Ona tili o‘qitish metodikasi: umumiy obzor. Reja: 1. “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanning ma q sad va vazifalari. 2. “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanning boshqa fanlar bilan aloqasi. 3. Ona tili o‘qitish tamoyillari.

Mustaqil O‘zbekistonning ravnaqi uchun olib borilayotgan iqtisodiy- ijtimoiy, madaniy-ma’naviy sohalardagi keng ko‘lamli ishlar, jamiyat taraqqiyotini ta’minlash, uzluksiz ta’lim tizimini joriy etish, shuningdek, mustaqil fikr egasi, erkin va ijodkor shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “ К adrlar tayyorlash Milliy dasturi” ta’limning barcha bo‘g‘inlarida ona tili o‘qitishni ham tashkiliy, ham mazmuniy jihatdan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari belgilangan bo‘lib, unda: - ta’lim ustuvorligining tan olinishi; - ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi; - ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi; - ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi; - ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; - ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; - ta’limning uzluksizligi va izchilligi; - o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi; - davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; - o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; - insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi; - jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi; - ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi;

- bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi; - ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi; - ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik kabi masalalar o‘z ifodasini topgan. Maktabda ona tilining o‘qitilishi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda belgilangan ana shu prinsiplarga tayanadi. Modomiki, maktab ta’limida ona tili eng asosiy va yetakchi o‘quv fanlaridan biri ekan, oliy ta’limning bakalavr tizimida “Ona tili o‘qitish metodikasi” ham xuddi shunday mavqega ega. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu vazifani amalga oshirishning birdan-bir yo‘li ta’lim tizimini tinmay takomillashtirib borish orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirishdir. O‘quvchi va talabalarni ona tili darslarida mustaqil, ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ular ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob hosil qilishga intilish lozim. Shuning uchun yangi dastur va darsliklarda grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini shakllantirish, dars va mashg‘ulotlarni o‘quvchi va talabalarning nutqiy malakasini yuzaga keltirishga qaratish maqsad qilib olindi. Til o‘qitishda til va nutq hodisalarining farqiga yetmaslik ko‘pgina chalkashliklarni keltirib chiqarmoqda. Til va nutq tushunchalarini bir-biridan ilmiy asosda farqlash uni o‘qitish metodikasi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Chunki til birliklarining grammatik belgilarini, birikuvini va vazifasini bilishning o‘zi mazkur tildagi nutqni egallash uchun yetarli emas. Asosiy maqsad tilning grammatik qurilishi asosida nutq faoliyatini egallash bo‘lganligi sababli, mashg‘ulot materiallarini tanlash, darslarni tashkil etish ishlari o‘quvchi va talabaning nutqini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Shuning uchun til ma’ruza orqali emas, balki nutq ko‘rinishlarini tahlil qilish, so‘z birikmasi va gap modellarini o‘zlashtirish, esda saqlash orqali o‘rganiladi. Hozirgi dolzarb masalalardan biri o‘zbek tilining kasb-hunar, ilmfan va texnika tili sifatidagi lisoniy asosini kengaytirish, atamalarini boyitishdir. Uzoq yillar bu soha chetda

