Mavzu: Ona platalar Reja : 1. Ona plataning asosiy qismlari 2. Ona plata o’rnatiladigan asosiy qurilmalar 3. Ona plataning shakli,katta kichiklik o’lchami

Ona plata "materinka"   ( inglizcha :   mainboard   — bosh  plata;   hisoblanadi.   sleng.   ona - barcha chip va qurilmalarni bir biriga ulash uchun asos )   —  Shaxsiy  kompyuterning,  noutbuk,  telefon,  planshetlarning  asosiy   qurilmalari   —   tezkor  xotira ,   qattiq  disk,   chiplar,  slot,  kuler,  ulash  portlari  va   boshqa  qurilmalar  o rnatiladigan  ko p  qatlamli  muxr  plata.   ʻ ʻ Aynan  ona  plata  bir- biridan  farq  qiluvchi  qurilmalarni  birlashtiradi  va  boshqaradi. Ona  plataga  o rnatiladigan  asosiy  qurilmalar: ʻ  Markaziy   protsessor   (CPU).  Tizimning  mantiqiy  yig indisi  ( ʻ chipset   —   inglizcha :   chipset )   —   Markaziy   protsessor   (CPU)ni  tezkor  xotira  va  periferik  qurilmalar  kontrollyo rlari   ʻ bilan  ulanishni  ta minlovchi  mikrosxemalar  yig indisi.   ʼ ʻ Ona  plataning  form-faktori   (shakli,  katta-kichik  o'lcham)  bo yicha  tasnifi ʻ  Ona  plataning  form-faktori   —  bu  ona  plataning  xajmi,  mahkamlash  joylari,   protsessorning  qay  tartibda  o rnatilishini  aniqlovchi  standart. ʻ  Eskirgan:   Baby-AT ;   Mini-ATX ;   polnorazmernaya  plata  AT ;   LPX .  Zamonaviy:   ATX ;   microATX ;   FlexATX ;   NLX ;   WTX ,   CEB .  Kiritilayotgan:   Mini-ITX   i   Nano-ITX ;   Pico-ITX ;   BTX ,   MicroBTX   i   PicoBTX Shunday  ona  platalar  bor  hech  qaysi  form-faktorga  mos  kelmaydi.  Mashxur  ona   plata  ishlab  chiqaruvchi   kompaniyalar: Asus ,   Gigabyte ,   MSI ,   Intel ,   Biostar ,   Elitegroup ,   ASRock .

Modelini aniqlash Ona  plataning  o rnatilgan  modelini ʻ   DMI   orqali  bilish  mumkin.  Linuxda  dmidecode   utilitasi  orqali,  Windowsda   —   SIW   yoki   AIDA64   orqali  bilib  olish  mumkin. Quvvat  saqlash  texnologiyasi „Zangori“  texnologilarga  katta  e tibor  ko p  ona  plata  ishlab  chiqaruvchi   ʼ ʻ kompaniyalarni  yangi  masalarni  yechishga  undadi. Mobil  kompyuterlarning  ona  platasi Mobil  kompyuterlarning  ( noutbuk )  ona  platasi  stol  kompyuterlarining  ona  platasidan ancha  farq  qiladi  va  ularda  ko p  qurilmalar  o rnatilgan  bo ladi.  Masalan,   ʻ ʻ ʻ (videokarta),  oddiy  kompyuterlarda  ona  plataga  o rnatiladi.  Bu,  o z  navbatida,   ʻ ʻ noutbuklarning  oz  quvvat  ishlatishga  va  xajmini  kichikligini  ta minlaydi. ʼ  ONA  plata  Biz  «Tizim  platasi»  deb  nomlayotgan  qurilmamiz  o‘sha  siz  bilgan   «ona  plata»  yoki  «materinskaya  plata»  dir.  Qurilmaga  nisbatan  «ona»  iborasini   ishlatish  biroz  noqulay  bo‘lgani  uchun  biz  uni  «tizim  platasi»  deb  nomladik.   Inglizchada  bu  qurilma  «Motherboard»  yoki  «Mainboard»  deb  ataladi.  Tizim   bloki  ochib  ko‘rilsa,  uning  yon  devoriga  vertikal  ravishda  mahkamlab  qo‘yilgan   kattaroq  elektron  sxemaga  ko‘zingiz  tushadi.  Mana  shu  «tizim  platasi»   hisoblanadi.  Tizim  platasi  aynan  nima  ish  bajaradi,  qanday  vazifalari  bor,  bularni   bilish  uchun  avval  tizim  bloki  (keys)ning  ichida  qanday  qurilmalar  borligini  va   ular  nima  ish  qilishini  qisqacha  aytib  o‘tamiz.    1)  Ozuqa  bloki  («blok  pitaniya»).  Ma’lumki,  kompyuterning  barcha  qurilmalari   elektr  energiyasi  hisobiga  ishlaydi.  Lekin,  elektr  manbalaridan  olinadigan  elektr   energiyasini  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kompyuter  qurilmalariga  ulab  bo‘lmaydi.  Buning   uchun  avval  elektr  toki  va  kuchlanishini  biroz  pasaytirish,  uni  qayta  ishlash  kerak   bo‘ladi.  Ozuqa  bloki  aynan  shu  ishni  amalga  oshiradi.  Agar  u ishdan  chiqsa,   kompyuterning  birorta  qurilmasi  ishlay  olmaydi.  Shuning  uchun  kompyuter   yig‘dirayotganimizda  quvvati  kattaroq  bo‘lgan  ozuqa  bloki  olish  kerak  bo‘ladi.  

