Mavzu: PARRANDALARNING GAMBORO KASALLIGI Reja: 1. Parrandalarni gamboro kasalligiga ta’rif , qo’zg’atuvchisi, epizootologiyasi. 2. Klinik belgilari. 3. Patologoanatomik o’zgarishlar, tashxisi, qiyosiy tashxisi, oldini olish chora – tadbirlari.

Gamboro kasalligi- Morbus Gamboro - (yuqumli bursit, yuqumli nekroz) o’tkir kechadigan kontagioz kasallik bo’lib, 2-15 kunlik jo’jalarda uchraydi. Ichaklar faoliyatining buzilishi, buyrak va fabrisa xaltachalarining yallig’lanishi hamda kengayishi bilan kechadi. Kasallik asosan sanoatlashgan parrandachilik xo’jaliklarida, ayniqsa broyler xo’jaliklarida tarqalishi aniqlangan. Uning kelib chiqish sabablarini mutaxassislar chet eldan olib kelingan parrandalar deb hisoblashadi. Qo’zg’atuvchisi. Filtrlanuvchi virus bo’lib, reoviruslar guruhiga mansub. Virion kattaligi 50-70 mm, ekosaedrik simmetriyaga ega va 90% oqsil, 10% ribonuklein kislota saqlaydi. Virusning ikkita serotipi aniqlangan: Si-1 jo’jalardan, 23/82 esa kurkalardan ajratilgan. Virus efir va xloroformga chidamli. Bino ichidagi yog’och va metallar ustki qismida virus o’zining faolligini 122 kungacha saqlaydi. Suv, yem va tezakda 52 kun yashaydi. U rN 7,0-7,5 da nisbiy chidamli va ishqorli rN ga seziluvchandir. Virus 60 °S da qizdirilganda 90 minut, 25 °S da - 21 kun, minus 20 °S da saqlanganda uch yil faolligini saqlaydi. Muzlatish va eritish virusga ta’sir qilmaydi. 20% li efir eritmasi bilan ishlov berilganda 18 soat, 20% li xloroform eritmasida 10 minutgacha o’lmaydi. Odatdagi dezinfeksion vositalar (1% li fenol, krezol, formalin) da 1 soat ichida o’ladi. Penisillin va streptomisinga chidamli. Gamboro kasalligi virusi tovuq embrionining allantois bo’shlig’iga yoki xorioallantois pardasiga yuqtirilganda yaxshi o’sadi. U faolligini ekishda namoyon qilib, embrionlarni 3-7 kunda o’ldiradi. Virusni 20-25 kunlik jo’jalarda o’stirish mumkin. Iqtisodiy zarar. Kasallik qayd qilingan parrandachilik xo’jaliklari katta iqtisodiy zarar ko’radi, chunki bunday xo’jaliklarni sog’lomlashtirish qiyin bo’lib, uzoq muddatga cho’zilib ketadi. Jo’jalar orasida o’lim 5-30 foiz atrofida kuzatiladi.

Epizootologiyasi. Virus jo’jalar kasallangan vaqtdan boshlab ikki haftagacha go’ng bilan ajralib turadi, bunda to’shama, katakcha, asbob- uskuna va yem ifloslanadi. Parrandalar og’iz hamda ko’z va burun shilliq pardalari orqali zararlanadi. Virusning bir tovuqxonadan boshqasiga parranda boqarlarning kiyim-kechaklari, poyafzallari hamda asbob-uskunalar orqali o’tishi aniqlangan. Virus uzoq masofalarga yovvoyi parrandalar orqali tarqaladi. U tuxum orqali va aerogen yul bilan ham o’tishi mumkin. Gamboro kasalligi bo’yicha epizootik holatni aniqlash uchun O’zbekiston Respublikasining har xil geografik zonalarida joylashgan go’sht va tuxum yetishtiriladigan bir nechta parrandachilik xo’jaliklari tekshirilganda ularning hammasida kasallik borligi ma’lum bo’ldi. Kasallik yilning hamma faslida uchraydi, ayrim hollarda u yashirin kechadi. Nosog’lom xo’jaliklar Gamboro kasalligi kolibakterioz va pullorozterlama kasalligi bilan birga kechishi aniqlandi. Klinik belgilari. Kasallikning birinchi klinik belgilari moyil jo’jalarda 2-3-kuni namoyon bo’lib, u odatda 7 kun davom etadi. O’lgan parrandalar bo’yni va oyoqlarini tekis uzatib yotganligi ko’rinadi. Kasallikning birinchi belgisi oq-sarg’ish suvdek suyuq ich ketishidir. Birdan ishtaha yuqoladi, patlar hurpayadi, depressiya ro’y beradi, bosh va bo’yin qaltirab, kasal parranda birdan o’lib qoladi. Respirator belgilar bo’lmaydi. Kasallikning 2-3- kunlari ko’p jo’ja nobud bo’ladi. Gamboro kasalligi o’tkir kechadigan parrandachilik xo’jaliklarida kasallikning klinik belgilari 25 kunlik yoshga to’g’ri keladi. Odatda kasallikning bunday kechishi sporadik xarakterga ega bo’lib, asosan yangi olib kelingan va emlangan parrandalarda kuzatiladi. Kasallanib tuzalgan jo’jalar kamqon, oriq, raxit, o’sishdan qolgan bo’lib, ozuqani yomon hazm qiladi.