qolib keldi. К eyingi yillarda bu sohada burilish yuz berdi: tilimizning kasb-hunar va ilmiy-texnika tili va atamalarida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Adabiy tilimizdagi mazkur yangilik va o‘zgarishlarning asoslarini o‘quvchi to‘g‘ri anglashni maqsad qilib, unga dastur va darsliklarda alohida o‘rinlar ajratiladi. “Ona tili” darslarida uzundan-uzoq, murakkab grammatik qoidalarni, “O‘zbek adabiyoti” darslarida ijodkor hayotidagi o‘tkinchi sana va voqealarni yodlashga majbur qilmasdan, balki ona tilida sof so‘zlash, o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalay olish, mustaqil fikrlash, badiiy asarni ifodali o‘qish, uning ruhini his qilish, badiiy san’atidan lazzatlanish, so‘zdan zavqlanish ruhida ta’lim bermoq kerak. Ona tili va adabiyot o‘qitishdan kutilgan pirovard natija – shu! Shunday qilib, ona tili o‘qitishning samarali bo‘lishi ko‘p jihatdan uni adabiyot bilan bog‘lab olib borishga bog‘liq, yoki aksincha. Aslida, ona tili, adabiyot darslarida ham o‘rganiladi. Masalan, badiiy asarning tilini tahlil etish davomida ba’zi grammatik shakllarning uslubiy ahamiyati, sinonimlarning nutqda tutgan o‘rni izohlanadi va hokazo; o‘quvchi va talabalar tilning turli ifoda vositalari bilan tanishib boradilar. Badiiy asar tili bo‘yicha muayyan bir izchillikda olib boriladigan ishlar o‘quvchi va talabalarning so‘z boyligini oshiradi va nutqini o‘stiradi. Adabiy asarning tasviriy vositalari bo‘yicha sinfda va undan tashqari bajarilgan ishlar natijasida o‘quvchi va talabalar so‘z haqida, uning turli nutq uslubidagi o‘rni haqida kengroq tushunchaga ega bo‘la boradilar. Xilma-xil ifoda jilolari tilning estetik ta’siri va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Ona tili o‘rta maktab, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida o‘rganiladigan barcha fanlarni puxta o‘zlashtirish uchun muhim “kalit” sanaladi. Til vositasida o‘quvchi va talaba boshqa fanlarni o‘rganadi. Barcha fanlar yuzasidan fikrni yozma va og‘zaki ravishda bayon qilish orqali u o‘z ona tilini ham mukammal o‘rganib boradi. Ma’lumki, pedagogika institutlari va universitetlarning filologiya fakultetlari bakalavriyatini bitirib chiqadigan mutaxassislarning asosiy qismi o‘zbek tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi sifatida umumiy o‘rta ta’lim maktablariga boradi. Shu bois, bo‘lajak mutaxassislar uchun “Ona tili o‘qitish metodikasi” fani yetakchi fanlardan biri bo‘lib, uning oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishi muhim zaruriyatdir.

“Ona tili o‘qitish metodikasi” fanining oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilishi maktabda ona tili fanining tutgan o‘rni bilan ham belgilanadi. “Ona tili” maktab ta’limi tizimida eng yetakchi fanlardan biri bo‘lib, jamiyat a’zolarini ijodiy fikrlashga, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda bayon qilishga o‘rgatadi. “Ona tili o‘q itish metodikasi” fanning bosh q a fanlar bilan alo q asi . Ona tili о ‘qitish metodikasi mustaqil pedagogik fan sifatida u bir qator boshqa fanlar bilan zich aloqadorlikda yashaydi. Ularning eng asosiylari haqida to‘xtab o‘tamiz. Bular qatorida falsafa, mantiq , lingvistika, pedagogika , psixologiya, sotsiologiya , jamiyatshunoslik va boshqalarni kiritish mumkin. Boshqa fanlarga oid ko‘rsatkich va faktlar esa bilvosita aloqadorlikka ega. M etodika va falsafa. “Ona tili o‘q itish metodikasi” xususiy pedagogik sikldagi fan b o‘ lganligi uchun h am, ijtimoiy fanlar guruhiga kiradi va ijtimoiy fanlarning asosini tashkil etadigan falsafa bilan chambarchas bo g‘ langan. Mazkur fanning falsafa bilan alo q adorligi ona tilining ma q sad va vazifalarini tushunishingizga, bu fanning ta’lim mazmunini t o‘g‘ ri belgilashingizga, o‘q uvchi faoliyatini t o‘g‘ ri uyushtir i shingizga, o‘qitishning eng samarali metod, vosita va usullarini tanlashingizga, faoliyat ma h sulini nazorat q ilishingizga yordamlashadi. O‘q uvchiga o‘ z ona tilini o‘ rgatish tafakkur bilan chambarchas bo g‘ langan. Chunki til h odisalarining o‘q uvchi ongida vo q ealanishi tafakkur or q ali yuzaga chiqadi. Til tafakkurning aloqadorligi ona tili darslarida ijodiy tafakkur so h ibini tarbiyalash muammosini h al q ilishga k o‘ maklashadi. Ma’lumki, fa l safada h ar bir umumiy tushuncha yakka, juz’iy tushunchalar yi g‘ indisidan tashkil topadi degan q oida mavjud. Ona tili mash g‘ ulotlarida o‘q uvchi faoliyatini tashkil etishda h am biz xuddi shu q oidaga asoslanamiz. Muayyan b o‘ laklarga ajratilgan til h odisalarini kuzatish, ularning birini ikkinchisi bilan ta qq oslash or q ali o‘q uvchi umumiy ta’rif, q oida va xulosalarga keladi. Falsafa fikrlash va rivojlanishni o‘ zaro uyg‘unlikda q araydi. Shar q ning buyuk enseklopedist olimlari ( Abu Rayxon Beruniy , Abu Nasr Farobiy , Umar H ayyom, Abu Ali ibn Sino v.b.) rivojlantirishni fikrlashning ma h suli deb biladilar.