logo

OKSILLARNING TUZILIShI VA BIOSINTEZI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

31.0625 KB
OKSILLARNING TUZILIShI VA BIOSINTEZI
REJA:
1. Oksillarning tarkibi va xossalari.
2. Oksillarning struktura tuzilishi.
3. Oksil sintezining boskichlari.
4. Aminokislotalarning faolligini oshirish.
  Biotexnologiya   fanining   asosiy   maksadi   insonning   yashashi   uchun   zarur
bulgan   maxsulotlarni   sintez   kilish   bulsa,   ushbu   maxsulotlar   ichida   kup   tarkalgan
xamda   muxim   axamiyatga   ega   bulgan   yukori   molekulali   polimer   –   oksil,   uning
tuzilishi, sintez kilinishi xamda xalk xujaligidagi axamiyati xakidagi ma’lumotlarni
keltirish zarurdir.
Oksillar   monomerlardan   tuzilgan   bulib,   ularga   α -aminokislotalar   xizmat
kiladi.   Bularning   umumiy   belgisi   ikkinchi   uglerod   atomi   ( α -uglerod   atomi)da
karboksil gruppasi va aminogruppa bulishidir:                                   R
                                           |
                             H
2 N – CH – COOH
                                           α
Oksillarda   20ta   xar   xil   aminokislotalar   uchraydi.   Bir   aminokislotaning   α -
karboksil   gruppasi   va   boshka   aminokislotaning   α -aminogruppasi   aminokislotalar
koldiklarini   bir-biri   bilan   biriktirib,   amid   bogini   xosil   kiladi.   Amin   bogini   peptid
bog   deb   ataladi.   Aminokislotalari   peptid   boglari   bilan   birikkan   birikmalar   esa
peptidlar deyiladi.
H
2 N – CH – C – N – CH – COOH
             |        ||      |      |
            R       O    H    R
Peptid   bogi   xosil   bulishi,   uzaro   ta’sir   kilayotgan   karboksil   gruppa   bilan
aminogruppadan suv ajralib chikishidir.
H
2 N – CH – C – OH + H – N – CH – COOH               H
2 O +         
             |        ||                      |       |                        
            R       O                    H     R  
         
 H
2 N – CH – C – N – CH – COOH                       
             |        ||      |       |                      
            R       O    H     R                       peptid 
                       bogi
Aminokislotalarning uzaro birikishi natijasida oksil strukturasi xosil buladi.
Aminokislotalarning   birikishidan   dipeptidlar,   tripeptidlar,   tetropeptidlar   va
polipeptidlar   deyiladi.   Polipeptid   zanjirida   aminokislotalarning   birin-ketin
joylashish   tartibi   oksil   molekulasining   birlamchi   strukturasi   deyiladi.   Oksil
molekulasida aminokislotalarning birin-ketin kelishi  uzgarmas – irsiy belgilangan
sifatdir.   U   oksil   molekulasining   sintezi   jarayonida   irsiy   axborot   asosida   tuziladi.
Birlamchi struktura polipeptid zanjirining bir chizikli zanjiridan iborat.
Oksillarning   ikkilamchi   strukturasi   peptid   asosining   xossalariga   boglik.
Karboksil gruppa bilan N-gruppa uzaro vodorod bogi xosil kilishi mumkin. Erkin
energiya   minimum   peptidning   undagi   xamma   shu   gruppalar   vodorod   bogi   bilan
birikib   turgan   xolatiga   tugri   keladi.   Ikkinchi   tomonlan   peptid   zanjirining   fazada
joylashish   imkoniyatlari   shu   bilan   cheklanadiki,   peptid   bogi   kisman   tabiatan
kushkavat buladi va shu sababdan uning atrofida aylanish xodisasi bulishi mumkin
emas. Pepetid gruppasining kislorod va vodorod atomlari trans-xolatini  egallaydi.