Patologoanatomik o’zgarishlar. Kasal, o’ldirilgan va o’lgan parrandalarni yorib ko’rilganda fabrisa xaltachasi 2-3 marta kattalashgan, shilliq pardalari shishgan va qonga to’lgan bo’lib, og’ir hollarda bursa bo’shlig’ida fibrin qatlami ko’rinadi. Muskullar suvsiz va oqargan. Ko’krak, qomat, son muskullarida va oshqozonning shilliq pardasiga qon quyilgan. Buyrak kattalashgan, to’q jigar rangda, kanalchalarda esa siydik kislotasi to’plangan. Tashhis. Gamboro kasalligi boshqa kasalliklarga o’xshash, tipik kechganda klinik belgilari va patologoanatomik o’zgarishlar bo’yicha diagnoz qo’yish osonroq. Kasallikning boshlanish davrida yoki atipik kechganda laboratoriya tekshirishlari (virusni tovuq embrionidan ajratib olish, biosinama qo’yish, serologik reaksiya) bilan aniqlash mumkin. Virus odatda zararlangan buyrak, ichak, fabrisa xaltachasidan ajraladi. Laboratoriyaga tekshirish uchun o’lgan parrandalardan kloaka xaltachasi, buyrak, jigar, taloq yuboriladi. Parrandalardan namunalar kasallikning birinchi klinik belgisi paydo bo’lganda olinadi. Patologoanatomik namunani xovonchada yanchiladi va fiziologik eritma (1:10) qo’shiladi. Olingan 10% li suspenziyani minutiga 3000 marta aylanadigan sentrifugada 15 minut sentrifuga qilinadi. Ustidagi suyuqlikka 100 TB-ml penisillin va 100 lekg-ml streptomisin qo’shiladi, sovutgichda (4°) 6-12 soat saqlanadi va moyil parrandalarning embrionlarini zararlash uchun ishlatiladi. Zararlash uchun Gamboro kasalligi va boshqa yuqumli kasalliklar bo’yicha sog’lom bo’lgan xo’jaliklardan olingan 9 kunlik tovuq embrioni ishlatiladi. Tuxum po’chog’ini teshib, 2-3 mm chuqurlikda tekshiriladigan namuna 0,2 ml hajmda yuboriladi. Po’choqdagi teshikka parafin qo’yiladi. Embrionlar termostatga joylashtiriladi va 10 kun 37°S da inkubasiyaga qo’yiladi. Inkubasiya jarayonida sutkada bir marta ovoskopiya o’tkaziladi.

O’lgan embrionlarni oldin 2-3 soat 4°S gacha sovutilib, shu kuni ochish kerak. Tirik embrionlar ham inkubasiyaning 10-kuni 4°S gacha sovutiladi va ochiladi. Embrionlar zararlangandan keyin 3-7-kuni o’lsa, spesifik hisoblanadi. O’lgan va o’sishdan qolgan embrionlardan steril probirkalarga (har bir embriondan alohida) allantois suyuqligi olinadi va GPA, GPB da 0,2 mm ekib tozalikka tekshiriladi. Ekmalar termostatda 37°S da 5 kun saqlanadi. Virusni ajratib olish, uning patogenligini o’rganish hamda kasallikni eksperimental keltirib chiqarish uchun jo’jalardan biosinama olinadi. Zararlashda 20-25 kunlik jo’jalardan foydalaniladi. Tekshiriladigan namuna 10-15 kunlik jo’jalarning burniga 0,5 ml miqdorda yuboriladi va 15 kun kuzatiladi. Biosinama natijalari kasallikning klinik namoyon bo’lishi va patologoanatomik o’zgarishlar, kechikkan vaqtda qon zardobida maxsus antitelolarning topilishiga qarab baholanadi. Diagnozni serologak tasdiqlash uchun RDP reaksiyasi qo’llaniladi. Angigen sifatida tovuq embrioni xorioallantois pardasidan tayyorlangan maxsus antigen ishlatiladi. Respublika ilmiy-ishlab chiqarish parrandachilik veterinariya laboratoriyasining ma’lumoti bo’yicha, ko’pchilik xo’jaliklarda jo’jalar qon zardobida yuqori titrda antitelolar borligi aniqlangan. Qiyosiy tashhis. Gamboro kasalligini infeksion bronxit, N’yukasla kasalligi, Marek kasalligi, limfoidli leykoz, Raus sarkomasi, koksidioz, prostoginimoz, nefrozonefrit, adenovirusli aplastik anemiya, jigar va buyrakni yog’ bosishi sindromi, avitaminoz «A», har xil zaharlanishdan farq qila bilish kerak. Keyingi yillarda Gamboro kasalligiga qarshi emlangan parrandalarda antitelo darajasini aniqlash uchun kenetik immunofermentli usul tavsiya etilgan.