logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Qadimgi Rimda ilmiy bilimlar va texnikaning taraqqiy etishi

Qadimgi Rimda ilmiy bilimlar va texnikaning taraqqiy etishi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

45.466796875 KB
Скачать
Qadimgi Rimda ilmiy bilimlar va texnikaning taraqqiy etishi. Reja: 1. Qadimgi Rim fanining tug’ilishi va uning bosqichlari 2. Qadimgi Rim materializimining rivojlanishi 3. Qadimgi Rim fanlari klassifikasiyasi Qadimgi Rim deganda, albatta ilk qal’a-qurg’on yoki qadimiy shahar tushuniladi. Shu bilan birga Qadimgi Rim deganda qadimgi Italiyadagi urug’ jamoasi, keyinchalik butun Apennin yarim orolidagi yerlarni o’ziga biriktirgan shaxar davlat (polis)lar, yanada keyinroq esa –Yevropaning bir qismini O’rtayerdengizi qirg’oqlari bo’ylab cho’zilgan butun shimoliy Afrikani o’z ichga olgan quldorlik davlati tushiniladi. Antik mu’lumotlarga kura Rim shaxriga er.avv. 754 yoki753 yildan asoa solingan. Uning asoschilari usha afsonaviy ona bo’ri sut berib boqqan va chupon tarbiyalagan aka-uka egizaklar Romul va Rem hisoblanadi. Biroq arxeologik ma’lumotlar Rim shahriga taxminan er.avv. X asrlarda asos solingaligini ko’rsatadi. Daslab Rim urug’ jamoasining qarorgoxi edi. Uning aholisi to’la huquqli patrisilar, pleybelar va qullardan iborat edi. Rimning tula huquqli eng qadimgi tub axolisi hisoblangan patrisiylar bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko’ra dastlab uch yuzta urug’dan iborat bo’lgan. Har o’nta urug’ bitta kuriyani, har yuzta urug’ yoki o’nta kuriya bitta tribuni, ya’ni qabilani tashkil etgan. Oliy hokimiyat organlari ikkita edi: biri kuriyalar tarkibidan yig’ilgan «xalq yig’ini» - komisiya bo’lsa, ikkinchisi «urug’ oqsoqollari kengashi» - senat edi. Jamoa tepasida komisiyada saylangan podsho turar edi. Dastlab senat va komisiya tomonidan cheklangan podshoning huquqi keyinchalik kuchayadi. O’z qullari va katta yerlariga ega bo’lgan patrisiylar hukumron tabaqani tashkil etardi. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko’chib kelgan odamlar va ularning avlodlari-pleybelar deb atalgan. Ular mayda va o’rta yer egalari, hunarmandlar bo’lib «rim axolisi» tarkibiga kirmagan. Qullarning hyech vaqosi bo’lmay, barcha huquqlardan mahrum qilingan tabaqa edi. Hali erkin jamoa a’zolari mehnati bu davrlarda ustun darajada saqlangan bo’lsada, biroq endi quldorlar va qullar sinfiga bo’linish jarayoni allaqachon boshlangan edi. Antik ma’lumotlarga ko’ra er.avv. VII-VI asrlarda Rimda navbati bilan yettita podsho hukumronlik qilgan. Ulardan birinchisi Romul bo’lib, bu Qadimgi Rim tarixida «podsholik davri» deb ataladi. Oltinchi podsho Sevriy Tulliy hukumronligi yillarida islohot o’tkazilib, uning natijasida keyinchalik pleybeylar rim xalqi tarkibiga kiritiladi. Bu islohot pleybelarning patrisiylarga qarshi fuqorolik huquqi uchun olib borgan uzoq vaqt davomidagi (200 yildan ortiqroq) kurashining natijasi bo’ldi. Serviy Tulliyni o’ldirib taxtga chiqan «podsholik davri»ning oxirgi yettinchi hukumdori Tarkviniy Gord ы y er.avv. 510 (yoki 509) yilda rimliklar tomonidan quvib yuboriladi. Shundan so’ng Qadimgi Rim tarixining yangi «Respublika davri» boshlanadi. Bu davr to’rt yuz yildan ortiqroq, taxminan er.avv.30 yillargacha davom etadi. Rimda podsho boshqaradigan hokimiyat