–   SN   –   gruppasining   ikkala   bogi   atrofida,   aksincha,   aylanish   xodisasi   bemalol
bulishi   mumkin.   Ana   shunday   cheklanishlar   borligidan   vodorod   boglari   xosil
bulishida   peptid   zanjiri   ixtiyoriy   emas,   balki   mutlako   tayinli   bir   konformatsiyani
oladi.   Peptid   zanjirlari   ikkilamchi   strukturasining   uchta   asosiy   xili   ma’lum:   α -
spiral,  β -struktura (burmali kavat, burmali varak) va betartib koptokcha.  α -spiralda
mazkur   aminokislota   koldigining   NH-gruppasi   undan   xisoblanganda   turtinchi
koldikning   SO-gruppasi   bilan   uzaro   ta’sir   kiladi.   Natijada,   peptid   asosi   xar   bir
uramiga   3,6   aminokislota   koldigi   tugri   keladigan   spiral   xosil   kiladi.   Vodorod
boglari   spiral   uki   buylab   yunalib,   uning   uramlarini   birlashtirib   turadi.   Burmali
kavat   ( β -struktura)   da   peptid   boglari   bir-biriga   parallel   xolda   bir   kavat   bulib
joylashadi va kat-kat kilib taxlangan varakka uxshash shaklni xosil kiladi.
Birok xar  bir  oksilda  bunday  joylar  uzining  mukim   bir   konformatsiyasiga
ega   buladi,   usha   joy   aminokislotalarning   tarkibi,   shuningdek   «tebratib
koptokcha»ni urab turgan strukturasi shu konformatsiyani belgilab beradi. Globulyar   oksilning   uchlamchi   strukturasi.   Molekulasining   shakli   va
fazoviy   strukturasining   xususiyatlari   jixatdan   oksillar   ikki   gruppaga   bulinadi   –
globulyar va fibrillyar oksillar. Globulyar oksillarning shakli kalta va uzun.
  Uklarining   nisbati   1:50   gacha   boradigan   sferik   yoki   ellipsoid   shaklga
yakin.   Fibrillyar   oksillarning   molekulalari   chuzik   shaklda   bulib,   kup   molekulali
ipsimon   agregatlarni   –   fibrillarni   xosil   kilishi   mumkin.   Fibrillyar   oksillar   asosan
tayanch   funksiyasini   bajarib,   tukimalarning   mustakilligini   ta’minlab   boradi.
Globulyar oksillar funksiyalariga kura bekiyos darajada xilma-xildir.
Oksillarning  turtlamchi   strukturasi   kichik  birliklardan   tashkil   topgan   oksil
molekulalarinng fazoviy konfiguratsiyasiga aytiladi.
Oksillar tuzilishi jixatdan oddiy va murakkab buladi.
Oksillar  uz  tuzilishiga  kura fakat   aminokislotalardan  tashkil  topgan  bulsa,
oddiy   oksillar   –   proteinlar   deb   ataladi.   Ular   gidrolizga   uchraganda   fakat   erkin
xoldagi aminokislotalar xosil buladi.
Molekulasida   oksil   kismidan   tashkari   oksilsiz   prostetik   guruxi   bulgan
oksillar   murakkab   oksillar   –   proteidlar.   Bular   gidrolizga   uchraganda
aminokislotalar tarkibiga ega bulmagan moddalar xam uchraydi.
Oksil biosintezining boshkarilishi
Oksil biosintezi 4 ta boskichda boradi.
1.Aminokislotalar faolligini oshirish
2. Initsiatsiya polipeptid zanjiri \sintezining boshlanishi
3.Elongatsiya – xosil bulaetgan  polipeptid zanjirining uzunlashishi.
