logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMI

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

49.1142578125 KB
Скачать
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMI . Reja: 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni (1997 yil). 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni ( 2020 yil). 3. Xalq ta’lim tizimi haqida tushuncha. 4. O’zbekistonda ta’lim tizimi tarixi haqida ma’lumot. 5. Ta’lim tizimining tuzlishi va uning ish mazmuni. 6. Ta’lim muassasalarining turlari va faoliyati. 7. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari. Zamonaviy sharoitda jahon ta’limi: muammolar, yechimlar. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni (1997 yil). O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi 9 sessiyasi (1997 yil 29 avgust)da ta'lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish va uni yangi zamon talabi darajasiga ko’tarishni nazarda tutuvchi muhim davlat hujjatlari «Ta'lim to’g’risida»gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilindi. Shu munosabat bilan birinchi prezidentimiz Islom Karimov «Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» mavzusida nutq so’zlab, ta'lim-tarbiya tizimida islohatlar o’tkazish zarurati va omillarini asoslab bergan edi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni ( 2020 yil). Bugungi kunda ta'lim sohasini tubdan takomillashtirish davr talabiga aylangan. Ushbu talabdan kelib chiqqan holda, ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar qabul qilinmoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida”gi qonuni 2020 yil 23 sentyabr kuni qabul qilingan bo'lib, uning maqsadi ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Mazkur qonun bilan ta'lim sohasidagi asosiy printsiplar belgilangan bo'lib, ular asosan ta'lim ustuvorligining tan olinishi; ta'lim olish shaklini tanlash erkinligi; ta'lim sohasida kamsitishlarga yo'l qo'yilmasligi; ta'lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta'minlanishi; ta'lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; ta'lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; ta'limning uzluksizligi va izchilligi; o'n bir yillik ta'limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo'lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o'rta ta'limga tayyorlashning majburiyligi; davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; o'quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi hisoblanadi. Shuningdek, qonunda ta'limning maktabgacha ta'lim va tarbiya; umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim; professional ta'lim; oliy ta'lim; oliy ta'limdan keyingi ta'lim; kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish va maktabdan tashqari ta'lim kabi turlari bayon etilgan. Yuqorida qayd qilingan ta'lim turlaridan biri kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishdir. Mazkur qonun bilan kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishini tartibga soluvchi bir qator qoidalar belgilangan. Jumladan, kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq bo'lgan yo'nalishlar bo'yicha faoliyatni amalga oshirish uchun qo'shimcha kasbiy bilim, malaka va ko'nikmalarning zarur hajmi egallanishini ta'minlaydi. Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko'nikmalarning chuqurlashtirilishi hamda yangilab borilishini ta'minlaydi, kadrlarning toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish shakllari va muddatlari tegishli davlat ta'lim talablari bilan belgilanadi. Mazkur qonun jahon standartlari talablaridan kelib chiqqan holda ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning qamrovi kengligi va o'ziga xos xususiyatga ega ekanligi bilan 1997 yil 29 avgust kuni qabul qilingan “Ta'lim to'g'risida”gi qonundan tubdan farq qiladi. Ushbu qonunning o'ziga xos xususiyatlari ta'lim sohasiga bir qator yangiliklar kiritilganligida namoyon bo'ladi. Jumladan, unda belgilangan masofaviy ta'lim haqidagi qoidalar o'quv rejalari va o'quv dasturlariga muvofiq ta'lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko'nikmalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot tarmog'idan foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan. Shuningdek, qonunda dual ta'limga oid qoidalar belgilanib, u ta'lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko'nikmalarni olishga qaratilgan bo'lib, ularning nazariy qismi ta'lim tashkiloti negizida, amaliy qismi esa ta'lim oluvchining ish joyida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda, katta yoshdagilarni o'qitish va ularga ta'lim berish haqida qoidalarda katta yoshdagilarni o'qitish va ularga ta'lim berish bu butun umr davomida o'qitishning markaziy tarkibiy qismi bo'lib, ta'lim berish hamda o'qitishning jamiyat hayotida va mehnat faoliyatida katta yoshdagilarning ishtirok etishini ta'minlashga qaratilgan barcha shakllarini o'z ichiga olishi, shuningdek rasmiy, norasmiy va informal o'qitish jarayonlarining butun majmuini qamrab olishi bayon etilgan. Bundan tashqari, qonunga inklyuziv ta'lim to'g'risidagi qoidalar kiritilib, unga binoan, inklyuziv ta'lim alohida ta'lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta'lim oluvchilar uchun ta'lim tashkilotlarida ta'lim olishga bo'lgan teng imkoniyatlarni ta'minlashga qaratilgan. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo'lgan bolalar (shaxslar) uchun ta'lim tashkilotlarida inklyuziv ta'limni tashkil etadi. “Ta'lim to’g’risidagi” ushbu qonun 11 bo’lim, 75 moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi fuqarolarga ta'lim, tarbiya berish, kasb-hunar o’rgatishning huquqiy asoslarini belgilash hamda har kimning bilim olish mumkinligi kabi konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashdan iboratdir. 1-bo’lim «Umumiy qoidalar» deb nomlanadi. Unda ta'lim sog’asidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari, bilim olish, pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish xuquqlari, ta'lim muassasasining xuquqiy maqomi, DTS, ta'lim berish tili kabi masalalar o’z ifodasini topgan. 