yo’q qilingach, uning o’rniga respublika boshqaruvi ma’lu m muddatga saylab qo’yiladigan kishilar idora qiladigan davlat joriy qilindi. Bunda har yili bir yil muddatga saylanadigan ikkita konsul davlatni boshqardi. Pleybelarning patrisiylarga qarshi kurashlari natijasida ular o’zlarining manfaatlarini himoya qiluvchi xalq tribunlarini saylash huquqini qo’lga kiritadilar. Qadimgi Rim tarixining Respublika davri uzluksiz urushlar, Rim qudratining va hududining yanada oshishi bilan xarakterlanadi. Er.avv 265 yilga kelib Rim tomonidan bu yerdagi bir qator yunon polislari bilan birga butun Apennin yarimoroli bosib olinadi. Epir podshosi Pirr ustidan qilingan g’alaba (er.avv. 275- 260 yilar) natija er.avv. 275-260 yilar) natijasida Rimliklar Janubiy Italiyaning ham bosib olishadi. Shunday qilib butun Italiya Rimga itoat ettiriladi. Rimning siyosiy boshqaruvi yanada ko’proq aristokratik respublika xarakterini ola boradi. Davlat boshqaruvi birinchi nvbatda senat tomonidan amalga oshirilib, u moliyaviy, ichki xafsizlik, tashqi siyosat, harbiy va diniy masalalarni yechish huquqini olgan edi. Patrisiylar va plebeylarning boy qismi o’rtasidagi huquqiy farq asta-sekin yo’qolib va xullas ularning aralashuvi natijasida yangi nobilist, ya’ni aslzodalar tabaqasi vujudga keladi. Oqibatda Rim er.avv. V-III asrlarda patrisiylar va pleybelar xonadonidan chiqan quldorlar va aslzodalar respublikasiga aylangan. Ularning vakillari senatda hal qiluvchi kuchga ega bo’lib, yuqori mansablarni egalaganlar. Konsullar ham senat bilan maslahatli ish olib borganlar. Mahalliy hokimiyat – rim magistraturalari-odatda bir yilga saylangan. Xalq tribunlarining ta’siri ham ancha kuchli bo’lib, ular mahalliy magistrantlar, xalq yig’ini va hatto senat hamda konsullarning plebeylarga zid qarorlarni veto huquqi bilan taqiqlab qo’yishga haqli edilar. Alohida favqulotdda holatlarda 6 oy muddatga oliy harbiy va fuqorolik hokimiyatini boshqaruvchi-diktator tayinlangan. Rim va Karfagen (finikiyaliklar tomonidan er.avv.825 yilda asos solingan shahar yoki koloniya) o’rtasida O’ rta yer dengizi havzasida hukumronlikni qo’lga kiritish uchun taxminan 120 yil davomida (er.avv.284-146yi) «Puni urushlari» deb tarixga kirgan jang olib borildi. Eramizning III asrlarga kelib imperatorlarning tez-tez almashuvi va mamlakatdagi ichki ziddiyatlar hamda Rim qo’shinlarining ketma-ket muvaffaqiyatsizliklari tufayli Rim imperiyasi zaiflasha bordi. Natijada uning tirkibidan Galliya, Ispaniya va Britaniya vaqtincha chiqib ketdi. Garmanlar, sarmatlar (shimoliy Qora dengiz bo’yi va Sharqiy Volgada yashovchi chorvador qabilalar) va boshqi qabilalar saltanatining chegara viloyatlariga katta zarar yetkazishardi. Eramizning 184-476 yillarini Rim tarixida dominat (lot.dominatus- gosudarstvo, hukmronlik,cheksiz monarxiya tashaniladi) deb atashadi. Qo’zg’olonlar xavfi ostida Diokletian (eramizning284-305 y) va Konstantin I (eramizning 306-337y) hukumronligi yillarida xristianlikni rasmiy davlat dini sifatida tan olgan absolyut monarxiya o’rnitildi. Senat hyech qanday ahamiyatga ega bo’lmay, nomigagina faoliyat ko’rsatadi. Natijada Rim imperiyasi har birining o’z imperatori bo’lgan g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’linib ketadi. Sharqiy imperiyaning poytaxti Vizantiya (Konstantinopol) shahri edi. Bularning hammasi quldorlik tuzumi inqirozining oldini ololmadi. Yirik yer egalari bo’lgan magnatlarning xususiy quroli otryadlari bo’lib, ular bilan hukumat o’rtasidagi konflikt davom etardi va kuchayardi. Faqat qullar va dehkonlar emas, hatto yirik dehkonlar ham qo’llayotgan varvarlarning hujumi davom etardi. Tarixda ma’lumki. Hatto 410 yilning avgustida gotlar (german qabilalari) tomonidan Rim vaqtincha egallangan, bunda darvoza kumar tomonidan ochib berilgan edi. Rim saltanatidan asta-sekin Britaniya, Ispaniya, Afrika viloyatlari va Galliya chiqib keta boshladi. Rim saltanati hukumronligi tugallashini tarixda Odoakr boshchiligida german qabilalari tomonidan G’arbiy Rim imperiyasining oxirgi Rolul Avgustul og’darib tashlagan o’sha eramizning 276 yil hisoblanadi. Vizantiya deb atalgan Sharqiy Rim imperiyasi esa yana ming yillar atrofida hukmronlik qildi. 1 (V.A. 48- 49 betlar) Qadimgi Rim davlatining vujudga kelishi, gullab yashnashi va yemirilishi tarixining qisqacha konspektiv ocherki bu davr fani va texnikasi rivojlanishi yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Qadimgi Rimda ko’plab qobiliyati faylasuf va tabiyatshunos olimlar bo’lgan bo’sada, biroq shuni aytish kerakki, ya’ni bu yerda Qadimgi Yunonistonga nisbatan ancha ham yangi g’oyalar va fikrlar aytilgan. Buning turli sabablari bo’lib ulardan asosiy bu quldorlik tuzumining yemirilishi Qadimgi Yunonistonga nisbatan ham kuchliroq bo’lganligidir. 6-mavzu. IX-XI asrlarda musulmon uyg’onish davri. Sharq allomalarining dunyo ilmiy tafakkuri rivojlanishiga qo’shgan hissasi. 1. Markaziy OsiѐGda ilm-fanga asos solinishi 2. Buxoro va Xorazm madaniyat markazi 3. IX-XII asrlardagi Markaziy Osi ѐG ilm-fanining dun ѐG mamlakatlariga ta’siri. 4. Ma’mun akademiyasi 1- asosiy savol: Markaziy Osi ѐGda ilm-fanga asos solinishi Sharq Uyg‘onishi, Sharq Renessansi xaqida gap ketganda turli soxa olimlari- tarixchilar, adabiyotshunoslar, madaniyatshunoslar va san’atshunoslar bu masalaga befarq bo‘lmaganlaridek, qarashlar xam asosan ikkiga bo‘linadi. Uyg‘onish atamasi (italyancha-fransuzcha-Renaissans-Uyg‘onish) ni dastavval shu madaniyat soxiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi J. Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik san’atni uyg‘otdi» deb birinchi bor ishlatgan edi. Butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida san’at tarixchisi J. Vazari (1511-1574 y.) tarafidan uning «Mashxur san’atkorlar xayotidan lavxalar» kitobida (1550) tilga olingan. Bu tushuncha birinchi paytda antik madaniyat an’analarini Italiyada «ming yillik yovvoyilikdan so‘ng» tiklanishini anglatib, so‘ngroq ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila boshlandi. Ya. Burxart Uyg‘onish (Renessans) ni aloxida tipdagi madaniyat deb baxoladi. Masalaga qiziqish ortib, ilmiy izlanishlar ko‘paya borgani sayin Uyg‘onish tushunchasi, bu davr madaniyatining xronologik va geografik chegaralari, uni davrlashtirish xususida ziddiyatli, turlicha fikrlar bildirila boshlandi. Y. Xeyzing o‘zining «o‘rta asrchilikning kuz fasli» asarida Uyg‘onish davri-o‘rta asr madaniyatining intixo davri deb xisoblasa, boshqa olimlar Uyg‘onish davri yangi davr madaniyatining boshlanishi deb sanaydilar. Ko‘pchilik olimlar Yevropa Uyg‘onish klassik tarzda davrlashtirib u XIV-XVI asrlarga xos deb bilsalar, boshqalar Uyg‘onish madaniyatini bir muncha ilgariroq XII asr – Karolinglar Renessansidan boshlab, Ispaniya, Italiya shimolidagi mamlakatlardagi (Shimoliy Uyg‘onish) Uyg‘onishni XVII asr bilan yakunlaydilar. 