          4. Terminatsiya – polipeptid zanjirining xosil bulishining tugashi.
1. Aminokislotalar   faolligini   oshirish .   Bu   boskichda   aminoskislotalar
faolligi   oshadi   va   ular   polipeptid   zanjirini   xosil   kilishda   uzaro   osonlik   bilan
birlashadi.   Aminokislotalar   faolligini   oshirish   ularga   ATFbirikishi   bilan   amalga
oshiriladi.  ATF dagi barcha energi ya aminokislotaloarga utadi va ularning faolligi
oshadi.   Aminokislotaga   ATF   ning   birikishiga   maxsus   ferment   aminoatsil   -   RNK
sintetaza fermenti katnashadi.  2. Initsiatsiya   –   faollangan   aminokislotalarning   transport   RNK
ribosomaga olib keladi. T-RNK uzini informatsion RNK (kodon)ga mos keladigan
nukleotidlari   bulgan   kismi   (antikodon)   bilan   birlashadi.   Shunday   kilib   i-RNK,
ribosomaning   kichik   bulagi   t-RNK   lardan   iborat   bulgan   boglam   xosil   buladi.   Bu
boglamning xosil bulishida bakteriyalardan initsiatsiya kodonlaridan (AUG, GUG,
UUG)   bittasi   xamda   initsiatsiya   boskichining   fermentlari     F
1 ,   F
2   va   F
3     ishtirok
etadi.     F
1 ribosoma,   i-RNK   va   t-RNK   larning     bir-biriga   boglanishi,   F
2   esa   bu
boglamning   mustaxkamligi va turgunligini ta’minlaydi. F
3   80 S ribosomani  50 S
va   30   S   ribosomalarga   ajratadi.   Uchlikdan   iborat   bulgan   boglamning     xosil
bulishida t-RNK ning formilmetionin aminokislotasini maxsus turi katnashadi. Bu
UAS     nukleotidli   t-RNR   (antikodon),   i-RNK   dan   (kodon)   uziga   mos   keladigan
nukleotidlarni   (AUG)     kidiradi   va   shu   nukleotidlarni   topib,     unga   boglangach
ribosomaning     katta   bulagiga   mustaxkam   birlashadi.   Shundan   keyin   oksil   sintezi
boshlanadi.
3. E longatsiya . Ribosomada aminokislotalar   bir-biriga ketma-ket birika
boshlaydi. Ribosoma i-RNK olib kelgan aminokislotalar uzaro birlashib oksilning
polipeptid   zanjirini   xosil   kila   boshlaydi.   Ribosomaga   keltirilgan   aminokislotalar
dastlab ribosomaning  katta 50 S bulagidagi aminoatsil (A) markaziga kelib turadi.
Keyin esa uning (P) peptid markaziga utadi va aminokislotalar urtasida peptid bogi
xosil   bula   boshlaydi.   Bushagan   A   markazga   yana   boshka   aminokislota   keladi.
Aminokislotaning   ribosomadagi   A   markazga   birlashuvi   maxsus   T   ferment
yordamida amalga oshiriladi.
Aminokislotalarning uzlariga mos kelgan t-RNK ga birlashuvi  rekognitsiya
(mos kelishi) deb ataladi. Bu jaraen murakkab bulib, maxsus fermentlar yerdamida
amalga   oshiriladi.   Avvalo   aminokislotalarning     SOON   guruxi   faolligi   oshiriladi,
ya’ni   N   urniga     adenil   kislotasi   birlashadi   va   aminoatsiladenilat   xosil   buladi.
Bunday   faollashgan   va   energiya   bilan   boyigan   aminokislota   t-RNK   ning   oxirgi
ASS   adenilin   nukleotid   kismiga   birlashadi.   Bu   jaraen   maxsus   ferment   amino
aseladenilat     t-RNK   sintetaza   yeki   kodaza   fermenti   ishtirokida   boradi.   Kodaza
fermenti   bir   vaktning   uzida   t-RNK,   ATF   xamda   aminokislotaga   uz   ta’sirini kursatadi. Natijada kodaza fermentining "bilish markazi" da esa aminoatsiladenila
va   t-RNK   boglam   xosil   buladi.   Shundan   keyin   faollangan   aminokislotalar   oksil
biosintez   kilinadigan   joyga,   ya’ni   ribosomaga   keltiriladi   va   xosil   bulaetgan
polipeptid   bogiga   kushiladi.   Aminoaseladelat   va   t-RNK   boglamining   ribosomaga
kelishi   xam   fermentli   jaraen   bulib   kodaza   fermenti   ishtirokida   amalga   oshiriladi.
Aminoatsil   t-RNK   ribosomadagi   aminoasel   markaziga   boglanadi,   sungra
polipeptid t-RNK xolida   peptidil markaziga boradi. Peptidil koldigi aminoatsil t-
RNK   ning   aminoguruxiga   utadi   va   reaksiya   maxsuli   sifatida   bitta   aminotsil
koldigiga uzaygan yangi  peptidil    t-RNK va deatsiyalangan  t-RNK  paydo buladi.
Yangi   peptid   bog   shu   yusinda   yuzaga   keladi.   Bu   reaksiya   ribosomaning   uzi
ishtirokida kushimcha fermentlar katnashishini talab kilmaydi.
