Qadimgi Kavkazorti va Eron sivilizatsiyalari. Reja: 1. Qadimgi Kavkazorti o‘lkalari madaniyati. 2. Mil.avv. III ming yillikda Eron. Elam – Midiya davlatlari va madaniyati. 3. Ahamoniylar davrida Eron. Ijtimoiy-iqtisodiy institutlar, mazdakiylik, Ahmoniylar davrida Eron madaniyati. 4. Parfiya va Sosoniylar davrida Eronning iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli. Adabiyot va san’at.

Kavkazorti o‘lkalari ham qadimgi sivilizatsiya o‘choqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Arxeologik izlanishlar bu o‘lkada mil.avv. V-IV ming yilliklardayoq dehqonchilik madaniyati yuzaga kelganligini ko‘rsatadi. Ilk dehqonchilik madaniyatlari Shomtepa (Ozarbayjon), Shulaveri (Gruziya), Texut (Armaniston), shuningdek, Kura va Araks daryolari havzalari bo‘lib hisoblanadi. Dastlab yerga tosh qurollar, keyinchalik metall qurollar bilan ishlov berila boshlangan. Bug‘doy, arpa, tariq, no‘xat asosiy o‘simliklar bo‘lib, yerga jamoa bo‘lib ishlanganini arxeologik ashyolar isbotlab turibdi. Mil.avv. III ming yilliklarda Kura va Araks daryolari nomi bilan ataluvchi dehqonchilik madaniyatlarida bronza mehnat qurollari ishlatila boshlanganini ko‘rish mumkin. Xo‘jalik taraqqiyoti bilan bir qatorda dehqonchilik manzillari, qishloqlar devor bilan o‘rab olina boshlandi. Qishloqlar savdo, hunarmandchilik markazlariga aylana bordi. Tabiiy sharoit tog‘liklardan iborat bo‘lgani uchun dehqonchilikda terassali usul ko‘proq qo‘llanilgan. Bog‘dorchilik ham qadimdan taraqqiy qilgan bo‘lib, asosan uzumchilikka katta e’tibor qaratilgan. Yerlarni sug‘orishda koriz usulidan keng foydalanilgan. Er.avv. II ming yillikdan boshlab Kavkazorti o‘lkalarida yerga ishlov berishda temir qurollardan foydalanish boshlandi. Dehqonchilik qo‘rg‘onlari kengayib borib, ularning diametri 80-100 metrni tashkil eta boshladi. Mil.avv. II ming yillik oxirida Arman tog‘lari, Van ko‘li atroflarida Urartu davlatining vujudga kelishi kuzatiladi. Dastlab, bu hududlarga Ossuriya podsholari o‘lja olish maqsadida bosqinchilik yurishlari qilib turganlar. Qadimgi manbalarda bu hududlarni Uruatru, Biaynili, Ararat deb ataganlar. Mil.avv. XIII asrda bu hududlarga yurishlar qilgan Ossur podshosi Salmanasar I urartu qabilalarida 8 ta davlat mavjud, deb yozib qoldirgan. XIII asr oxirida yurish qilgan Ossur podshosi Tiglatpalasar I 23 ta podshoni yenggani haqida yozib qoldirgan. Demak, Urartu davlati konfederatsiya,

ya’ni qabilalar birlashuvidan tashkil topgan. Poytaxti Van ko‘li yaqinidagi Teshabayni shahri bo‘lsa, diniy-madaniy markaz Mussasir shahri hisoblangan. Urartu podsholari tashqi dushman (Ossuriya)larga qarshi qariyb 3-5 asr kurashib, mil.ava. IX asrda podsho Aramu (mil.avv.864-845 yy.) davrida yagona davlat bo‘lib birlashdilar. Aramu Ossur podshosi Salmonasor III ga qarshi muvaffaqiyatli kurashlar olib boradi. Podsho Sarduri I (835-825 yy.) davrida Urartuda podsho hokimiyati mustahkamlandi. Urartu davlati poytaxti Teshabaini (Tushpa)ga asos solindi. Shoh Impulning (mil.avv.825- 810 yy.) markaziy hokimiyati kuchaydi. Davlat hujjatlarini yuritishda Ossur tilidan voz kechib, Urartu tilida yuritila boshlandi. Urartuliklarning qadimgi diniy tasavvurlari tabiat hodisalariga asoslangan. Asosiy xudolar Xoldi-osmon, Teysheba-yomg‘ir, Shivini-quyosh xudolari uchun Musassir shahrida ibodatxonalar qurilgan. Impulnining o‘g‘li Menua (mil.avv.810- ??? yy.) davrida shimolga Kavkazortiga va janubiy g‘arbga Suriyaga harbiy yurishlar qilingan. Bu davrda Urartu qadimgi dunyoning eng qudratli davlati bo‘lib qoladi. Menua poytaxt Tushpani suv bilan ta’minlash maqsadida 70 km uzunlikda kanal qazdirgan. Kanal uning nomi bilan atalgan. Shuningdek, ko‘plab chegara istehkomlari, qal’alar qurdirgan. Urartu davlati qulagach, mil.avv. VI asr boshlarida uning hududlarida Arman davlati vujudga keldi. Aslida Arman davlati Urartu madaniyati davomchisi bo‘lib, uning tashkil topishida qadimgi urartuning Armeshupriya viloyati (Urartu konfederatsiyasiga kiruvchi bir knyazlik) katta rol o‘ynadi. Arman podsholigi, Ossuriya va Bobil ahamoniylar tomonidan tor-mor keltirilgach, Eronga qaram bo‘lib qoladi. Eron ahamoniylari arman podsholiklarini mahalliy Yevronidlar sulolasi vakillari orqali boshqarganlar. Armaniston satraplari faqat Yevronidlardan tayinlangan. Yevronidlar