1950 yillarning o‘rtalaridan e’tiboran «Sharq» Uyg‘onish davri masalasida jiddiy munozara baxs ketdi. Xitoy madaniyati tarixi taxlilida akademik N. Konrad Uyg‘onish davrini qadimgi, o‘rta asrlar singari insoniyat sivilizatsiyasining barcha mintaqalariga xos umumbashariy xodisa deb qaraydi. Umumjaxoniy jarayon xisoblagan Uyg‘onish Sharqda (Xitoy) VI-VIII asrlarda boshlanib, ¢arb sari siljigan va XIV asrda Yevropa xodisasiga aylangan. Uyg‘onishning bunday talqiniga qarshi bu xodisa turli mamlakatlarda mintaqaviy, ayrim ko‘rinishlarda amal qilishi mumkin, lekin u umumjaxoniy fenomen bo‘lishi mumkin emas, deb xisoblovchilar xam bor. Uyg‘onish davri Xitoyda (Konrad), Kuriyada (Ten), Eron- Tojikistonda (Braginskiy, Nikitin), Xindistonda (Selishev), Turkiyada (Mellov), Armanistonda (Chaloyan), Ozorboyjonda (Gajiev), Gruziyada (Nusubidze, Natadze) kechkanligi xaqida ayrim ma’lumotalar keltiriladi. Ayni chogda xar ikki qarash tarafdorlarini Yevropa Uyg‘onish davrini mutlaqo betakror xodisa deb qarovchi mualliflar (A. Losev, M. Petrov) jiddiy tanqid qiladilar. Renessans, yani uyg‘onish faqat Yevropa hodisasi emas. O‘zbekistonda Sharq Uyg‘onish davri masalasi maxalliy materiallarni umumlashtirgan xolda yetarli ishlanmagan. Markaziy Osiyo mintaqasidagi Uyg‘onish xaqida gap borganda IX-XII asrlar avvalo xorijiy madaniyat va qaror topgan islomiy eti’qodga nisbatan rivojlangan va boyigan qadimiy madaniyat negizida milliy Uyg‘onish deb qaralmog‘i lozim. Markaziy Osiy uzoq yillik tarixida ko‘p bosqin va talonchiliklarni ko‘rdi, ularga qarshi ozodlik va mustaqillik uchun kurash olib bordi. xaqiqat shundaki, xar bir bosqindan so‘ng milliy davlatchilik va madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish g‘oyasi va xarakati o‘zga xalqlar tomonidan yaratilgan madaniyatlarni inkori emas. Markaziy Osiyo madaniyatida umuminsoniy axamiyatga molik jamiki madaniyat yutuqlari ijodiy uyg‘unlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati boshqa xalqlar madaniyatlariga samarali ta’sir ko‘rsatdi va ularni boyitdi. DunѐG madaniyatini yaxlit olib o‘rgangan olimlarning ishlari shuni ko‘rsatadiki, Osi ѐG markazida joylashgan Movarounnahr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr oldin (9-12asrlar) ulkan madaniy ko‘tarilish yuz bergan, ilm-fan falsafa, adabi ѐGt kuchli rivojlanib, ilg‘or insonparvarlik g‘oyalari jamiyat fikrini band etgan. Aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. Bu davr dun ѐG ilmida ―Musulmon Renassansi nomi ‖ bilan atalib kelinmoqda. Sharq uyg‘onish davrida Yevropa uyg‘onish davrining asosiy belgilarini o‘zida mujassam etishi tufayli jo‘shqin ijodiy faoliyat, ulkan bun ѐGdkorlik ishlarining amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi. Mavjud adabiyotlar va fikrlar taxlili asosida Markaziy Osiyodagi xalqlar Milliy madaniy Uyg‘onishni uch davrga bo‘lishi mumkin: 1. IX-XII asrlar- arab bosqinidan keyingi davr. 2. XIV-XV asrlar mo‘g‘ul istilosidan keyingi davr. 3. XX asr boshi va xozirgi davr kolonial bosqin va Sovet davridan keyingi