4. Terminatsiya .   Oksil   biosintezi   tugallanishi   xakidagi   xabarni   3   ta   UAA,
UAG,   UGA   terminatsiya   kodonlaridan   biri   beradi.   Chunki   xujayradan   bu
kodonlarga tugri keladigan t-RNK (antikodon) yuk. Shuning uchun ribosomaning
A   markaziga   i-RNK   ning   yukoridagi   kolonalaridan   biri   tugri   kelganda   xosil
bulaetgan   polipeptid   zanjirining   uzayishi   tuxtaydi.   Terminatsiya   jaraeni   xam
terminatsiya   jaraeni   bulib,     bir   kancha   (R,   R
2 S   TR   va   boshka   )   fermentlar
ishtirokida     amalga   oshiriladi.   Masalan   ferment   TR   ribosomaning   A   markazidan
oxirgi   t-RNK   ni   ajratib   yuboradi.   Xosil   bulgan   yangi   oksil     molekulasi
ribosomadan ajralgach, i-RNK yana oksil biosintezida  katnashishi mumkin, keyin
esa parchalanib ketadi. Polipeptid zanjiri xosil bula boshlashi bilan uning kimeviy
shakllanishi xam boshlanadi. Fermentlar ishtirokida buladigan bu jaraen oksilning
birlamchi strukturasi xosil bulgandan keyin kuchayadi. Polipeptid zanjiriga xar xil
metil,   asetil,   uglevod   va   boshka   koldiklar   yepishishgi   va   xar   xil   uzunlikka   ega
bulgan   aminokislotalar   koldigi   ajralishi   mumkin.   Shundan   keyin   oksilning
uchlamchi va turtlamchi strukturalaripaydo buladi. Odamning xaeti dvomida uning
tanasidagi   oksillar   bir   necha   marta   yangilanib   turadi   Lekin   xulk   atvori   deyarli
uzgarmaydi.   Organizmdagi   barcha   oksillarning   tulik   parchalanish   muddati
kalamushlarda 17 kun, odamda 80 kunga teng. Odatda DNK asosida  RNK sintez kilinadi. Lekin RNK asosida DNK
sintez   kilinishi   xam   mumkin.1970   yilda   G.Timin   va   Baltimorlar   RNK   asosida
DNK ni sintez kiladigan fermentni topishdi. Bu ferment teskari transkriptaza yeki
RNK   asosida   DNK   ni   sintez   kiluvchi   DNK   polimeraza   deb   ataladi.   Sintetik
jaraenning uzi esa teskari transkripsiya nomini oldi.
OKSIL BIOSINTEZINING BOShKARILIShI.
Xujayrada   oksil   sintezining   boshkarilishini   1950-1960   yillar   fransuz
mikrobiolog va genetik olimlari Fransua Jakob va Jak Manolar birinchi bulib ilmiy
asosda   tushuntirib   berdilar.   Jakob   va   Manolar   bakteriyalarda   3   ta   genning,
laktozaning   parchalanishida   katnashuvchi   3   ta   fermentni   urgandilar.   Bu   3   ta
struktura genlari xromosomada bir-biriga yakin joylashgan bulib, laktoza operonini
xosil   kiladi.   Operon   chekkasida   joylashgan   genga   operator   geni   deb   ataladi.
Operonning   ishlashi   boshkaruvchi   (regulyator)genga   boglik.   Boshkaruvchi
genning   tabiati   struktura   genlariga   uxshash   bulib,   DNK   molekulasidagi   mustakil
sisteron   xisoblanadi.   Boshkaruvchi   gen   uzi   boshkaradigan   operondan   ajralgan
xolda,   ya’ni   aloxida   joylashgan   bulishi   xam   mumkin.   Boshkaruvchi   gen   tabiati
operon  gen   tabiatiga  uxshash   bulgan   va  jaraeenni   tuxtatuvchi   (repressor)   ferment
sintezini boshkarib turadi. Boshkaruvchi gen ishlab turgan paytda u bilan operator
urtasida   sitoplazma   orkali   aloka   boglanadi.   Shuning   uchun   ularning   xar   ikkalasi
aloxida   -   aloxida   joylashishi   mumkin.   Xujayrada   oksil   biosintezi   2   xil   usulda
boshkariladi.
1.Oksil   biosintezida   katnashadigan   fermentlarning     xosil   bulishiga   yul
kuymaslik (repressiya).
2.Oksil   biosintezida   katnashadigan   fermentlarning   faolligini   pasaytirish
(ingibirlash).