2- bo’limda ta'lim tizim zi, turlari va shakillar mohiyati yoritilgan. Qonunga ko’ra ta'lim tizimimiz quyidagilarni o’z ichiga oladi: Davlat ta'lim standartlariga muvofiq ta'lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat ta'lim muassasalarini; ta'lim tizimini rivojlanishini ta'minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni; ta'lim so h asidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxona, muassasa va tashkilotlarni. Qonunning 3- bo’limida t a’lim tizimini boshqarish, 4-bo’limida t a’lim faoliyatini tashkil etish va uning nazoratini amalga oshirish yoritilgan, 5- bo’limda t a’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqiy maqomi , 6 - bo’limda t a’lim oluvchilarning, ular ota-onasining hamda boshqa qonuniy vakillarining huquq va majburiyatlari , 7 - bo’limda t a’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish , 8 - bo’limda n odavlat ta’lim tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash, ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidan o‘tkazish. x orijiy davlatda olingan ta’lim to‘g‘risidagi hujjatni tan olish, ta’lim sohasidagi hujjatlarga apostil qo‘yish , 9-bo’limda t a’limni moliyalashtirish va davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash ,10-bo’limda t a’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik , 11-bo’limda esa Yakuniy qoidalar ifodalab berilgan. Ta’lim muassasalarining turlari va faoliyati. Ta’lim tizimi: davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini; davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablari va o‘quv dasturlarini amalga oshiruvchi ta’lim tashkilotlarini; ta’lim sifatini baholashni amalga oshiruvchi tashkilotlarni; ta’lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni; ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlarini, shuningdek ularning tasarrufidagi tashkilotlarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir. Ta’lim qonunining 7 -moddasida ta'lim quyidagi turlarda amalga oshirilishi ko’rsatiladi: t a’lim turlari quyidagilardan iborat: maktabgacha ta’lim va tarbiya; umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim; professional ta’lim; oliy ta’lim; oliy ta’limdan keyingi ta’lim; kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; maktabdan tashqari ta’lim 8-22- moddalarda esa shu har bir tur mohiyati qisqacha yoritib beriladi. Bunga ko’ra Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan ta’lim turidir. Umumiy o’rta ta'lim esa quyidagi bosqichlarda amalga oshishi ko’rsatiladi: boshlang’ich ta'lim (I-IV sinflar); umumiy o’rta ta'lim (1-IX sinflar). Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim umumta’lim o‘quv dasturlarini, zarur bilim, malaka hamda ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan. Umumiy o‘rta ta’lim (I — XI sinflar) bosqichlari quyidagilardan iborat: boshlang‘ich ta’lim (I — IV sinflar); tayanch o‘rta ta’lim (V — IX sinflar); o‘rta ta’lim (X — XI sinflar). Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotining birinchi sinfiga bolalar ular yetti yoshga to‘ladigan yilda qabul qilinadi. Qonunda o’rta maxsus, kasb- hunar ta'limi olish maqsadida g’ar kim umumiy o’rta ta'lim asosida akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o’qishning yo’nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega ekanligi ta'kidlanadi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari egallangan kasb-hunar bo’yicha ishlash huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta'limni navbatdagi bosqichda davom ettirish uchun asos bo’ladigan o’rta maxsus, kasb-hunar ta'limi beradi. Professional ta’lim egallanadigan kasb va mutaxassislik bo‘yicha quyidagi darajalarni o‘z ichiga oladi: boshlang‘ich professional ta’lim; o‘rta professional ta’lim; o‘rta maxsus professional ta’lim. Oliy ta'lim yuqori malakali mutaxassis tayyorlaydi, ikki bosqichda: bakalavriat va magistraturada amalga oshadi. Xalq ta’limi tizimi deb muayyan mamlakatning ichki va tashqi siyosatiga ta’sir ko’rsatuvchi hamda ma’lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan barcha ta’lim-tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. Xalq ta’limi tizimi respublikamizni ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishining ustivor sohasi hisoblanadi. U O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risidagi qonunga muvofiq tashkil etildi va nazorat qilinadi. Konstutsiyaning 18, 41-moddalarida ta’kidlanganidek jumhuriyatimizda yashovchi barcha fuqorolar jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat’iy nazar bilim olish huquqiga ega. Sharq xalqlari, xususan o’zbek xalqi qadimdan ilmga, ma’rifatga chanqoq ekanligi ma’lum. Buni o’zbek xalqining tarixi bilan qiziqqan tarixshunoslarning esdaliklari, ilmiy mulohazalarida ham yaqqol ko’rish mumkin. Jumladan: “Xitoy ta’rifchisi (Syuan, Szyan, 630 yil) ning ma’lumotiga ko’ra o’sha zamonda O’rta Osiyoda bola besh to’lgach, uni o’qish, yozishga va hisobga o’rgatganlar. Eronda savodlilar kamdan-kam bo’lgani holda, O’rta Osiyoda hamma yoshlarni savodga o’rgatish odat bo’lgan” (40 bet. O’zbekiston xalq pedagogikasi. 1973 yil). Umumiy ta’lim maktablari, o’rta va oliy ta’limda o’quvchilarga davlat tomonidan g’amxo’rlik ko’rsatiladi. Yuqorida asoslangan barcha huquqlar yoshlardan I.A.Karimovning quyidagi “ Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so’z bilan aytganda, o’zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o’ziga munosib, obro’li o’rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin”, -fikri asosida faoliyatlarini tashkil etmoqliklarini talab etadi. O’zbekiston respublikasi ta’lim tizimi ana shu g’oyani amalga tadbiq etishga qaratmog’i darkor. Taniqli Venesiyalik sayyoh Marko Polo uzoq vaqt hozirgi O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va qo’shni viloyatlar hududida yashagan xalqlarning an’analarini, urf-odatlarini o’rganadi. U o’z esdaliklarida yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida qo’llanilgan usul va vositalarga tayangan holda “Nur Sharqdan taraladi” degan edi. Qadimgi Ovro’pada keng tarqalgan mazkur xikmatda Sharq xalqlarining insoniyat madaniyat poydevorini yaratishdagi ulkan hissasi g’arb xalqlari tomonidan tan olingani ifodasidir. Ota-bobolarimizning “O’tmishni unutganning kelajagi bo’lmaydi” degan hikmatli gapi bor. Biz tariximizni qanchalik chuqur o’rgansak, madaniy merosimizga, qadriyat va an’analarimizga qaratsak, kelajak avlodga shunchalik to’g’ri ta’lim bergan bo’lamiz. Sharqda, xususan O’zbekistonda ta’lim-tarbiyaga juda katta e’tibor berilgan edi. Bolalarni kichik yoshidan ilmga qiziqtirish, axloqan pok, vijdonli, mehr-shafqatli