siyosiy, milliy, madaniy Uyg‘onish. Mustaqillik va milliy madaniyat Uyg‘onish xodisalari moxiyatan, ichki jixatdan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu xususda akad. M.M. Xayrullaev shunday yozadi: «Mustaqillik va Uyg‘onish, Mustaqillik va yuksalish uzviy bog‘liqdir, u bizdan aql-idrokni, bilimni, istedodu qobiliyatni, faollikni, kuch-g‘ayratni talab etadi»[1]. Markaziy Osiyoda Uyg‘onish davri madaniyatining belgilari quyidagicha: •dunyoviy ilmlarga intilish, din va diniy bilimlarni jamiyat, insonlar manfaati nuqtai nazaridan talqin etish; •Turli xalqlarning ma’naviy-madaniy merosi o‘tmish madaniy qadriyatlaridan (arab, eron, yunon madaniyati boyliklari) foydalanish; •Tabiatni, mavjud xayotni, mavjudotni o‘rganishga qiziqishning kuchayishi, uning sirlarini ochishga va undan foydalanishga intilishning ortib borishi, shu munosabat bilan tabiatshunoslik ilmlarining rivojlanishi; •Bilishda aqlni mezon deb bilish, aqliy bilish, ratsionalistik usul, ilmiylik rolining oshib borishi; •Insonga muxabbat, uning axloqiy, aqliy xislatlarini, qobiliyatlarini o‘rganish va fazilatlarini ochib berishga intilish, mantiq ilmiga katta e’tibor berish, komil insonni tarbiyalash, yetuk fozil jamoa xaqidagi fikrlarni asoslab berish; •Diniy tasavvur, diniy ta’limotlar rivojida diniy-axloqiy mavzuning ustunligi, inson xulqi, manfaatlarining diniy g‘oyalarda yetakchi mavzuga aylanishi, ichki ma’naviy kamolot, Olloxga sub’ektiv ichki mukammallashuv, ma’naviy-ruxiy ko‘tarilish, yuksalish yordamida erishuv va uning sifatlariga muyassar bo‘lishga qaratilgan faoliyat; •Og‘zaki va yozma so‘zga katta e’tibor, uning ijtimoiy-axloqiy qudratini kuylash, ta’riflash, she’riyat, filologiya, badiiy madaniyatning yuksak rivoji, so‘z san’ati, ritorika bilan shug‘ullanish madaniylikning muxim belgisiga aylanib qolishi.[2] IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi parvoz bosqichga chiqqanligi to‘g‘risida gap borar ekan, ayni shu xudud jaxonni xayratga solgan buyuk mutafakkirlarni yetishtirib berganligi, ilm-ma’rifat, betakror kashfiyotlar beshigi- tarixda «Musulmon madaniyati», «arab madaniyati» deb nomlangan tushunchalar bilan baxolangani bejiz emas. o‘rta asr tarixchilari va sayyoxlari ushbu davrda Markaziy Osiyoda iqtisod, savdo o‘sganligi, ko‘rkam shaxarlar qad ko‘targanligi, ilm-ma’rifat gurkirab rivojlanganligi xaqida ma’lumot beradilar. Monumental me’morchilik, tasviriy san’at, musavvirlik va musiqa san’ati beqiyos darajada rivojlangan, kutubxonalar faoliyat ko‘rsatgan[3]. Sharq uyg‘onish davri ham ulug‘ allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida M.Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, A.Beruniy, A.Farg‘oniylar jahonshumul kashfiѐGtlarni qildilar. Nasr Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Muhammad G‘azoliylarning falsafiy asarlari bilan tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda tadqiq etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, fozil jamiyat va komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqildi. 