1.Boshkaruvchi   (regulyator)   gen   ishtirokida   xosil   bulgan   jaraenni
tuxtatuvchi     ferment   (repressor)   uzi   mustaxkam   xolda   ta’sirni   kursata   olmaydi.
Reprossorning   faol   bulishi   uchun     u   xujayrada   tuplanib   kolgan   kuyi   molekulali
modda   bilan,   masalan:   oksil   xosil   kilishda   katnashadigan   aminokislota   argenin
bilan   boglanishi   kerak.   Argenin   bilan   boglangach   faollashib,   operator   geni   bilan boglanib,   uning   ta’sirini   tuxtatadi   va   natijada     oksil   uchun   kerak   bulgan
aminokislota   argeninning   sintezi   tuxtaydi.   Bu   esa   uz   navbatida   argeninli   oksil
biosintezini   tuxtatadi.   Agar   xujayrada   argenin   tuplanmasdan   ya’ni   kupaymasdan
sintez kilinaetgan oksil tarkibiga kirib ketsa,ya’ni aloxida uzi uchramasa repressor
argenin   bilan   boglanmaydi,   chunki   reprossorning   uzi   operon   bilan     birlasha
olmaydi va operon ishlayveradi. Xar bir moddaning shu jumladan argeninning xam
uz     repressori   bulib,   argenin   xujayrada   uchramasada   uning   reprossori   buladi.
Ammo   u   boshka   aminokislotalar   bilan   yeki   moddalar   bilan   boglana   olmaydi.
Shuning   uchun   boshka   jaraenlar   normada   ketaveradi.   Xujayrada   jaraenlarning
bunda   yboshkarilishim   juda   kam   tejamli   bulib,   biron   modda   kerak   bulgandagina
uning   sintezi   amalga   oshiriladi.   Boshka   paytda   esa   xujayra   bu   moddani   sintez
kilmaydi.   Shu   jumladan   ma’lum   oksilga     xujayrada   talab   bulgandagina   uning
sintezi   amlga   oshiriladi.   Talabbulmasa   u   sintezlanmaydi.   Oksil   sintezini   shu
jaraenda   katnashuvchi   moddaning   (argenin)   sintezlanishiga   yul   kuymaslik
bilantuxtatish usuli organizm uchun juda kulay xisoblanadi, lekin bu usulning 2 ta
kamchilik tomoni bor.
1.Reprossor orkali bajariladigan usul juda murakkab xisoblanadi.
2.Repressiya (oksil  sintezining tuxtatilishi) tezda amalga oshmaydi. Chunki
fermentning     sintezi   butunlay   tuxtaguncha   u   oxirgi   maxsulotda   ortikcha   xosil
buladi.   Bu   ortikcha   maxsulot   xujayra   uchun   keraksizdir.   Shunga   kura   oksil
sintezini   tuxtatishning   repressor   usuli   oksil   biosintezini   boshkarishning   kupolrok
usuli   xisoblanadi.   Xujayrada   oksil   sintezini     boshkarishning   nozik   usuli   xam
mavjud.
2.Oksil   biosintezida   katnashadigan   fermentlarning   faolligini   pasaytirish
(ingibirlash)   yeki   oksil   sintezini   boshkarishning   nozik     usuli.   Oksil   sintezini
boshkarishning   bu   usulida   xam   oksil   biosintezini   tuxtatish   oxirgi   maxsulot
ishtirokida amalga oshiriladi, lekin bu usulda oxirgi maxsulot   korepressor sifatida
repressor   bilan   birlashmasdan   koferment   sifatida   tugri   oksil   sintezining   dastlabki
boskichlarida   katnashuvchi   birinchi   ferment   (F)   bilan   boglanib,   uning   faolligini
yukotadi, natijada keyingi fermentlar xam ishlamasdan jaraen bir zumda tuxtaydi. Ferment   (F)   oxirgi     maxsulot   bilan   boglanib   kolmasdan   yana   boshlangich
maxsulotbilan   xam   boglanadi.   Fermentda   bu   maxsulotlarning   birlashtiruvchi
maxsus   markazlar   bor.   Bu   markazalarning   fazoviy   tuzilishi   xar   xil   bulganligi
uchun   oxirgi   maxsulot   boshlangich   maxsulotning   urniga   tusha   olmaydi.   Oxirgi
maxsulot   ferment   bilan   boglangandan   keyin   ferment   faolligini   yukotadi   va
boshlangich   maxsulot   xisoblangan   (A)ni   uning   keyingi   xolati   (V)   ga   aylantira
olmaydi.Oksil   biosintezida   katnashuvchi   dastlabki   fermentlardan   bulgan   F
fermentining faolligini oxirgi maxsulot bilan susaytirish juda tez amalga oshadi va
keyingi boskich maxsulotlari xosil bulmaydi.
