozim. SHuni alohida ta’kidlamoq joizki, lingvistik biologizmning o‘ziga xos xususiyatlari SHleyxer ta’limotida o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, logik grammatizm Bekker ta’limotida jonlantirildi. SHteytal esa o‘z ijodiy o‘qishlarida bu jaryonni individning xatti-harakati va xalq psixologiyasi taraqqiyotiga tayanib o‘rganadi. Tilshunoslik-faqat individning psixologik xarakteri bilan chegaralanmaydi, balki uning nutqini o‘rganadi, ayni zamonda xalqning psixologiyasini, uning tilini ham o‘rganadi. SHteyntal ilmiy qarashlariga Potebnya va Paul, Boduen de Kurtene ham Sossyur, Sepira va SHerbalar e’tibor qaratadi. Biroq psixolingvistika bir xalq misolida rivoj topgan emas. Potebnya va Paul qarashlarida psixologik asosi gapning semantik qurilishi, garmmatik kategoriyalari, tilning leksik ma’nolari uchun xizmat 2

qiladi. Psixologik tushunchalar til aloqasining shaxs va xalqqa bog‘liqligini, shuningdek, tilning tarixiy-madaniy faktor ekanligini ifoda etadi. Boduen de Kurtene va F.Sossyur nutqiy ijodiy yondashuvning ijtimoiy xarakter kasb etishini alohida ta’kidlashadi. Bu konsepsiya turli xil individual-leksik birliklarning paydo bo‘lish omillarini, ijtimoiy-grammatik assotsiatsiyasining esa uzviy aloqadorligini anglatadi. Psixologik maktab XIX asrning birinchi yarmi va XX asr boshlarida vujudga kelgan bo‘lib, til va nutq muammosiga doir tilning funksional (vazifaviy) belgilarini, shuningdek, til qurilishini va nutqiy-ijodiy yondashuvni o‘rgangan edi. Ma’lumki, vazifaviy-struktur yo‘nalish psixolingvistika, ya’ni lingvistik psixologiya uchun muhimdir. A.Marti o‘z ishlarida, jumladan, 1908 yilda yozgan «Umumiy grammatika va falsafiy tilni tekshirishning isbotlanganligi» , A.Gardineraning 1932 yilda yozgan «Til va nutqning nazariyasi» , K.Byuleraning 1934 yilda yozgan «Til nazariyasi» asarida aynan vazifaviy-struktur yo‘nalish masalasida ilmiy izldanishlar olib borishgan. Ta’kidlash joizki, psixologik idealar lingvistik yo‘nalishlar uchun muhim bo‘lib, psixologizm va nutqiy faoliyatni tushunishni idrok etishda simvolik alomat kasb etadi. Buni logik-ma’noviy tahlilda lingvistik yo‘l bilan amalga oshiriladi. Psixologik komponentlar strukturalizm, etnolingvistik nazariyalar, semiotika yo‘nalishlarida o‘rganilgan va tadqiq etib kelinmoqda. SHunga ko‘ra, psixologik yo‘nalishlarning muhim ko‘rinishlari til uchun xarakterli bo‘lib, psixolingvistikaning yuzaga kelishini ta’minlagan. 1954 yilda shu masalaga bag‘ishlangan, ya’ni psixologlar va tilshunoslar hamkorligida AQ SH ning Blumington shahrida seminar bo‘lib o‘tgan edi. 1957 yilda esa CH.Osgud «Ma’nolar o‘zgarishi» 1961 yilda esa o‘zining psixolingvistikaga doir muhim bo‘lgan ishi «Psixolingvistika» ni yaratdi. Amerikalik psixolingvistlar ana shu ishlarga tayanib deskritiv va transformatsion 3