704 yilda Xurosonga noib qilib Qutayba ibn Muslim tayinlanib, unga topshirilgan vazifa Movarounnahrni mutlaq bosib olish edi. Ammo bu viloyatlarni mutlaq bo‘ysundirish uchun bir necha o‘n yilliklar kerak bo‘ldi. Islom dinini Markaziy Osi ѐGda joriy etish ham osonlik bilan bo‘lmadi. Xuroson va Movarounnahr aholisi arablar hukmronligiga, og‘ir soliqlarga, ayniqsa, inson huquqining poymol etilishiga ko‘nika olmadilar. Abu Muslim, Muqanna kabi vatanparvarlar boshliq ko‘plab qo‘zg‘olonlar xalifalikni ancha muncha zaiflashtirdi. 821 yili Xuroson noibi Tohiriy o‘z yurtini mustaqil davlat sifatida e’lon qildi. 873 yili Somoniylar o‘z mustaqilligiga erishadilar, rasmiy jihatdan esa xalifalikka tobe bo‘ladilar. Ismoil ibn Ahmad Xuroson bilan Sharqiy Eronni ham qo‘lga kiritgan holda, 888 yildan boshlab Movarounnahrning yakka hokimiga aylanadi va X asr boshlariga kelib Somoniylar davlatini Sharqdagi eng yirik va kuchli davlatga aylantirishga muvaffaq bo‘ladi. Davlat poytaxti Buxoroda joylashgan edi. IX-X asrlarda Movarounnahr rivojlangan qishloq xo‘jaligi, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik yuksak taraqqiy etgan, iqtisodiy jihatdan yaqin va markaziy Sharqdagi ilg‘or mamlakatlar qatoriga kirdi. Somoniylar ilm-fan, adabi ѐGt, san’at, umuman madaniyatning taraqqi ѐGtiga katta ahamiyat berganlar. Ular saroyga olim, shoir, bastakor, muhandis kabilarni jalb etgan. Bu davrda aholining tili so‘g‘diy, tojik va turkiy bo‘lsa-da, arab tili ham keng tarqalgan edi. Somoniylar kutubxonasi Sharqdagi eng yirik kutubxonalardan hisoblangan. Somoniylar davrida ilm-fan rivoji yuksak cho‘qqilarga ko‘tariladi. Bir tomondan hududning tarixiy sharoiti bunga imkon tug‘dirsa, ikkinchi tomondan "islom falsafasidagi kuchli ratsionalistik va materialistik elementlar qadimgi dunѐG g‘oyaviy boyliklarini o‘zlashtirishni osonlashtirdi va tabiiy fanlarning taraqqi ѐGtiga ѐGrdam berdi. Hozirgi zamon fanlari asosini yaratgan buyuk olimlar Muhammad Muso al-Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, ibn Sinolar Somoniylar davrining mahsulidir. Markaziy Osi ѐG madaniyatini umumiy madaniyatdan ajratib bo‘lmaydi. Mintaqa ushbu davrda shunchalik ko‘p buyuk olimlarni yetishtirib berdiki, ularsiz o‘rta asrlar Sharq fanini tasavvur qilib bo‘lmaydi. 1X-XP asrlarda mintaqada adabi ѐGt, arxitektura, san’at rivoj topdi, ilm-fan taraqqi ѐGti yuksak cho‘qqilarga ko‘tarildi. Arablar istilosidan so‘ng ham Markaziy Osi ѐGda zardushtiylik diniga qaytish ko‘p uchragan. Zardushtiylik 1X-XSh asr Movarounnahr va Xuroson, ayniksa Somoniylar davri adabi ѐGtida ancha sezilarli iz qoldirgan. She’riyat gullab- yashnab, eski an’analarni davom ettirishgan. Buyuk olimlar al-Xorazmiy, Farg‘oniy, Ismoil al-Buxoriyning otabobolari zardushtiylik diniga mansub bo‘lganlar. Somoniylar sulolasiga asos soluvchi Somon ham zardushtiylik diniga mansub bo‘lib, keyinchalik islomga o‘tgan. Somoniylar din sohasida hamma din va mazhablarga erkinlik berish si ѐGsatini olib borganlar, hatto saroyda sunniy, shia, zardushtiy, isaviya diniga mansub odamlar xizmat qilganlar. Bunday si ѐGsat mamlakatda ilm-fan, uning amaliy va nazariy turlari, falsafaning keng rivoj etishiga sharoit yaratdi. Xuddi ana shu davrda Ibn Sino, Beruniy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya Roziy, al Buxoriy, al Jo‘zjoniy Nishopuriy, Xurosoniy, Axmad Nasaviy, tarixchilar Narshaxiy, Balamiy, geograflar Mas’udiy, Istaxriy, Makdisiy, Jayxoniy kabi buyuk olimlar yetishib chikdilar. IX asr Muhammad Muso Xorazmiy, Axmad ibn Muhammad Farg‘oniy, Xabesh al Xosib va boshqalar matematikaning turli sohalari, astronomiya, geografiya fanlarida katta yutuklarga erishdilar. 