Induksiya .   Xujayrada   reprossor   bilan   boglanadigan   yana   bir   modda
bulib   u   induktor   deb   ataladi.   Bu   modda   koreprossorga   rakib   modda   bulib,
glyukozaning parchalanishidan xosil buladi. Agar korepressor xujayrada kup bulsa
induktor  repressor bilan birlasha olmaydi Agar glyukoza oxirigacha parchalangan
bulsa   korepressorning   soni   juda   kamayib   ketadi   va     repressorga   birlasha   olmay
kolishi   mumkin.   Natijada   operon     ishlayveradi   va   glyukozani   parchalovchi
fermentlar  yana sintez  kilinaveradi.  Bu ortikcha  ish xisoblanadi.  Lekin bu paytda
ishlash   navbati   induktorga   utadi.   Agar   induktor   repressor   bilan   boglana   olsa   uni
faolsizlashtiradi   va   struktura   genlaridan   olingan   axborot   asosida   laktozani
parchalovchi fermentlar sintez kilina boshlanadi.
Shundan sung xujayra laktozani uzlashtira boshlaydi. Induktor nima?
Induktor   ushbu   sintez   jaraenidagi   laktozaning   uzi.   Demak   oksil     biosintezining
induksiya yuliga   boshkarilishida repressorning uzi operon bilan boglanib jaraenni
tuxtatadi. Repressiya bilan biosintez boshkarilganda esa  repressor oxirgi maxsulot
bilan birlashib, keyin operonga boglanadi.
Xayvon   va   odamlarda     xar   bir   operonda   bir   kancha   boshkaruvchi
genlar     bulishi   mumkin.   Struktura   genlari   esa   bitta   operonda   bulmasdan   butun
genom   buyicha   joylashgan   bulishi   mumkin.   Shunga   kura   eukariot   organizmlarda
oksil   biosintezining   boshkarilishi   prokariotlardan   ancha   fark   kiladi.   Eukariot
organizmlarda   oksil   biosintezining   boshkarilishi   chukur   urganilmagan.   Chunki
sitoplazmada   aloxida   yadroning   bulishi,   xromasomaning   murakkab   tuzilganligi, xujayra   turining   xar   xilligi   va   ularning   shakllanishida   gormonlarning   ishtiroki   va
x.lar gen orkali boshkarilishini urganishda kupincha nokulayliklar tugdiradi.
SAVOLLAR:
1.Oksillarning kimeviy  tarkibi tugrisidagi ma’lumotlar?
2.Aminokislotalarning uzaro boglanishi?
3.Oksilning  xosil bulishida t-RNK ning roli?
4.Oksil biosintezining boshkarilish tavsifi?

OKSILLARNING TUZILIShI VA BIOSINTEZI REJA: 1. Oksillarning tarkibi va xossalari. 2. Oksillarning struktura tuzilishi. 3. Oksil sintezining boskichlari. 4. Aminokislotalarning faolligini oshirish.

