Psixikaning nerv-fiziologik asoslari Reja: 1. Nerv sistemasining tuzilishi, nerv to’qimasi, uning elementlari va x ossalari 2. Markaziy nerv sistemasi 3. Bosh miya va psixik funksiyalar 4. Periferiyadagi nerv sistemasi 5. Funksiyalarning lokalizasiyasi (joylashuvi) 6. Vegetativ nerv sistemasi

Yuqorida aytilganidek, psixikaning moddiy asosi nerv sistemasi va avvalo bosh miyadir. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib, psixik hayot hodisalarini tushunib bo’lmaydi. 1.Nerv sistemasining tuzilishi, nerv to’qimasi, uning elementlari va xossalari Nerv sistemasi nerv to’qimasidan iborat, bu to’qima esa nerv hujayralaridan tuzilgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo’lib, ikki turli o’simtalari bor, bu o’simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo’ladi. Kalta o’simtalari sertarmoq bo’lib, dendritlar deb ataladi. Uzun o’simtalari aksonlar yoki neyritlar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o’simtalar ikkitadan ortiq bo’lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o’ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo’lib, uni et parda yoki mielin pardasi deb ataladi. Ikkinchi pardasini shvain pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o’tuvchi nerv qo’zg’alishini ajratib turuvchi izolyasiyadek bir vazifani o’taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ata - ladi. Nerv hujayrasi, uning o’simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi (3- rasm). Nerv sistemasi juda ko’p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam-tutam bo’lib chiqib nerv stvolini yoki, oddiy so’z bilan aytganda, nervni hosil qiladi. Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to’plami miyaning kul rang moddasini, mielinli nerv tolalarining to’plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning yadrolari va tolalari sinapslar degani mahsus mayda tolachalar yordami bilan bevosita bog’lanadi (sinaps grekcha so’z bo’lib, «ilgak» degan ma’noni bildiradi).

Nerv sistemasining mahsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlikdir. Bu xossalar shundan iborat. Agar nerv tolasining joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elektr toki, ximiyaviy moddalar va boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki o’zgartirilsa, nerv tolasining qo’zg’atilgan joyida mahsus fiziologik jarayonlar ro’y beradi, buni qo’zg’alish deyiladi. Agar nerv tolasi yetarli darajada qo’zg’atilsa, bu qo’zg’alish sodir bo’lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo’ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o’tadi, nihoyat, qo’zg’atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo’zg’alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to’qimasida qo’zg’alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalar: elektr, ximik, issiqlik hodisalari paydo bo’ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bi lan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi sinapslar borligi tufayli, qo’zg’alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo’zg’alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolyusiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Nerv sistemasi birinchi marta kovakichli hayvonlarda ro’yi rost ko’rinadi. Bu nerv sistemasi butun organizmga yoyilgan ayrim hujayralardan tuzilgan. Masalan, gidroid poliplarning nerv sistemasi shunday bo’ladi. Bu – diffuz tipda tuzilgan nerv sistemasidir . Meduzalarda nerv elementlarining talaygina qismi zontik tevaragida ikki halqa shaklida joylashgandir. Chuvalchanglar, mollyuskalarning nerv sistemasi ular tanasining o’ng va chap tomonida simmetrik suratda joylashgan . Bu – zanjir (yoki tugun) shaklida tuzilgan nerv sistemasi bo’lib, nerv siste masi taraqqiyotining yuqoriroq bosqichidir. Xordali hayvonlarning nerv sistemasi shu bilan farq qiladiki, nerv elementlari bir-biri bilan tutashib tugun hosil qilmaydi, balki uzun chilvir shaklida tuzilgan va ichida ko’pincha bo’shlig’i bo’ladi. Xordali hayvonlarda orqa miya va ibtidoiy darajada bosh miya bo’lganligini ko’ramiz.

