Rossiya ,Yaponiya va Amerika sivilizatsiyalari. Reja: 1. Rossiya sivilizatsiyasi. 2. Ilk o‘rta asrdagi yapon sivilizatsiyasi. 3. 2. Yaponiyada budda ta’limoti X-XVI asrlarda Samuraylik iqtisodiy-siyosiy rivojlanish belgilari. 4. 3. Izolyatsiya davrida Yaponiya, madaniyati, meydzi davri.

8-9 asr bo‘sag‘asida feodal munosabatlarning rivojlanishi natijasida markazi Kiev bo‘lgan ilk feodal davlati – Qadimgi Rus davlati paydo bo‘ldi. 988-989 yillarda xristian dini qabul qilindi. 11 asrda Sharqiy Slavyanlarda feodal tuzum qaror topdi. Pecheneg (bijinak) va qipchoqlar hujumini qaytargan Kiev Rusi Sharqiy Yevropadagi yirik davlatga aylandi. Kiev Rusi davlatining ravnaqi Vladimir Svyatoslavich (taxm. 980-1015 yillarda idora qilgan) va Yaroslav Mudriy (1019-54 yillarda idora qilgan) faoliyati bilan bog‘liq. Feodal munosabatlarning yoyilishi hamda sinfiy kurashning keskinlashuvi yangi feodal markazlarning yuksalishi va mahalliy feodallar hokimiyatining kuchayishiga olib keldi. Vladimir Vsevolodovich Monomax (1113-25 yillarda idora qilgan) Kiev Rusi davlatini o‘z qo‘lida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo ulug‘ knyaz Mstislav Vladimirovich vafoti (1132)dan so‘ng qadimgi rus davlati parchalanib ketdi. Kie rusidan Vladimir Suedal knyazligi, Galich – Volin knyazligi, Novgorod feodal respublikasi va boshqa davlatlar ajralib chiqdi. 1223 yili janubiy rus knyazliklari mo‘g‘ul- tatarlar bilan Kalka daryosi bo‘yidagi jangda mag‘lubiyatga uchradi. 1236 yili mo‘g‘ul-tatarlarning Sharqiy Yevropaga yurishi boshlandi. Ular Volga- Kama Bulg‘oriyasini, 1237 yili Ryazan va boshqa shaharlarni vayron qildilar. Ayni vaqtda rus davlatiga g‘arb tomondan hujum boshlandi. 1240 yili shvedlar bostirib kirdi. Rus qo‘shinlari Neva jangi (1240)da Aleksandr Nevskiy rahbarligida shvedlarni, 1242 yilgi Muz ustidagi jangda nemislarni tor-mor keltirdi. Feodal tarqoqlikning kuchayishi va mo‘g‘ul-tatarlar xavfi natijasida janubiy va g‘arbiy rus yerlari kuchayib kelayotgan Buyuk Litva knyazligiga, Zakarpate, Vengriya, Galitsiya va Polsha qo‘l ostiga o‘tib ketadi. Feodal tarqoqlik mo‘g‘ul-tatarlarga qarshi kurash bilan bir jarayonga to‘g‘ri keldi. 15-16 asrlarda Moskva knyazligi atrofida birlashtirildi. Ivan IV Grozniy (1533-84) davrida Qozon, Astraxan xonliklari Sibir g‘arbiy qismi

zabt etildi. 15 asrning oxiri 16 asrning boshlarida rus xalqining shakllanishi jarayoni bo‘lib, Rossiya degan nom shu davrdan boshlab ishlatila boshlandi. Rossiyada 1604 yil shvet feodallari 1611-12 yillarda Polsha qo‘shinlari bostirib kirdi. Pyotr I (1700-1721 yy.) davrida muntazam armiya harbiy dengiz floti tuzildi. Boyarlar dumasi tugatilib, senat va kollegiyalar tuzildi. 1700 yilda yangi kalendarga o‘tildi. Rossiya O‘rta Osiyoga va Uzoq Sharq mintaqasiga mustamlakachi sifatida kirib kela boshladi. 1812 yil Napaleonga qarshi og‘ir urush bo‘lib, Rossiya g‘alaba qozondi. Aleksandr II davrida (1861) Rossiyadagi 22,5 mln Krepostnoy dehqonlar chiqarildi. Rus adabiyoti uning boy og‘zaki ijodiyoti 11 asrdan boshlab shakllana boshladi. Mehnatkashlarning ahvoli, tashqi dushmanlarga qarshi kurash Il Muromes, Dobriniya, Vasiliy Balislav kabi qahramonlar obrazi sifatida gavdalandi. Yozma adabiyot 11 asrda shakllana boshladi. 14-15 asrlarga oid Novgorodlilar va sudaliklar jangi haqidagi afsona Ioan Novgorodskiy haqidagi afsonalar sikli yetakchilik qildi. 15-16 asrlarda ekspressiv emotsional uslub (afsona va publitsistika) uslubi ustunlik qildi. 17 asrdan boshlab rus adabiyoti tematik va uslub jihatidan boyidi. A.S.Pushkin realistik poeziya janrini yaratdi. M.Yu.Lermantov bu an’anani davom ettirdi. 9010 asrlarda rus shahar madaniyati shakllandi. 10-13 asrlarda frezka- mozaska san’ati, kitob minatyurasi rivojlandi. 16 asrda Moskvada tosh ibodatxonalarning chodirsimon tomli minoralari vujudga keldi. 17 asrda rus tasviriy san’atida dunyoviy mazmun kengaydi. Asrning o‘rtalarida qurol palatasi badiiy markazga aylandi. 1757 yilda Peterburgda badiiy akademiyaga asos solindi. Rus musiqasi slavyan qabilalari musiqasiga yaqin bo‘lib, mehnat, marosim, liriy qahramonlik, raqs qo‘shiqlari, xor, musiqa shakli rivojlangan. Asosan musiqa asboblari gusli, doira, balalayka, gitara, garmon va boshqalar bo‘lgan. 998 yil xristian dini qabul qilingach chervok