qilib voyaga yetkazish, el-yurtga nafi tegadigan farzand qilib o’stirish masalalariga ota-bobolarimiz jiddiy e’tibor qilishgan. Tarixiy manbalardan ma’lumki, Markaziy Osiyo hududidagi madrasa va masjidlarda, eski usuldagi maktablarda diniy ta’lim-tarbiya, yetakchi o’rinni egallagan. Bu bejiz emas albatta. Inson, ayniqsa, yosh bola yuksak axloq va odob mezonini bilmay va uni puxta egallamay turib, boshqa ilmlarni egallashi qiyin. Bu asrlar davomida ota-bobolarimiz tomonidan qancha-qancha tajribalar asosida sinalgan haqiqatdir. Shu o’rinda eski o’quv yurtlarida tillar o’rganishga bo’lgan e’tiborni misol qilib ko’rsatish mumkin. Al-Xorazmiy, Al-Zamaxshariy, Al- Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, A.Navoiy, Muhammad Solih, Ogohiy kabi ulug’ zotlar arab, fors va boshqa tillarni qunt bilan o’rganishgan va o’sha tillarda erkin ijod qilishgan. Musulmon maktablarida ta’lim-tarbiya tizimi ikki bosqichdan iborat bo’lgani ko’pgina manbalarda qayd etilgan. Chunonchi: ibtidoiy va o’rta asrlar davri madrasalar ta’limi. Shu o’rinda o’z ustida tinmay ishlagan iqtidorli peshqadam mullavachchalar tengdoshlaridan o’zib ketib, ilm cho’qqilarini egallaganini va yuqori darajaga erishganliklarini ta’kidlash lozim. O’tmishda maktabga qabul qilinadigan o’quvchilarning yoshi aniq belgilanmas, ba’zi ota-onalar farzandlarini 5 yoshda, ayrimlari esa 6-8 yoshda, shaharlarda o’g’il bolalar 15-17 yoshgacha, qishloq joylarda esa 13-15 yoshgacha o’qitilardi. O’quv dasturlari va dars jadvali muntazam bo’lmasdan, o’quvchilar sinflarga ajratilmas, edi. O’quvchilar o’qitilayotgan fanning xarakteri va sohasiga qarab guruhlanadi. Masalan: “taxtaxonlar” domla tomonidan taxtachaga yozilgan harflarni yozishni o’rganar edi va hokazo. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoni arablar fath etgach, islom dini asosidagi sifat jihatidan yangi tizimga ega bo’lgan ta’lim-tarbiya muassasalari vujudga keldi. Arab bo’lmagan bolalarga islom dini asoslarini o’rganish maqsadida Markaziy Osiyo maktablarida “ Haftiyak”, “Chor kitob” kabi darsliklar keng tarqaldi. XII asrdan boshlab islom dinini turkiy tillarda yozilgan asarlarda ham ommalashtirish boshlandi. Masalan, A.Yassaviyning “Xikmat” asari. Maktab, madrasa, masjidlar faqat ibodatxona emas, tarbiya o’chog’i vazifasini bajargan. U davrda savod chiqarish harf va so’zlarni yozishni o’rganishdan boshlanar edi. Maktab so’zi arabcha “yozuv o’rgatadigan fan” deb nomlanishi ham ana shundandir. Maktablarda bolalarga yozish va hisoblash o’rgatilgan, yana o’smirlarga savdo san’ati, arab tili, mantiq, nomaqlik, husni xat va arifmetikadan savod berilgan. Har bir maktabda talabalar soni 30-40 tadan oshmagan, bundan tashqari masjid qoshidagi maktablarda ham 15-20 talaba o’qigan. Maktab, madrasalar bilan birga qorixonalar ham mavjud bo’lib, ularda yozuv o’rgatilmagan. “Qur’on” ni yod olishgan xolos. “Madrasa” so’zi - arabcha “dars o’qitiladigan joy”, “ma’ruza tinglanadigan joy” ma’nosini bildiradi. “Mudarris” - dars beruvchi o’qituvchidir. Madrasalar 15-20, 30-40 va xatto 100-150 talabani o’qitgan bo’lib, diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlar ham berilgan. Qobiliyati, qiziqishi bo’lmagan bolalar shogirdlikka tushish, dehqonchilik bilan shug’ullanishini maslahat bergan. 1917 yilgacha har bir musulmon farzandini savodli qilishni savod deb bilgan. Arxiv ma’lumotlariga qaraganda, 1885 yilda qo’qon xonligida (o’sha davrda taxminan 1 millionga yaqin aholi yashagan) madrasa, maktab, qorixonalar va ularda o’qiydiganlar talabalar, shuningdek masjidlar soni quyidagicha bo’lgan. Madrasa va talabalar soni Madrasa va talabalar soni Maktab va o’quvchilar soni Qorixona va o’quvchilar soni Jami qorixona O’quvchi Marg’ilon 57-838 428-7340 21-395 229 1701 Qo’qon 45-6929 301-4210 100-604 Namangan 40-1324 371-7121 50-306 Andijon 30-996 428-6756 44-320 O’sh viloyatida 10-304 176-2851 14-76 Bulardan tashqari 6154 masjid mavjud edi. Bizning xalqning 2% gina savodli degan fikr bo’htondan boshqa narsa emas. Fikrimizning isboti uchun Turkiston o’lkasidagi xalq bilim yurtlari 3-inspektori V.Navkinning chor xukumatining maorif vaziri D.A.Tolstoyga 1896 yil 8 mayda yo’llagan maktubdan ayrim satrlarini keltiramiz: “E’tiboringiz uchun ushbu xabarni yetkazishni lozim deb bilamanki, ayni paytda Turkiston o’lkasidagi oliy maktab madrasalargina xalq bilim yurtlari 3-inspektorning rahbarligidadir. Quyi maktablar bu inspektorning rahbarligi doirasidan tashqarida, ularning nihoyatda ko’pligi sababli hali sonini olishga muvaffaq bo’linmadi, menga topshirilgan inspeksiya ishlarida maktablarning soni haqida aniq ma’lumot yo’qligining boisi shunda”. S.Grameniskiy ta’kidlaganidek: “O’lka bosib olingach ruslar bu yerda juda ko’p maktablar kitoblar borligini ko’rdilar, ularda arab alfavitida ona tili o’qitilishiga, xat-savodni egallash musulmon dini bilan uyg’unlashib ketishiga guvoh bo’ldilar” Ta’lim tizimi deb muayyan mamlakatning ichki va tashqi siyosatiga ta’sir ko’rsatuvchi hamda ma’lum bir qoidalar asosida tashkil etilgan barcha ta’lim- tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. O’zbekistonda ta’lim tizimi mamlakatning barcha fuqarolariga ta’lim, tarbiya berish kasb-hunar o’rgatishning asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitusiyaviy huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Ta’lim tizimi asosida barcha fuqarolar o’zlarining xohishlariga qarab, umumiy, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim va mutaxassisliklarni egallashlari uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: Davlat ta’limi standartlariga muvofiq ta’lim dasturini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat ta’lim muassasalari; Ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatishini va rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy pedagogik muassasalar; Ta’lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek, ularga qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlar. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir. I. Barcha ta’lim muassasalari davlat ta’lim standartlari asosida tashkil etiladi va nazorat qilinadi. Ta’lim standartlariga muvofiq ta’lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat muassasalari shaklida olib boriladi. Davlat muassasalari O’zbekiston xukumatining mablag’i hisobidan tashkil qilinadi ya’ni barcha amalga oshiriladigan o’quv ishlari, amaliyotlar, o’quv-moddiy baza, kadrlarga tulanadigan va boshqa mablag’lar davlat tomonidan ta’minlanadi. O’qiydigan o’quvchi talabalarga stipendiya, yotoqxona va boshqa tomondan ijtimoiy himoyalanadi. Nodavlat ta’lim muassasalari esa nodavlat tashkilotlar, xo’jaliklar, dehqon- fermer, qo’shma korxonalar, fuqaro, homiylar yoki xorijiy tashkilotlari tomonidan tashkil etaladi. Barcha o’quv-tarbiyaviy ishlar, kadrlar tayyorlash o’sha homiylarning mablag’i hisobidan tashkil qilinadi. Ammao ta’lim mazmuni davlat ta’lim standartlari talabalariga javob berishi talab etiladi. II. Ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish va rivojlanishni ta’minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarga esa quyidagilar: ta’lim tizimining rivojlanishini ta’minlovchi ilmiy tadqiqot institutlari, laboratoriyalar, oliy o’quv yurtlarining ilmiy ishlarini muvofiqlovchi xodimlar, ilmiy-pedagogik faoliyat bilan shug’ullanuvchi pedagoglar, professorlar va boshqalar kiradi. Masalan, Pedagogika, psixologiya, kimyo, matematika, fizika va hokazo. Bu muassasalarxalq xo’jaligining qaysi sohalari bo’lishidan qat’iy nazar shu sohalar bo’yicha tadqiqot ishlari bilan shug’ullanadi. Oqibatda ta’lim tizimi rivojlanadi va davlatga, jamiyatga naf keltiradi. III. Ta’lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga esa quyidagilar kiradi: Tarmoq sohalaridagi vazirliklar, viloyat xokimiyat boshqaruv organlari, tuman xalq ta’limi bo’limi, maktablarning rahbarlari, maktablar, bolalar bog’chalari, uylari, dam olish sanatoriyalar, kutubxona, texniklar, tabiatshunoslar, temiryo’l stansiyalar va hokazo. IV. O’zbekiston Respublikasining ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir talabi esa O’zbekistonda ta’lim tizimi bitta, o’ziga xos, mos shuning uchun u yagona degan ma’no tushunilishi kerak. O’zbekiston ta’lim tizimi boshqa davlatlardan nusxa olmasdan, o’z tajribasi va boshqa rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalangan holda ishlab chiqilgan va hayotda qo’llanilmoqda. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining uzluksizligi deyilganda barcha fuqarolarga ma’lumot ixtisoslik berilishida uzluksizlik, o’zaro bog’liklik saqlangan bo’lib u darajasiga qarab biror mutaxassislikni tayyorlashni nazarda tutadi. Barcha ta’lim muassasalari o’zaro uzviy uyg’unlikda bog’langan. Masalan, Umumiy o’rta ta’lim bilan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning bog’lanishini ko’rsatish mumkin. O’quvchi avval umumiy o’rta ta’limni oladi, so’ng esa o’rta maxsus kasb-hunar ta’limida davom ettiradi va hokazo. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari. Zamonaviy sharoitda jahon ta’limi: muammolar, yechimlar. O’zbekiston Respublikasi “ Ta’lim to’g’risida ”gi qonuni ning birinchi bo`lim, 4 moddasi t a’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari ga bag`ishlangan va unda quyidagilar ta’kidlangan : 4 -modda. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari. Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat: ta’lim ustuvorligining tan olinishi; ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi; ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi; ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi; ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; ta’limning uzluksizligi va izchilligi; o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi; jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi; ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi; bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi; ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi; ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik. O’zbekistonda ta’lim O’zbekistonning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlovchi ustvor sohasi deb e’lon qilingan. Haqiqatan ham davlatning rivojlanishida ta’lim sohasi ustuvordir. Chunki O’zbekistonning jahon hamjiyatida o’z obro’li o’rnini egallash vazifasini faqat ta’lim sohasi hal etadi. Xalq xo’jaligining qaysi yo’nalishida faoliyat ko’rsatuvchi kadr ta’lim olmog’i shart. Shuning uchun u kim, qayerda, qanday sohada ishlashidan qat’iy nazar ta’lim olish orqaligina shunday mutaxassislikni egallashi mumkin. Shuning uchun hukumatimiz ta’lim tizimiga milliy daromadning 10% ni sarflamoqda. Bu haqda bobomiz M. Behbudiyning “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdir, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga paymol bo’lur”, - deb aytgan so’zlari bag’oyat qimmatli. Ta’limning inson, jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati haqida Imom Al- Buxoriy “Dunyoda ilmdan boshqa najot yo’q va bo’lmag’ay”, - deb bejiz ta’kidlamagan. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining har bir prinsipi barkamol insonni shakllantirishda ta’lim xodimlari, muassasalar oldiga oshirilgan talablar quyiladi, oqibatda malakali kadrlar tayyorlash maqsadi uchun xizmat qiladi. Ularning har birini qisqacha tahlil qilib o’rganamiz. ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi; ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi; ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi; ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; ta’limning uzluksizligi va izchilligi; o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi; jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi; ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi; bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi; ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi; ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik. Birinchi prinsipda ta’lim ustuvorligining tan olinishi ta’lm-tarbiyada insonparvarlik ya’ni u odamning manfaati uchun tashkil qilinadi, uning huquqlarini demokratik qoidalarga rioya qilgan holda amalga oshirilish nazarda tutiladi. Ikkinchi prinsipda barcha ta’lim turlarining uzluksizligi va izchil olib borilishi nazarda tutilgan. Ta’limda maqsad asosida o’zi tanlagan sohani u yoki bu darajaga erishishda bu prinsipga amal qilib erishish mumkinligi nazard tutilgan. Uchinchi prinsipda har bir fuqaroning umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb- hunar ta’limi olishda majburiyligi qonun bilan asoslangan va uni bajarishi ta’minlangan. To’rtinchi prinsipda yuqoridagi ta’limda ta’lim olishni