hokimiyatni o‘z qo‘llarida tutib turish uchun hatto ahamoniylar bilan qarindoshchilik aloqalarini ham yo‘lga qo‘yganlar. Arman podshosi Yervan IIAhamoniylar podshosi Artakserks II singlisiga uylanadi. Fors madaniyati asta-sekinlik bilan Bobil, Ossur madaniyatini Armanistondan siqib chiqara boshlaydi. Eron ahamoniylari davlati qulagach, Armaniston qisqa vaqt “Mustaqil” bo‘ladi. Lekin A.Makedonskiy davlati tarkibiga kiradi. Ellinizm davrida Armanistonda yunon madaniyati gullab yashnaydi. Yunon- makedonlar asos solgan Fasis, Dioskuriada shaharlari mamlakat iqtisodiy- madaniy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mil.avv. VI asrdagi Yunon koloniyachiligi boshlanishi bilan yunon dunyosida Kolxida va uning afsonaviy boyliklari haqidagi afsonalar paydo bo‘ladi. Mil.avv. V asrga oid ayol qabridan 1600 ta oltinga ishlov berilib, tayyorlangan buqa, sher, shaklidagi haykalchalar va taqinchoqlar, shuningdek, temir buyumlar topilishi Kolxida Kavkazortidagi muhim metalga ishlov beruvchi hudud bo‘lganini tasdiqlaydi. O.D. Lorkiponidze va G.A. Lorkipanidzelar hozirgi kunda Kolxida madaniyatini arxeologik asosda o‘rganishda ko‘plab tadqiqotlar olib bormoqdalar. Qadimgi Yunon afsonalarida argonavtlarning oltin mo‘yna izlab Kolxidaga kelishi, Kolxida haqida yunonlarning mil.avv. I ming yillik boshlaridayoq bilganliklarini ko‘rsatadi. Strabon asarlarida yozilishicha, Kolxidada kemasozlik rivojlangan, savdo kemalari xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan, mil.avv.V-IV asrlarda Kolxidaning o‘z tanga pullari bo‘lib, uni “Kolxitka” deb ataganlar. Tangalar bir tomoniga hukmdor surati, orqa tomoniga hukmdorlik ramzi buqa tasviri tushirilgan. Mil.avv. III asrdan boshlab temir kolxitkalar o‘rniga podsho Aka oltin tangalar zarb qildira boshlaydi. Kolxida madaniyatini o‘rganishda Van qal’asini arxeologik tadqiq etish muhim xulosalar chiqarishga asos bo‘ladi. Qal’a Sulari va Rioni daryolari

tutashgan joyda bo‘lib, ikki qismlidir. Birinchisi, uchburchak shaklidagi Akropol, ikkinchi qismi oddiy aholi yashaydigan shahar qismidan iborat, bu yerda antik madaniyatga xos sopolchilik, rassomchilik, marmarni qayta ishlash san’ati mahalliy va yunon madaniyatlarining uyg‘unlashuvi asosida o‘ziga xos madaniyat yaratilganligini ko‘rsatadi. Kolxidadagi Sinop va Gerokleya shaharlari sof yunon madanitiga xos bo‘lib, ular yunon koloniyalaridan shahar darajasiga o‘sib chiqqan. Mil.avv. III asrda tashkil topib, milodiy III-IV asrlargacha yashagan Iberiya podsholigi sharqiy Gruziyada tashkil topgan. Uning tarixini antik davr tarixchilari asarlari orqali, ya’ni Iberiyaning ilk tarixi haqida muhim ma’lumotlarni bilish mumkin. Arxeologik tadqiqotlar natijasida mil.avv. III-I asrlarga oid Dedoplis Mendori yodgorligidan yunon Makedoniya yodgorliklari ko‘plab topilgan. Qal’a shimoldan janubga tomon cho‘zilib, 6 ga maydonni tashkil qiladi. Qal’a baland tosh devor bilan o‘ralgan. Qal’aning janubida 46 ga 30 metrli 4 ta zaldan iborat ibodatxona joylashgan. 90 metr shimolda, ya’ni qal’aning shimoliy qismida yana bir kichik ibodatxona bo‘lib, har ikki ibodatxonadan qal’aning sharqi va g‘arbidagi darvozalarga boradigan yo‘l bo‘lgan. Arxeolog Yu.M. Gagonidze boshchiligida arxeologlar bu kompleks ibodatxonani o‘rganib, uni mazdakiylar ibodatxonasi bo‘lgan, deydi. Ibodatxona devorlaridagi yozuvlarda mahalliy diniy e’tiqod mabudlari bilan birga Avestodagi Anahita ilohasining nomi ham saqlanib qolingan. Antik mualliflar Strabon va Pliniy kichik asarlarida Iberiyaning birinchi podshosi Parnavoz Armozi tog‘ida Bogineti shahrini qurganini yozib qoldirganlar. Arxeologik tadqiqotlarda, mustahkam mudofaa devorlari, saroylar, ibodatxona, hunarmandchilik ustaxonalari topilgan. Qurilishlar mahalliy an’analar asosida olib borilgan. Mantiya Mroveli qal’asining qurilishida ham Bogineti an’analari saqlangan. Tabiiy sharoitdan kelib chiqib uy, saroy va boshqa inshootlar toshdan qurilgan. Hattoki, щsha