xonandaligi qabul qildi. 1859 yil A.Rubinshteyn tashabbusi bilan rus musiqa jamiyati tuzildi. 1862 yil Peterburgda, 1866 yilda Moskvada konservatoriya ochildi. Yaponiyaning eng qadimgi aholisi hisoblangan ayni (ebisu) xalqi hisoblanadi. II - III asrlarda ular Xonsyu orolining sharqi va shimoliy sharqida yashaganlar. Aynularning til xususiyatiga ko‘ra olimlar Indoneziya, Malaya, Hindixitoy yarim orolidan kelgan deb hisobladilar. Yapon oroliga Koreya, Kyu syu orqali tunguz-manjur xalqlari milodimiz boshlarida kirib kela boshlaydilar. Ular Aynularni qarib yuborib, yoki ular bilan qo‘shilib ketish natijasida hozirgi Yapon xalqi vujudga kelgan. Aynular o‘z etnik xususiyatlarini saqlab qolganlari hozirgi yapon aholisining 1 % ni tashkil etadi. III-IV asrlarda Xon syu orolida atrofdagi qabilalarni birlashtirgan Yamoto qabilasi ilk davlat birlashmasiga asos soladi. Bu davrda asosiy dehqonchilik yo‘nalishi sholichilik bo‘lib hisoblangan. Hunarmandchilikda to‘qimachilik, kulolchilik, temirchilik asosiy tarmoq bo‘ladi. V asrdan boshlab esa, ipakchilik bilan ham shug‘ullana boshlanadi. Yaponiyada qulchilik an’analari yarim qaram holatda bo‘lib, ular Be deb atalgan. Uy ishlarini esa Yasuko deb ataluvchi qullar bajargan. Be (qul)ni sotish va o‘ldirish mumkin emasdi. Lekin Yasukoni xo‘jayin o‘ldirishi, sotishi mumkin bo‘lgan. Yaponiyada podshoning atrofida taniqli urug‘lar to‘plangan edi. Bir urug‘ podshoning saroy qo‘riqchilarini, yana bir diniy ishlarni yana biri podsho yerlarini boshqarishni qo‘lga kiritib olgan edi. 582 yili Soga urug‘i davlat to‘ntarishi o‘tkazadi. O‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Soga urug‘i sintoizmga qarshi buddizmni qo‘llab quvvatlaydilar. Sintoizm yaponlarning qadimiy dini bo‘lib, xudolar yo‘li ma’nosini beradi. IV-VII asrlar Yaponiya tarixida qo‘rg‘onlar davri bo‘lib, har bir qo‘rg‘on o‘z

knyazlik sulolasiga ega edi. Xitoy manbalarida bu davrlarda 55, 66, 95 tagacha knyazliklar sanab o‘tiladi. Ularning birlashuvi uzoq davom etadi. VII asrda urug‘ qabilalarning eng kuchlisi imperator deb atala boshlanib uning ajdodlarini quyosh ma’budasi Amiterasu-Omikadaga borib taqaladi deb tushunilgan. VI asrda kasuri, xeguri, otomo, mononobe va soga urug‘lari o‘rtasida yetakchilik uchun kurash boshlanadi. Soga urug‘idan styoku-taysi (572-621 yy.) biz yuqorida eslatgan davlat to‘ntarishini o‘tkazadi. U “12 tabel qonunlari”, “17 modda qonunlari”, budda diniga sig‘inish kabi islohotlar qiladi. Tarixda bu “Tayka” o‘zgarishlari (buyuk o‘zgarishlar) deb nom oladi. 645 yil Yaponiyada rasmiy kalendar (Xitoy kalendari) orqali yil hisobi olib borila boshlaydi. Yaponiyaning qadmiy poytaxti dastlab Yasuka, 710 yildan esa, Xeydze (dunyoning poytaxt shahri) hozirgi Nara shahri bo‘ladi. VIII asr boshida shahar aholisi 200 ming kishiga yetadi (bu davrda Yaponiya aholisi 6 mln kishi edi). 784-794 yillarda Nagaoka, undan so‘ng 1192 yilda Xeyan (Kiato) poytaxt bo‘ladi. Ilk o‘rta asrlarda erkin jamoachi dehqonlar mamlakat aholisining 80-90 % ni tashkil etgan. VII-VIII asrlarda jamoa yer egaligi o‘rniga foedallashish jarayonlari kuchayib bordi. Xususiy yer (syoen) va monastir yerlari ko‘payib bordi. V asrda Yaponiyaga Xitoy ieroglif yozuvlari kirib kela boshlaydi. 404 yilda Pekche davlatidan kelgan Atiki ismli elchi shahzodalarga Xitoy yozuvidan saboq bera boshlaydi. VI-VII asrlarda Koreya davlatlari (Koguryo, Sila, Pekche) va Xitoy bilan aloqalar natijasida hunarmandlar, olimlar, budda rohiblarining kirib kelishi bilan xarakterlanadi. Xitoy yozuvi asosida Kodziki (712 yil yozilgan bo‘lib, qadimgi ishlar haqida degan ma’noni beradi) va Manyonso (yilnomalar yig‘idisi) yozilgan. I X asrda Yapon alifbosi “Katakono” shakllanadi.