Biotexnologiya fanining asosiy maksadi insonning yashashi uchun zarur bulgan maxsulotlarni sintez kilish bulsa, ushbu maxsulotlar ichida kup tarkalgan xamda muxim axamiyatga ega bulgan yukori molekulali polimer – oksil, uning tuzilishi, sintez kilinishi xamda xalk xujaligidagi axamiyati xakidagi ma’lumotlarni keltirish zarurdir. Oksillar monomerlardan tuzilgan bulib, ularga α -aminokislotalar xizmat kiladi. Bularning umumiy belgisi ikkinchi uglerod atomi ( α -uglerod atomi)da karboksil gruppasi va aminogruppa bulishidir: R | H 2 N – CH – COOH α Oksillarda 20ta xar xil aminokislotalar uchraydi. Bir aminokislotaning α - karboksil gruppasi va boshka aminokislotaning α -aminogruppasi aminokislotalar koldiklarini bir-biri bilan biriktirib, amid bogini xosil kiladi. Amin bogini peptid bog deb ataladi. Aminokislotalari peptid boglari bilan birikkan birikmalar esa peptidlar deyiladi. H 2 N – CH – C – N – CH – COOH | || | | R O H R Peptid bogi xosil bulishi, uzaro ta’sir kilayotgan karboksil gruppa bilan aminogruppadan suv ajralib chikishidir. H 2 N – CH – C – OH + H – N – CH – COOH  H 2 O + | || | |  R O H R H 2 N – CH – C – N – CH – COOH | || | | R O H R

peptid bogi Aminokislotalarning uzaro birikishi natijasida oksil strukturasi xosil buladi. Aminokislotalarning birikishidan dipeptidlar, tripeptidlar, tetropeptidlar va polipeptidlar deyiladi. Polipeptid zanjirida aminokislotalarning birin-ketin joylashish tartibi oksil molekulasining birlamchi strukturasi deyiladi. Oksil molekulasida aminokislotalarning birin-ketin kelishi uzgarmas – irsiy belgilangan sifatdir. U oksil molekulasining sintezi jarayonida irsiy axborot asosida tuziladi. Birlamchi struktura polipeptid zanjirining bir chizikli zanjiridan iborat. Oksillarning ikkilamchi strukturasi peptid asosining xossalariga boglik. Karboksil gruppa bilan N-gruppa uzaro vodorod bogi xosil kilishi mumkin. Erkin energiya minimum peptidning undagi xamma shu gruppalar vodorod bogi bilan birikib turgan xolatiga tugri keladi. Ikkinchi tomonlan peptid zanjirining fazada joylashish imkoniyatlari shu bilan cheklanadiki, peptid bogi kisman tabiatan kushkavat buladi va shu sababdan uning atrofida aylanish xodisasi bulishi mumkin emas. Pepetid gruppasining kislorod va vodorod atomlari trans-xolatini egallaydi. – SN – gruppasining ikkala bogi atrofida, aksincha, aylanish xodisasi bemalol bulishi mumkin. Ana shunday cheklanishlar borligidan vodorod boglari xosil bulishida peptid zanjiri ixtiyoriy emas, balki mutlako tayinli bir konformatsiyani oladi. Peptid zanjirlari ikkilamchi strukturasining uchta asosiy xili ma’lum: α - spiral, β -struktura (burmali kavat, burmali varak) va betartib koptokcha. α -spiralda mazkur aminokislota koldigining NH-gruppasi undan xisoblanganda turtinchi koldikning SO-gruppasi bilan uzaro ta’sir kiladi. Natijada, peptid asosi xar bir uramiga 3,6 aminokislota koldigi tugri keladigan spiral xosil kiladi. Vodorod boglari spiral uki buylab yunalib, uning uramlarini birlashtirib turadi. Burmali kavat ( β -struktura) da peptid boglari bir-biriga parallel xolda bir kavat bulib joylashadi va kat-kat kilib taxlangan varakka uxshash shaklni xosil kiladi. Birok xar bir oksilda bunday joylar uzining mukim bir konformatsiyasiga ega buladi, usha joy aminokislotalarning tarkibi, shuningdek «tebratib koptokcha»ni urab turgan strukturasi shu konformatsiyani belgilab beradi.