 2) Tezkor  xotira  (RAM,  DDR).  Jurnalimizda  bu  haqda  batafsil  ma’lumot  berib   o‘tgan  edik,  shunday  bo‘lsa  ham  yana  bir  marta  aytib  o‘tamiz.  Kompyuterning   ishlashi  jarayonida  foydalanuvchi  uchun  zarur  bo‘lgan  ba’zi  ma’lumotlarni   vaqtinchalik  saqlab  turish  kerak  bo‘ladi.  Mana  shu  vazifani  tezkor  xotira  amalga   oshiradi.  Tezkor  xotira  ham,  boshqa  qurilmalar  singari,  elektron  sxema   ko‘rinishida  tayyorlangan.  3)  Doimiy  xotira  (Hard  disk,  HDD).  Foydalanuvchiga   tegishli  bo‘lgan  barcha  audio,  video,  matnli  yoki  dasturiy  ma’lumotlarni  saqlab   turish  uchun  kerak  bo‘lgan  qattiq  metall  yoki  keramik  disk.  Doimiy  xotiraga   ma’lumotlar  o‘zidan-o‘zi  tushib  qolmaydi.  Unga  fleshkalardan,  CD  yoki  DVD   disklardan,  blutusdan,  Internet  tarmog‘idan  ma’lumotlarni  yozish  mumkin.  Va   aksincha,  doimiy  xotiradagi  ma’lumotlarni  turli  ko‘rinishlarda  chiqarish   qurilmalariga  uzatish  mumkin:  printerga,  monitorga,  audio  dinamikka  va  hokazo.   4)  Protsessor  (CPU).  Kompyuterga  foydalanuvchi  tomonidan  berilgan  buyruqlarni qayta  ishlab,  bajarish,  kompyuter  ichida  raqamli  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  kabi   vazifalarni  aynan  protsessor  bajaradi.  Protsessor  hamma  qurilmalar  bilan  «aloqada bo‘lib  turadi».  Kompyuterning  ishlash  tezligi  aynan  protsessorning  takt   chastotasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  5)  Videokarta  (VGA).  Videokarta  monitorga   uzatilishi  kerak  bo‘lgan  qo‘zg‘almas  yoki  harakatli,  ikki  o‘lchamli  (2D)  yoki  uch   o‘lchamli  (3D)  rang-tasvirlarning  hisob-kitobini  qiladi.  Videokarta  haqidagi   maqolamizda  aytib  o‘tganimizdek,  u kompyuterning  asosiy  protsessoriga  va   tezkor  xotirasiga  haqiqiy  yordamchi  vazifasini  o‘taydi.  6)  Modem.  Agar   kompyuterdan  Internetga  mavjud  telefon  tarmog‘i  yoki  liniyalari  orqali   ulanmoqchi  bo‘lsak,  bizning  kompyuter  va  tashqi  tarmoq  o‘rtasidagi  bo‘glanish   va  moslashish  jarayonlarini  aynan  modem  bajaradi.  7)  DVD  (CD)  ROM.  DVD   disklardan  ma’lumotlarni  doimiy  xotiraga  olish  uchun  bu  disklarni  DVD  disk   yurituvchiga  qo‘yish  lozim.  U  lazer  nuri  yordamida  diskka  «o‘yib»  yozilgan   raqamli  ma’lumotlarni  kompyuterga  «o‘qib,  tushuntirib  beradi».  8)  BIOS.  Bu   doimiy  xotira  qurilmasi  bo‘lib,  unga  kompyuter  «ishlab  keta  olishi»  uchun  yetarli   bo‘lgan  dastlabki  ma’lumotlar,  sana,  vaqt  yozib  qo‘yilgan  bo‘ladi.  Kompyuterni   o‘chirib,  qayta  yoqqanimizda  ham  sana,  vaqt  saqlanib  turadi.  Buning  uchun  