Umurtqali hayvonlar bilan odamda nerv sistemasi murakkab tuzilgan bo’lib, uch qismga markaziy, periferiyadagi va vegetativ qismlarga bo’linadi. 2. Markaziy nerv sistemasi Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miyadan tarkib topgan. Orqa miya (6-rasm) umurtqa pog’onasining kanalida joy lashgan bo’lib, nerv to’qimasidan tuzilgan va shaklan go’yo yo’g’on chilvirga o’xshaydi. Orqa miya uzunasiga ketgan ikkita egat bilan ikki qismga: o’ng va chap qismlarga bo’linadi. Orqa miyaning atrof-chekkasida oq, modda (nerv tolalarining to’plami), o’rtasida esa kul rang modda (nerv hujayralarining to’plami) joylashganligini orqa miyaning ko’ndalang kesigidan ko’rish mumkin. Kulrang modda kesigi shaklan kapalakka o’xshaydi. Orqa miya oldingi qismlari oldingi ildizchalar, orqadagi qismlari orqadagi ildizchalar deb ataladi. Orqa miyada nerv tutam bo’lib joylashgan, qo’zg’alish periferiyadagi nerv uchlaridan,– skelet muskullari, teri, shilliq pardalardagi nerv uchlaridan shu nerv tolalarining tutamlari orqali nerv impulslari shaklida bosh miyaga yetib boradi va bosh miyadan periferiyaga keladi. Nerv tolalarining ana shu tutamlari o’tkazuvchi yo’llar deb ataladi. Orqa miya ongli psixik jarayonlarning bevosita – markazi bo’lmay, balki ongsiz reflektor harakatlarni idora etadigan markazdir. U tana va qo’l-oyoq muskullarini, ko’z muskullarini idora qiladi, shuningdek, organizmda bo’ladigan bir qancha fiziologik prosesslarni ya’ni tomir harakatlari, ter chiqarish va boshqa shu kabi fiziologik jarayonlarni ham idora etadigan markazdir. Ana shu markazlardan bir qismi vegetativ nerv sistemasiga taalluqlidir. Bosh miya (3-rasm) kalla qutisida joylashgan bo’lib, go’yo orqa miya tepasidagi ustki qavat hisoblanadi. Bosh miya quyidagi qismlarga ajratiladi: 1) ketingi miya, 2) o’rta miya, 3) oraliq miya va 4) oldingi miya. Ketingi miya. Ketingi miyaga uzunchoq miya, Varoliy ko’prigi va

miyacha kiradi. Uzunchoq miya bilan Varoliy ko’prigi orqa miyaning go’yo bevosita davomidir. Lekin shu bilan birga, uzunchoq, miya orqa miyaga qaraganda hiyla murakkabroq funksiyani o’taydi. Uzunchoq miya orqali orqa miyadan bosh miyaning yuqoriroqdagi bo’limlariga va aksincha, bosh miyaning yuqoriroqdagi bo’limlaridan orqa miyaga impulslar o’tib turadi. Uzunchoq miya yadrolari emish, chaynash, yutish, so’lak ajratish, me’da va me’da osti bezidan shira ajra tish, qusish va shunga o’xshash bir qancha murakkab reflektor jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurakning ishlashini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan markazlar uzunchoq, miyadadir. Miyacha markaziy nerv sistemasining pastdagi hamma bo’limlariga, shuningdek, yuqoriroqdagi qismlariga ko’p yo’l lar bilan mahkam bog’langandir. Miyachaning juda katta ahamiyatga ega ekanligi loaqal shundan ham ko’rinadiki, miya cha olib tashlangandan keyin tananing muvozanat va harakat funksiyalari juda ham buziladi, shakllanadi; harakatlar tartibsiz, tuzilgan chalkash, poyma-poy bo’lib qoladi. Miyachasi olib tashlangan hayvon qaddini ko’tarib va boshini tutib turolmaydi; boshi va tanasi doim tebranib turadi; omonat, poyma-poy, haddan tashqari keskin harakatlar qiladi va hokazo. O’rta miya. Muskul tonusining normal taqsimlanishini va gavdaning tovush hamda yorug’lik singari qo’zg’ovchilarga, shuningdek, og’irlik kuchiga nisbatan to’g’ri turishini idora orqa miyaning,etaligan to’rt Oraliq miya muhim funksiyalarni o’taydigan bir qancha nerv uchastkalaridan iborat, gavdaning umumiy sezuvchanligini ham o’rta miya idora etadi. Pastroqdagi vegetativ markazlarning ishlarini birlashtiradigan va muvofiqlashtiradigan oliy vegetativ markazlar ham o’rta miyada deb taxmin qilinadi. Uzunchoq miya, Varoliy ko’prigi, o’rta miya va oraliq miya hammasi birgalikda miya dastasi yoki miya stvoli deb ataladi. Oldingi miya va uning po’sti bosh miyaning oliy qismlaridir. Hayvon biologik taraqqiyot bosqichining qancha yuqorisida tursa, oldingi miyasi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan o’shancha ko’proq joy egallaydi. Odamda oldingi miya butun bosh miyaning katta bir qismini, taxminan 80 prosentini bosh miyaning ko’ndalang kesilganligi egallaydi.