tekstlarni yuzaga keltirishgan hamda xulq-atvor psixologiyasi, ayniqsa, «ongdagi xalq-atvor modeli» ni Osguda va uning informatsion nazariyasi hamda matematik nazariyasiga bog‘liq ekanligini isbot qildilar. Semantik-psixologik qarashlarda nutqiy jarayoni aynan nutqning qurilishi, nutqning vaziyati, shuningdek, nutqning kontekstda tutgan o‘rni masalalari to‘laqonli ravishda o‘rganilgan va o‘rganilib kelinmoqda. Rus tilshunosligida bu muammolar bilan L.SHerba, L.Vo‘gotskiy kabi olimlar mutnazam shug‘ullanib kelishgan. Bir qancha psixolingvistlarni A.Leontev boshqarib kelgan. Natijada 1967 yilda «Psixolingvistika» , 1969 yilda «Psixolingvistik birliklar nutqiy vaziyatning muhim vositalari» , 1969 yilda «Til, nutq, nutqiy faoliyat» deb nomlangan asarlarini yaratgan. Angliyada Fyors Xolideya boshchiligida kontekst vaziyati, nutqiy vaziyat, nutqiy kontekst masalalari bilan bevosita shug‘ullanuvchi maktab yaratilgan. YAponiyada esa bevosita « tilning paydo bo‘lishi» ni o‘rganuvchi maktab mavjud bo‘lib, u asosan, til va uning inson faoliyatiga aloqadorligini, til va nutqiy jarayonni o‘rganish asosida nima beradi, degan masalalar ustida ilmiy izlanishlar olib boriladi. Ko‘rinadiki, til jamiyatning asosiy aloqa-aralashuv vositasi sifatida tushuniladi, shuning uchun tilni har tomonlama o‘rganish va tahlil etib berish lozim bo‘ladi. Insonning ijtimoiy-siyosiy qarashlarda tildan va uning elementlaridan foydalanish muhimdir. Bunda til elementlari yordamida osil qilingan ma’nolar til belgilari yordamida ma’no hosil qilib, ular ayni zamonda inson ‘atti-harkatiga xos tushunchalarni tushunish imkonini beradi beradi. Lingvistik psixologizmning paydo bo‘lishida naturalizm va logizmning alohida o‘rni bor. Psixologiya ana shu jarayonlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, psixologizm tilning boshqa xususiyatlarini, xususan, uning nutqiy faoliyati bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganadi. Psixologik jarayon bilan biz 4

sotsiolingvistika va struktural tilshunoslikda, lingvosemiotika va matematik lingvistikaning bo‘limlarida tanishib chiqamiz. Nutqiy faoliyat jarayonini psixofizik aspektlarini tadqiq etish gapiruvchilar tomonidan nutqning fiziologik asosini o‘rganishni taqozo etadi. Tomson bu haqda to‘xtalib, quyidagilarni bayon etadi: «Biz hozirgi zamon tilini tushunish asosida uning, ya’ni tilning biz tomondan so‘zlashuv jarayonida gapirish, fikr yuritish, eshitish, o‘z navbatida bizning organizmimizda psixologik faktorlarni yuzaga kelishini ta’minlaydi, umuman til mavjudligi biz uchun psixologik va fiziologik jarayonlarda ma’lum bo‘ladi». Nutqiy faoliyatning fiziologik asosi haqida Blumfild va psixolingvistlar to‘xtalib, ularni tarixiy transformatsion sharoit taqozosi bilan bog‘lab, nutq tuzilishiga xos deb ta’kidlaydilar. Lingvistik psixologizmning asosiy maktablarida etnolingvistika va psixologik sotsiolingvistika, semantik psixologizm, psixologiya, nutq va psixolingvistika masalalari muhim deb qaraladi. Ularning ilmiy qarashlari asosida turli- tuman psixologik maktablarda o‘qishlar yuzaga kelgan. Muhimi shundaki, psixologik yo‘nalishlarning barchasida psixolingvistikani psixologiya va tilshunoslik fanlarining tutash nuqtasida paydo bo‘lgan fan sifatida e’tirof etiladi. Psixolingvistika 5