tangaga o‘xshash  yordamchi  batareyka  o‘rnatilgan.  Yuqorida  sanab  o‘tilgan   qurilmalar  tizim  blokining  ichida  joylashgan  bo‘ladi.  Endi,  ba’zi  qurilmalar  borki, ularsiz  ham  ish  bitmaydi.  Masalan,  klaviatura  – uning  yordamida  ma’lumot  va   buyruqlar  kiritiladi.  Sichqoncha  – u monitordagi  belgilarni  oson  «tanlash»  uchun   yordam  beradi.  Monitor  (displey,  ekran)  – uni  eng  asosiy  qurilmalardan  desak   ham  bo‘ladi.  Axir  kompyuterda  bajarilayotgan  ishlarni  qayerdandir  bilib   turishimiz  kerak-ku,  shundaymi?  Yoki  o‘yin  o‘ynaymiz,  kino  ko‘ramiz,  matn   teramiz.  Monitor  bo‘lmasa,  bu  ishlarni  deyarli  bajarib  bo‘lmaydi  (aslida,   monitorsiz  ham  kompyuterda  ishlash  mumkin,  faqat  professional  bo‘lish  lozim  ?). Demak,  kompyuterning  yaxshi  va  samarali  faoliyati  bir  nechta  qurilmalarning   birgalikdagi  ishlashidan  hosil  bo‘lar  ekan.  Xo‘sh,  bu  qurilmalar  bir-biriga  qanday   ulanadi?  Tasavvur  qiling,  sanab  o‘tgan  o‘nta  qurilmamiz  bir-biriga  simlar   yordamida,  chuvalashtirib  ulab  qo‘yilgan  bo‘lsa,  bu  juda  qo‘pol  ko‘ringan   bo‘lardi.  Informatika  ustozingizdan  so‘rab  ko‘ring,  avvalgi  kompyuterlar  qanday   bo‘lgan  ekan?  Haqiqatan  ham  ilk  kompyuterlar  juda  ham  beso‘naqay  (naq  bitta   xonadek  keladigan)  bo‘lgan.  U  qurilmalar  bir-biri  bilan  tashqaridan  ko‘rinib   turadigan  simlar  va  kabellar  bilan  ulab  qo‘yilgan.  Bugungi  zamonaviy   kompyuterlarda  qurilmalar  aynan  tizim  platasi  orqali  bir-biriga  ulanadi.  Yaxshilab nazar  solinsa,  ko‘rish  mumkinki,  plataning  usti  va  tag  tarafida  son-sanoqsiz  elektr   «yo‘llar»  chizilgan.  Aynan  mana  shu  chizilgan  yo‘llar  qurilmalarni  bir-biri  bilan   bog‘lab  beradi.  Biz  chiziq,  yo‘l  deb  atayotganimiz  aslida  sim,  kabel  hisoblanadi.   Faqat  ular  elektr  sxema  ko‘rinishida  ixcham  qilib  plastmassa  taglikka  mis  yoki   kumush  eritmasidan  chizilgan  bo‘ladi.  Har  bir  qurilmaning  o‘zi  ulanadigan  joyi   bo‘ladi.  Doimiy  xotira  (HDD)  ATA  yoki  SATA  kabellar  orqali  tizim  platasining   chekkasidagi  portga  ulanadi.  CD  yoki  DVD  disklarni  o‘quvchi  qurilmalar  ham   xuddi  doimiy  xotira  singari  ATA  yoki  SATA  kabellar  orqali  tizim  platasiga   ulanadi.  Tezkor  xotira  (DDR)  «slot»  deb  ataladigan  joyga  kirgizib,  qisib  qo‘yiladi. Ba’zi  tizim  platalarida  2 ta,  ba’zilarida  4 tagacha  tezkor  xotira  qurilmasini   joylashtirish  mumkin  bo‘lgan  slotlar  o‘rnatilgan  bo‘ladi.  Protsessor  (CPU)  uchun   alohida  to‘g‘ri  to‘rt  burchak  shaklidagi,  mayda  teshikchalari  bo‘lgan  maxsus  joy