Globulyar oksilning uchlamchi strukturasi. Molekulasining shakli va fazoviy strukturasining xususiyatlari jixatdan oksillar ikki gruppaga bulinadi – globulyar va fibrillyar oksillar. Globulyar oksillarning shakli kalta va uzun. Uklarining nisbati 1:50 gacha boradigan sferik yoki ellipsoid shaklga yakin. Fibrillyar oksillarning molekulalari chuzik shaklda bulib, kup molekulali ipsimon agregatlarni – fibrillarni xosil kilishi mumkin. Fibrillyar oksillar asosan tayanch funksiyasini bajarib, tukimalarning mustakilligini ta’minlab boradi. Globulyar oksillar funksiyalariga kura bekiyos darajada xilma-xildir. Oksillarning turtlamchi strukturasi kichik birliklardan tashkil topgan oksil molekulalarinng fazoviy konfiguratsiyasiga aytiladi. Oksillar tuzilishi jixatdan oddiy va murakkab buladi. Oksillar uz tuzilishiga kura fakat aminokislotalardan tashkil topgan bulsa, oddiy oksillar – proteinlar deb ataladi. Ular gidrolizga uchraganda fakat erkin xoldagi aminokislotalar xosil buladi. Molekulasida oksil kismidan tashkari oksilsiz prostetik guruxi bulgan oksillar murakkab oksillar – proteidlar. Bular gidrolizga uchraganda aminokislotalar tarkibiga ega bulmagan moddalar xam uchraydi. Oksil biosintezining boshkarilishi Oksil biosintezi 4 ta boskichda boradi. 1.Aminokislotalar faolligini oshirish 2. Initsiatsiya polipeptid zanjiri \sintezining boshlanishi 3.Elongatsiya – xosil bulaetgan polipeptid zanjirining uzunlashishi. 4. Terminatsiya – polipeptid zanjirining xosil bulishining tugashi. 1. Aminokislotalar faolligini oshirish . Bu boskichda aminoskislotalar faolligi oshadi va ular polipeptid zanjirini xosil kilishda uzaro osonlik bilan birlashadi. Aminokislotalar faolligini oshirish ularga ATFbirikishi bilan amalga oshiriladi. ATF dagi barcha energi ya aminokislotaloarga utadi va ularning faolligi oshadi. Aminokislotaga ATF ning birikishiga maxsus ferment aminoatsil - RNK sintetaza fermenti katnashadi.

2. Initsiatsiya – faollangan aminokislotalarning transport RNK ribosomaga olib keladi. T-RNK uzini informatsion RNK (kodon)ga mos keladigan nukleotidlari bulgan kismi (antikodon) bilan birlashadi. Shunday kilib i-RNK, ribosomaning kichik bulagi t-RNK lardan iborat bulgan boglam xosil buladi. Bu boglamning xosil bulishida bakteriyalardan initsiatsiya kodonlaridan (AUG, GUG, UUG) bittasi xamda initsiatsiya boskichining fermentlari F 1 , F 2 va F 3 ishtirok etadi. F 1 ribosoma, i-RNK va t-RNK larning bir-biriga boglanishi, F 2 esa bu boglamning mustaxkamligi va turgunligini ta’minlaydi. F 3 80 S ribosomani 50 S va 30 S ribosomalarga ajratadi. Uchlikdan iborat bulgan boglamning xosil bulishida t-RNK ning formilmetionin aminokislotasini maxsus turi katnashadi. Bu UAS nukleotidli t-RNR (antikodon), i-RNK dan (kodon) uziga mos keladigan nukleotidlarni (AUG) kidiradi va shu nukleotidlarni topib, unga boglangach ribosomaning katta bulagiga mustaxkam birlashadi. Shundan keyin oksil sintezi boshlanadi. 3. E longatsiya . Ribosomada aminokislotalar bir-biriga ketma-ket birika boshlaydi. Ribosoma i-RNK olib kelgan aminokislotalar uzaro birlashib oksilning polipeptid zanjirini xosil kila boshlaydi. Ribosomaga keltirilgan aminokislotalar dastlab ribosomaning katta 50 S bulagidagi aminoatsil (A) markaziga kelib turadi. Keyin esa uning (P) peptid markaziga utadi va aminokislotalar urtasida peptid bogi xosil bula boshlaydi. Bushagan A markazga yana boshka aminokislota keladi. Aminokislotaning ribosomadagi A markazga birlashuvi maxsus T ferment yordamida amalga oshiriladi. Aminokislotalarning uzlariga mos kelgan t-RNK ga birlashuvi rekognitsiya (mos kelishi) deb ataladi. Bu jaraen murakkab bulib, maxsus fermentlar yerdamida amalga oshiriladi. Avvalo aminokislotalarning SOON guruxi faolligi oshiriladi, ya’ni N urniga adenil kislotasi birlashadi va aminoatsiladenilat xosil buladi. Bunday faollashgan va energiya bilan boyigan aminokislota t-RNK ning oxirgi ASS adenilin nukleotid kismiga birlashadi. Bu jaraen maxsus ferment amino aseladenilat t-RNK sintetaza yeki kodaza fermenti ishtirokida boradi. Kodaza fermenti bir vaktning uzida t-RNK, ATF xamda aminokislotaga uz ta’sirini