tanlashning ixtiyoriyligi belgilangan. Hyech kim birovning qistovi bilan emas, balki o’z ixtiyori bilan tanlash huquqi kafolatlangan. Beshinchi prinsipda ta’lim tizimining dunyoviy bilimlarni o’qitish, o’rgatish g’oyasi ilgari surilgan. Faqat inson manfaati uchun kerakli dunyoviy bilimlar o’quvchilarg o’qitilishi asoslangan. Oltinchi prinsipda o’rgatiladigan ta’lim davlat standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi huquqiy kafolatlangan. Fuqarolarga foydasi tegmaydigan bilimlar o’qitish cheklangan. Yettinchi prinsipda o’quvchilarga ta’lim berishda dasturlarni tanlashga yagona yondashuv nazarda tutilgan. Masalan, umumiy o’rta ta’lim yoki oliy ta’lim dasturlari bir yagona maqsadni nazarda tutadi, ya’ni o’qish vaqti, mazmuni, soatlari, yagona tarzda belgilangan. Yana mazkur ta’limni amalga oshirishda tabaqalashtirilgan yondashuv deyilganda ba’zan o’quvchilarning xohishlari hisobga olinib kuchaytirib o’qitiladigan muassasalar faoliyati asoslanib shunday imkoniyat yaratish nazarda tutilgan. Yuqoridagi har ikki talab O’zbekistonning barcha shu tipdagi muassasalarida yagona tartibda amalga oshirishi ta’minlanadi. Sakkizinchi prinsipda ta’lim olishda qatnashuvchi o’quvchilarning bilimli bo’lishi va iste’dodini taraqqiy ettirishi, rag’batlantirishi nazarda tutilgan. Masalan, a’lo bahoga o’qiydigan o’quvchilar, talabalar xukumat tomonidan moddiy va ma’naviy rag’batlantirishi amalga oshirilishi belgilab berilgan. Stipendiya, yo’llanmalar va boshqa mukofot shakllari asoslab ko’rsatilgan. Uni bajarishi davlat siyosatligi belgilangan. To’qqizinchi prinsipda tizimini boshqaruvining davlat va jamoat tajribasi uyg’un uzviy bog’liq holda joriy etilishi nazarda tutilgan. Bu prinsip o’z navbatida davlatni demokratik tamoyillar asosida huquqiy boshqarishga fuqarolarni tayyorlashni nazarda tutadi. Umuman, ta’lim sohasidagi barcha prinsiplar inson, jamiyat, umumbashariy manfaatlarini birlashtirib, barkamol malakali mutaxassilarni tayyorlashni nazarda tutgan. Bunday kadrlar O’zbekistonning bundan keyingi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishni ta’minlashga yo’naltirilgan deb xulosalash mumkin. Uzluksiz ta’lim tizimi va turlari. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli darajadagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi turlarini o’z ichiga oladi: maktabgacha ta’lim va tarbiya; umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim; professional ta’lim; oliy ta’lim; oliy ta’limdan keyingi ta’lim; kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; maktabdan tashqari ta’lim. Biz faqat ta’lim turlarinigina bilib qolmasdan, balki har bir turining mazmuni, maqsadi va vazifalari haqida ilmiy pedagogik ma’lumotga ega bo’lishimiz darkor. Kadrlar tayyorlash milliy modelining o’ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to’qqiz yillik umumiy o’rta hamda uch yillik o’rtamaxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa, umumiy o’rta ta’lim dasturidan o’rta maxsus, kasb-hunar dasturlariga izchil o’tilishini ta’minlaydi. Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim, boshlang’ich ta’lim (I-IVsinflar), umumiy o’rta ta’lim (I-IX sinflar), o’rta maxsus , professional ta’limini qamrab oladi. Kasb-hunar ta’limi dasturlari o’rta maxsus, professional ta’limi, oliy (bakalavriant, magistratura) ta’lim va oliy o’quv yurtidan keyingi ta’limni kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni qamrab oladi. Maktabgacha ta’lim. Mazkur ta’lim bola shaxsini sog’lom va yetuk, maktabda o’qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. U o’quvchilikka intilish hisi uyg’otiladi va uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’limga oilada, bolalar bog’chasida, mulk shaklidan qat’iy nazar boshqa ta’lim muassasalarida olib boriladi. Maktabgacha ta’limning maqsadi va vazifalarini ro’yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va hayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar va har qanday jismoniy shaxslar faol ishtirok etishi mumkin. Maktabgacha ta’limi yaxshilash uchun tarbiyachi, pedagog kadrlarni tayyorlash, maktabgacha ta’limning samarali pedagogik - psixologik uslublarini izlash, bolani oilada tarbiyalashda psixologik, pedagogik va uslubiy jihatdan ta’minlash;zamonaviy o’quv uslubiy qo’llanmalar, texnik vositalar, o’yinchoqlar maydonlar yaratish va hayotga tadbiq qilish; maktabgacha yoshdagi bolalarni halqning boy madaniy - tarixiy merosi asosida tarbiyalashga shart-sharoit yaratish hamda ularning sog’ligini ta’minlash va chiniqtirish bo’yicha qulay sharoit yaratish kabilarni nazarda tutadi. Eng asosiy vazifasi bolalarning hayotini rejimga solish, axloq-odob xulq-atvor tarbiyalash, rasm chizish, harf elementlarini mashq qilish, sanash, hisoblash, nutq, organizmni chiniqtirish, dam olishlarni tashkil etish kabi vazifalar amalga oshiriladi. Ulardan madaniy xulq-atvor, sodda mehnat ko’nikmalari, gigiyena qoidalari o’rgatiladi. Umumiy o’rta ta’lim. Umumiy o’rta ta’lim bosqichlari quyidagilar: Boshlang’ich ta’lim(I-IV sinflar). Umumiy o’rta ta’lim(I-IX sinflar). Bu ta’lim umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma asoslarini, savodxonlik tartib toptirishga qaratilgandir. Boshlang’ich ta’limga bolalar 6-7 yoshdan qabul qilinadi. Bu masalani tibbiyot, ruxshunos va o’qituvchilardan tashkil topgan hay’at hal qiladi. Agar bolaning jismoniy, aqliy va ruxiy tomondan rivojlanishi o’qish faoliyatini davom ettirishga imkoni bo’lsa, unday bolani 6 yoshdan qabul qilinadi. Boshlang’ich ta’lim o’quvchilarni maktabda o’qishning ilk tayyorgarligini amalga oshiradi. Umumiy o’rta ta’lim bilimlarning zarur hajmini (boshlang’ich ta’limda o’qish, yozish, hisoblash, hikoya qilish, rasm chizish, ko’nikmalarini bajarishga o’rgatish bilan umumiy ta’limda o’qishga tayyorlaydi) beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantiradi, dastabki tarzda kasbga yo’naltirishda va talimning navbatdagi o’rta maxsus, kasb-hunar bosqichini tanlashga yordam beradi. To’qqiz yiliik (I-IX sinflar) o’qishdan iborat umumiy o’rta ta’lim majburiydir. Bolalarning qobiliyatini rivojlanitrish uchun ixtisoslashtirlgan maktablar tashkil etilishi mumkin. Masalan: sport, san’at, musiqa va boshqa fanlar bo’yicha ham maktablar tashkil etilish mumkin. Umumiy o’rta ta’limning vazifalari: O’quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta’minlash, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, tarbiyalash, kasb tanlashga va atrof-olamga ongli munosabat hosil qilish; milliy va umubashariy qadriyatlarni uzviy birlashtirish asosida o’quvchilarda yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalash, o’z Vataniga va xalqiga sodiq fuqarolarni shakllantirish; ta’limning uzluksizligini va izchilligini, maktab o’quv dasturining keyingi bosqichdagi o’quv dasturlari bilan uzviy o’zaro bog’lanishni ta’minlash va hokazo. Davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash hamda shaxsning ta’lim olish huquqini ro’yobga chiqarish umumiy o’rta ta’limning maqsadi hisoblanadi. Umumiy o’rta ta’lim bilimlar zarur hajmiga asos soladi, o’quvchilarda tashkilotchilik qobiliyatlari va amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki kasb yo’nalishiniva ta’limning keyingi bosqichini tanlashga ko’maklashadi. Umumiy o’rta ta’lim tugallagandan keyin ta’lim fanlari va ular bo’yicha olgan baholar ko’rsatilgan holda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat beriladi. Umumiy o’rta ta’limning yangi tizimi va mazmunini shakllantirish uchun quyidagilar zarur: yuqori malakali pedagogik va kadrlar tayyorlash; hududlarning jo’g’rofiy va demografik xususiyatlariga mos ta’lim muassalari tarmoqlarini rivojlantirish; o’quvchilarning qobiliyat imkoniyatlariga muvofiq ravishda tabaqalashtirilgan yondoshuvni joriy qilish; ilg’or pedogog texnologiyalarini, o’quv-uslubiy majmualarni didaktik talablar asosida yaratish; o’quvchilar kasb-hunar tanlaydigan va psixologik-pedagogik maslahatlar oladigan markazlar tarmog’ini tashkil etish va hokazo. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yani qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun da Professional ta’lim deb o’zgartirish kiritilib o’tdi Professional ta’lim egallanadigan kasb va mutaxassislik bo‘yicha quyidagi darajalarni o‘z ichiga oladi: boshlang‘ich professional ta’lim; o‘rta professional ta’lim; o‘rta maxsus professional ta’lim. Boshlang‘ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf bitiruvchilari negizida bepul asosda kunduzgi ta’lim shakli bo‘yicha umumta’lim fanlarining va mutaxassislik fanlarining ikki yillik integratsiyalashgan dasturlari asosida amalga oshiriladi. O‘rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to‘lov-shartnoma asosida kasblar hamda mutaxassisliklarning murakkabligidan kelib chiqqan holda, davomiyligi ikki yilgacha bo‘lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo‘yicha umumiy o‘rta, o‘rta maxsus ta’lim hamda boshlang‘ich professional ta’lim negizida amalga oshiriladi. O‘rta maxsus professional ta’lim texnikumlarda umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, boshlang‘ich professional va o‘rta professional ta’lim negizida davlat buyurtmasi yoki to‘lov-shartnoma asosida kasblar hamda mutaxassisliklarning murakkabligidan kelib chiqqan holda, davomiyligi kamida ikki yil bo‘lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo‘yicha amalga oshiriladi. Ushbu Qonun kuchga kirguniga qadar o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (to‘qqiz yillik umumiy o‘rta va uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi) olgan fuqarolar ham o‘rta professional va o‘rta maxsus professional ta’lim olish huquqiga ega. Kasb-hunar maktablari, kollejlar va texnikumlar ta’lim oluvchilarning o‘zi tanlagan kasbga va mutaxassislikka ega bo‘lishini ta’minlaydi. Fuqarolar shartnoma asosida ikkinchi va undan keyingi professional ta’limni olish huquqiga ega. Oliy ta’lim Oliy ta’lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta’minlaydi. Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy o’quv yurtlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar va oliy maktabning boshqa ta’lim muassasalarida) o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi asosida amalga oshiriladi. Oliy ta’lim ikki bosqichga bo’linadi: davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi oliy ma’lumot to’g’risidagi hujjatlar bilan dalillanuvchi bakalavriat va magistraturaga ega. Bakalavriat oliy ta’lim yo’nalishlaridan biri bo’yicha puxta bilim beradigan o’qish muddati kamida 4 yil bo’lgan tayanch oliy ta’limidir. Magistratura aniq mutaxassislik bo’yicha bakalavriyat negizida kamida 2 yil davom etadigan oliy ta’limdir. Fuqarolar ikkinchi va undan keyingi oliy ma’lumotni shartnoma asosida olishga haqlidirlar. Oliy o’quv yurtlariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik shartnomaviy asosda amalga oshiriladi. Bakalavriat dasturi tugallangandan so’ng bitiruvchilarga davlat attestasiyasi yakunlariga binoan kasb bo’yicha “bakalavr” darajasi beriladi va davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi. Magistr darajasini beradigan davlat malaka attestasiyasi magistrlik dasturining intihosidir. Oliy ta’limni rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: bakalavr va magistr darajasi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish; professor-o’qituvchi kadrlar tayyorlashni chet ellardagi yetakchi o’quv yurtlarida tashkil etish; oliy ta’limda tarkibiy o’zgarishlar o’tkazish; oliy ta’lim boshqaruvini takomillashtirish, mustaqilligini kuchaytirish, jamoat nazorat kengashlari shaklidagi jamoat boshqaruvini tashkil etish; ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyasini ta’minlash va joriy etish; o’qishni individuallashtirish va distansion ta’lim texnologiyasi vositalarini ishlab chiqish; xalqning boy ma’naviy va intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ta’limning insonparvarlik yo’nalishini ta’minlash va hokazo. Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning yuqori malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarni ta’minlashga qaratilgandir. Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim oliy o’quv yurtlari va ilmiy tadqiqot muassasalarida (aspirantura, adyunktura, doktarantura, mustaqil tadqiqotchilik) olinishi mumkin. U jamiyatning oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Oliy o’quv yurtidan keyinga ta’lim bosqichlari (aspirantura, doktarantura) dissertasiya himoyasi bilan yakunlanadi. Yakuniy davlat attestasiyasi natijalariga ko’ra fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasi berilib, davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar topshiriladi. Bu ishni takomillashtirish uchun: kasb ta’limi tizimi uchun oliy malakali ilmiy pedagogik kadrlarni ustivor tayyorlash; chet ellar tajribasidan foydalanishga sharoit yaratish; fan, texnologiya va ta’lim sohasida rivojlangan mamlakatlar bilan halqaro hamkorlikni chuqurlashtirish va hokazo. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasb bilimlari va ko’nikmalarini chuqurlashtirish hamda yangilashni ta’minlaydi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash mutaxassislarning kasb bilimlarini va ko’nikmalarini yangilash va chuqurlashtirishga qaratilgan. Uni bitirganlarga guvohnoma yoki sertifikat topshiriladi. Uni rivojlantirish uchun: kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimi faoliyatida yangicha tarkib, mazmun va boshqarishni shakllantirish; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim muassasalarini davlat attestasiyasi va akkreditasiyasidan o’tkazish; iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlarida kadrlar tayyorlash va malaka oshirish bo’yicha raqobat muhitini yaratish va joriy etish va hokazo. Maktabdan tashqari ta’lim Bolalar va o’smirlar yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bo’sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo’nalishlarda maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin. Maktabdan tashqari muassasalariga bolalar ijodiyoti saroylari, uylar, klublar, markazlar, bolalar o’smirlar sport maktablari, san’at maktablari, musiqa maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog’lomlashtirish muassasalari va boshqa muassasalar kiradi. Bolalar va o’smirlarning ta’limga bo’lgan, yakka tartibda talab ehtiyojlarini qondirish, ularning bo’sh vaqtini va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslar, madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo’nalishlarda maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etadilar. Uni takomillashtirish uchun: ta’lim berish va kamol toptirishga yo’naltirilgan xizmatlar ko’rsatuvchi muassasalar tarmog’ini kengaytirish va bunday xizmat turlarini ko’paytirish; o’quvchilar bo’sh vaqtini tashkil etishning; ommaviy sport, sog’lomlashtirish tadbirlarining, bolalar turizmining, xalq hunarmandchiligining mavjud turlari va shakllarini takomillashtirish, milliy turlari va shakllarini tiklash hamda amaliyotga joriy qilish va hokazo. Oilada ta’lim va mustaqil ravishda ta’lim olish. Davlat oilada ta’lim olishga va mustaqil ravishda ta’lim olishga ko’maklashadi. Bolalarni oilada o’qitish va mustaqil ravishda ta’lim tegishli ta’lim muassasalarining dasturlari bo’yicha amalga oshiriladi. Ta’lim oluvchilarga vakolatli davlat muassasalari tomonidan uslubiy, maslahat va boshqa yo’sinda yordam ko’rsatiladi. Bo’lajak bakalavr va magistr mutaxassislar O’zbekistonda ta’lim tizimi turlari va ularning ish mazmuni haqida ilmiy ma’lumotga ega bo’lishlari darkor. Chunki bo’lajak mutaxassislar har bir ta’lim turining tuzilishi, mazmuni, maqsad va vazifalarini aniq tasavvur etishlari shart. Bunday mas’uliyat egallayotgan ixtisosligi bo’yicha kasb ko’nikmalarini o’z vaqtida tarkib toptirishga yo’naltiradi. O’z ixtisosliklari yuzasidan chuqur ilmiy pedagog ma’lumot olishga da’vat etadi. Eng muhimi har bir ta’lim tizimi haqida ilmiy ma’lumotga ega bo’lmay shu sohadagi vazifalarni bajarish mumkin emasligini tushunib yetmoqlari lozim. Shuning uchun bo’lajak mutaxassislar ta’lim tizimi va uning ish mazmuni to’g’risida ham nazariy, ham amaliy bilimlar zahirasini o’zlarida shakllantirmog’i zarur bo’ladi O’zbekiston Respublikasida quyidagi turdagi oliy ta’lim muassasalari faoliyat ko’rsatadi: 1.2.chizma O’z-o’zini anglash tuyg’usiga ega bo’lish, ta’lim sohasidagi xizmatlardan to’laqonli, samarali foydalana olish, ilmiy va kasbiy bilimlarni puxta o’zlashtirishga erishish shaxsga yetuk mutaxassis bo’la olishi uchun poydevor yaratadi. Inson kamoloti, eng avvalo, uning o’ziga bog’liqdir. Shu bois milliy dasturda shaxs va uning kamolotini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan. «Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligidan o’tish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Ta’lim olish shakllari Ta’lim olish shakllari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olish (kunduzgi); ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olish (sirtqi, kechki, masofaviy); dual ta’lim; oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish; katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish; inklyuziv ta’lim; eksternat tartibidagi ta’lim; mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash. Shuni ta‘kidlash lozimki, maktab ta‘limining mazmunining tarixiy va sinfiy xususiyatiga ega ekanligi kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida namoyon bo’lgan. Chunki, o’tmishdagi barcha davrlarda, ijtimoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida ta‘limning mazmuni va hajmi (parametrlari) o’sha davr, o’sha ijtimoiy-iqtisodiy tuzum mafkurasi, talab va ehtiyojlari, fan-texnika taraqqiyoti darajasi bilan belgilab kelingan Adabiyotlar: 1. Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati” nashriyoti, 2010. 2. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma//A.Munavvarovning umumiy tahriri ostida. Toshkent “O‘qituvchi”, 1996. 3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “ Iqtisod- moliya”, 2007. 4. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat / S.A.Madiyarova va boshq. – Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009. 5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU, 2006. 6. Axmedova M.E “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’llanma T:2011 “Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b 7. Axmedova M.E Niyozov G. “Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari” o’quv qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b 8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMI . Reja: 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni (1997 yil). 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni ( 2020 yil). 3. Xalq ta’lim tizimi haqida tushuncha. 4. O’zbekistonda ta’lim tizimi tarixi haqida ma’lumot. 5. Ta’lim tizimining tuzlishi va uning ish mazmuni. 6. Ta’lim muassasalarining turlari va faoliyati. 7. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari. Zamonaviy sharoitda jahon ta’limi: muammolar, yechimlar.

O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni (1997 yil). O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi 9 sessiyasi (1997 yil 29 avgust)da ta'lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish va uni yangi zamon talabi darajasiga ko’tarishni nazarda tutuvchi muhim davlat hujjatlari «Ta'lim to’g’risida»gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilindi. Shu munosabat bilan birinchi prezidentimiz Islom Karimov «Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» mavzusida nutq so’zlab, ta'lim-tarbiya tizimida islohatlar o’tkazish zarurati va omillarini asoslab bergan edi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni ( 2020 yil). Bugungi kunda ta'lim sohasini tubdan takomillashtirish davr talabiga aylangan. Ushbu talabdan kelib chiqqan holda, ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar qabul qilinmoqda. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida”gi qonuni 2020 yil 23 sentyabr kuni qabul qilingan bo'lib, uning maqsadi ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Mazkur qonun bilan ta'lim sohasidagi asosiy printsiplar belgilangan bo'lib, ular asosan ta'lim ustuvorligining tan olinishi; ta'lim olish shaklini tanlash erkinligi; ta'lim sohasida kamsitishlarga yo'l qo'yilmasligi; ta'lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta'minlanishi; ta'lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; ta'lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; ta'limning uzluksizligi va izchilligi; o'n bir yillik ta'limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo'lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o'rta ta'limga tayyorlashning majburiyligi; davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; o'quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi hisoblanadi. Shuningdek, qonunda ta'limning maktabgacha ta'lim va tarbiya; umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim; professional ta'lim; oliy ta'lim; oliy ta'limdan keyingi ta'lim;

kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish va maktabdan tashqari ta'lim kabi turlari bayon etilgan. Yuqorida qayd qilingan ta'lim turlaridan biri kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishdir. Mazkur qonun bilan kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishini tartibga soluvchi bir qator qoidalar belgilangan. Jumladan, kadrlarni qayta tayyorlash tayanch mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq bo'lgan yo'nalishlar bo'yicha faoliyatni amalga oshirish uchun qo'shimcha kasbiy bilim, malaka va ko'nikmalarning zarur hajmi egallanishini ta'minlaydi. Kadrlar malakasini oshirish kasbiy bilim, malaka va ko'nikmalarning chuqurlashtirilishi hamda yangilab borilishini ta'minlaydi, kadrlarning toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga xizmat qiladi. Kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish shakllari va muddatlari tegishli davlat ta'lim talablari bilan belgilanadi. Mazkur qonun jahon standartlari talablaridan kelib chiqqan holda ta'lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning qamrovi kengligi va o'ziga xos xususiyatga ega ekanligi bilan 1997 yil 29 avgust kuni qabul qilingan “Ta'lim to'g'risida”gi qonundan tubdan farq qiladi. Ushbu qonunning o'ziga xos xususiyatlari ta'lim sohasiga bir qator yangiliklar kiritilganligida namoyon bo'ladi. Jumladan, unda belgilangan masofaviy ta'lim haqidagi qoidalar o'quv rejalari va o'quv dasturlariga muvofiq ta'lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko'nikmalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot tarmog'idan foydalangan holda masofadan turib olishga qaratilgan. Shuningdek, qonunda dual ta'limga oid qoidalar belgilanib, u ta'lim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko'nikmalarni olishga qaratilgan bo'lib, ularning nazariy qismi ta'lim tashkiloti negizida, amaliy qismi esa ta'lim oluvchining ish joyida amalga oshiriladi.

Shu bilan birgalikda, katta yoshdagilarni o'qitish va ularga ta'lim berish haqida qoidalarda katta yoshdagilarni o'qitish va ularga ta'lim berish bu butun umr davomida o'qitishning markaziy tarkibiy qismi bo'lib, ta'lim berish hamda o'qitishning jamiyat hayotida va mehnat faoliyatida katta yoshdagilarning ishtirok etishini ta'minlashga qaratilgan barcha shakllarini o'z ichiga olishi, shuningdek rasmiy, norasmiy va informal o'qitish jarayonlarining butun majmuini qamrab olishi bayon etilgan. Bundan tashqari, qonunga inklyuziv ta'lim to'g'risidagi qoidalar kiritilib, unga binoan, inklyuziv ta'lim alohida ta'lim ehtiyojlari va individual imkoniyatlarning xilma-xilligini hisobga olgan holda barcha ta'lim oluvchilar uchun ta'lim tashkilotlarida ta'lim olishga bo'lgan teng imkoniyatlarni ta'minlashga qaratilgan. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo'lgan bolalar (shaxslar) uchun ta'lim tashkilotlarida inklyuziv ta'limni tashkil etadi. “Ta'lim to’g’risidagi” ushbu qonun 11 bo’lim, 75 moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi fuqarolarga ta'lim, tarbiya berish, kasb-hunar o’rgatishning huquqiy asoslarini belgilash hamda har kimning bilim olish mumkinligi kabi konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashdan iboratdir. 1-bo’lim «Umumiy qoidalar» deb nomlanadi. Unda ta'lim sog’asidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari, bilim olish, pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish xuquqlari, ta'lim muassasasining xuquqiy maqomi, DTS, ta'lim berish tili kabi masalalar o’z ifodasini topgan. 2- bo’limda ta'lim tizim zi, turlari va shakillar mohiyati yoritilgan. Qonunga ko’ra ta'lim tizimimiz quyidagilarni o’z ichiga oladi: Davlat ta'lim standartlariga muvofiq ta'lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat ta'lim muassasalarini; ta'lim tizimini rivojlanishini ta'minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni; ta'lim so h asidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxona, muassasa va tashkilotlarni.

Qonunning 3- bo’limida t a’lim tizimini boshqarish, 4-bo’limida t a’lim faoliyatini tashkil etish va uning nazoratini amalga oshirish yoritilgan, 5- bo’limda t a’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquqiy maqomi , 6 - bo’limda t a’lim oluvchilarning, ular ota-onasining hamda boshqa qonuniy vakillarining huquq va majburiyatlari , 7 - bo’limda t a’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish , 8 - bo’limda n odavlat ta’lim tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash, ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidan o‘tkazish. x orijiy davlatda olingan ta’lim to‘g‘risidagi hujjatni tan olish, ta’lim sohasidagi hujjatlarga apostil qo‘yish , 9-bo’limda t a’limni moliyalashtirish va davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash ,10-bo’limda t a’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik , 11-bo’limda esa Yakuniy qoidalar ifodalab berilgan. Ta’lim muassasalarining turlari va faoliyati. Ta’lim tizimi: davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablarini, o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini; davlat ta’lim standartlarini, davlat ta’lim talablari va o‘quv dasturlarini amalga oshiruvchi ta’lim tashkilotlarini; ta’lim sifatini baholashni amalga oshiruvchi tashkilotlarni; ta’lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalarni; ta’lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlarini, shuningdek ularning tasarrufidagi tashkilotlarni o‘z ichiga oladi. Ta’lim tizimi yagona va uzluksizdir. Ta’lim qonunining 7 -moddasida ta'lim quyidagi turlarda amalga oshirilishi ko’rsatiladi: t a’lim turlari quyidagilardan iborat:

Похожие

O’zbekiston respublikasining ta’lim to’g’risidagi qonuni
O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon arxiv tizimi
O’zbekiston Respublikasining “Qizil kitobi”.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV TIZIMI
O’ZBEKISTON REDPUBLIKASINING TA’LIM TIZIMI. KADRLAR RAYYORLASH MILLIY MODELI