1X-X asrlarda Markaziy Osi ѐG mutafakkiri "Al Muallimi soniy" deb nom taratgan Forobiy ijod etdi. Uning asarlari Sharq va G‘arb olimlarini haligacha bilim doirasi kengligi bilan hayratga solib kelmoqda. Faylasufning ijtimoiy qarashlari, borliq abadiyligi haqidagi ta’limoti Ispaniya orqali Ovrupoga o‘tib, Uyg‘onish davri gumanizmi va undan keyingi materialistik falsafiy oqimlarning shakllanishiga ta’sir etdi. Qomusiy olim Beruniy tarix, astronomiya, geodeziya, mineralogiya, etnografiya kabi fanlar rivojini o‘z davri uchun oliy darajaga ko‘targan, tajriba asosida ish ko‘rgan, asarlari saviyasi, tadqiqot metodi bilan zamonamiz fani darajasiga ko‘tarila olgan olim edi. Ibn Sino- "shayx ul rais" insoniyat tarixidagi eng buyuk shifokor olim, insonparvar faylasufdir. Bulardan tashqari ko‘plab olimlar yashagan. X asr ikkinchi yarmini Bo‘zjoniy davri deb atashadi. Bo‘zjoniy xurosonlik olim bo‘lib, Yevklid merosini mukammal o‘rganib, trigonometriya asoslarini ishlab chiqdi. Beruniyning ustozi Abu Nasr Mansur ibn Iroq sinuslar teoremasini isbotladi. Al Xo‘jandiy esa yirik matematik va astronom bo‘lgan. Bunday olimlar ro‘yxatini yana davom ettirish mumkin. Ular yunon olimlarining ilmdagi yutuqlarini Sharq faniga olib kiribgina kolmay, uni yuqori bosqichga ko‘targanlar. Ular ilmni tajriba bilan bog‘lagan holda rivoj ettirganlar. Buxoro va Xorazm madaniyat markazi. Markaziy OsiѐGda madaniy markaz faqat Buxoroda emas, Xorazmda ham bo‘lgan. Buyuk alloma Beruniy arablar istilosi hususida fikr bildirib 54 ―Xorazmni arablar o‘ta zolimlik bilan bosib olgach, kitoblarni kuydirdilar, natijada xorazmliklar savodsiz bo‘lib qoldilar va kerak narsalarni xotirada saqladilar , deb ta’kidlaydi. Xorazmda ilm-fanning ‖ jadallik bilan rivojlanishi natijasida hududda bir qancha dun ѐGga dong‘i ketgan olimlar yetishib chikdi. Shulardan biri Muhammad Muso Xorazmiydir. Olim qadimiy Xorazmda an’anaviy tusga kirgan matematika, astronomiya va jug‘rofiya bilan mukammal shug‘ullandi, ushbu fanlarni o‘rta asrga olib kirdi va yangi davr ilmi poydevorini yaratdi. U juda ko‘plab asarlar yaratdi. Algoritm so‘zining kelib chiqishi ham al-Xorazmiy nomi bilan bog‘liq. Olimning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika tarixining yangi sahifasini ochdi. Xorazmiy astronomiya sohasida ham buyuk xizmatini qo‘shib, o‘z "Zij"ini yaratdi. Xorazmiyning shogirdlari uning ishini davom ettirganlar. IX-X asrlarda Buxoro Markaziy Osi ѐGning si ѐGsiy va madaniy markaziga aylangan, shaharda juda ko‘plab maktab, kutubxona, madrasalar, masjidlar tashkil etilgan, binolar, saroylar, istehkomlar qurilgan edi. Ushbu davrda Buxoroda fors tili shunchalik rivoj etadiki, bu til haligacha adabiy fors tili sifatida qo‘llanilmokda. \ 3-asosiy savol: IX-XII asrlardagi Markaziy OsiѐG ilm-fanining dun ѐG mamlakatlariga ta’siri. Muso Xorazmiyning "Ziji al-Xorazmiy", "Al kitob al- muxtasar fi hisob al-jabr va-l muqobila" va "Al-jam va tafrik bi-hisob al-hind" asarlari XP asrda ѐGq chet el olimlari tomonidan o‘rganilib, lotin tiliga tarjima qilingan. Ular uch asrdan so‘ng Ovrupoda astronomiya, matematika, jug‘rofiya, meditsina fanlarini tarqalishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Olimning asarlari Yevropada keng tarqalgan bo‘lib, darslik sifatida foydalangan. Rim papasi Silvestr II buyrug‘i bilan Xorazmiy raqamlari Ovrupada joriy qilindi, ammo uning keng tarqalishi XIII asrga taalluqlidir. Ovrupaliklar ilk bor tanishgan olimlardan yana biri alFarg‘oniydir. Uni dun ѐGga tanitgan asari "Astronomiya negizlari" asaridir. Farg‘oniy ilmi nujumga oid bilimlarni tartibga soldi, o‘zining Ma’mun observatoriyasida olib borgan kuzatishlarining natijalari bilan boyitib bordi. Farg‘oniy ha ѐGti va ijodi haligicha ilmiy tadqiq etilmay kelinmoqda edi. Ammo mustaqillikdan keyin bu holatga chek qo‘yildi. Ijtimoiy fanlar taraqqi ѐGtini belgilab bergan olimlardan biri Abu Nasr Forobiy edi. Professor B.D.Petrovning ѐGzishicha: ―Yevropani Aristotel ta’limoti bilan tanishtirish xizmati Forobiyga taalluqli deb ‖ ta’kidlaydi. Forobiy ulkan boy meros qoldirgan. Forobiy asarlarida falsafa fanining asosiy tamoyillari, bilish nazariyasi, mantiq, psixologiya, tabiat va insonlarning o‘zaro munosabatlari masalalari o‘z 55 yechimini topgan. Uning asarlari Ovrupada mashhur bo‘lgan. Forobiy "almuallim al-soniy" deb nomlangan edi. Falsafada Forobiy asos solgan yo‘nalishni deyarli to‘liq qabul qilgan, davom ettirgan va takomillashtirgan olim Ibn Sinodir. Sharqda olim ko‘pincha "shayx" ѐGki "shayx ur- rais" unvoni bilan e’zozlanadi. Ibn Sino insoniyat madaniyati, dun ѐG fani xazinasiga beqi ѐGs katta hissa qo‘shgan, o‘sha davrning ilmlarining deyarli hamma sohalari bilan shug‘ullangan qomusiy olimdir. Unga jahon miq ѐGsida shuhrat keltirgan asari "Al-Qonun fit- tib" dir. Ibn Sinoning "Qonun"i shuhrati jahonda tez tarqaldi. U Yevropaning hamma universitetlarida to XVIII asrgacha tibbi ѐGt bo‘yicha asosiy qo‘llanma sifatida xizmat qilib kelgan. Uning musiqa haqidagi ta’limoti Yevropa musiqa fanining poydevorini tashkil etdi. Ibn Sino o‘rta asrlarda Gippokrat va Gelen bilan bir qatorda eng buyuk shifokor deb hisoblanadi. Abu Rayhon Beruniy butun umrini ilm-fanga sarfladi. Fanning turli sohalarini yuqori darajaga ko‘tardi. Olimning astronomiyadagi ulkan xizmatlari joylarning jug‘rofiy uzunligi, kengligini aniqlash usullari, astronomiya o‘lchovlarni aniqlashni ishlab chiqish, geliotsentrizm g‘oyasini tadqiq qilish kabilardir. Geodeziya muammolarini hal etishda katta ishlar qildi. Yerdagi turli masofa va azimutni aniqlash usulini ishlab chiqdi, yer hajmini o‘lchadi. Matematikada sinus va tangenslar jadvalini ishlab chiqdi. Jo‘g‘rof olim sifatida dunѐGda birinchi bo‘lib yer tasviri, ya’ni globusni yaratdi. Bulardan tashqari geologiya, minerologiya sohalarida birinchi bo‘lib mineral va ma’danlar og‘irligi, ularni aniqlash metodlarini ishlab chikdi, formakogeneziya sohasida katta ishlar qildi. Bir qancha mashhur asarlar yaratdi. She’riyat haqida tadkikotlar yaratdi. Markaziy Osi ѐG va Yaqin Sharq xalqlarining qadimiy davrda va o‘rta asrlar tarixini ilmiy jihatdan ishlab ko‘rsatdi. Jahon fani va madaniyatining yaratilishida barcha xalqlarning hissalari bor. O‘rta Osi ѐG ham bashariyat sivilizatsiyasi rivojiga ulkan ulush qo‘shgan. O‘rta asrlarda ushbu hududdan ko‘plab allomalarning yetishib chiqqanligi hamda bir necha ilmiy maktab, markaz va akademiyalarning faoliyat yuritgani mamlakatimizning bashariyat fani rivojidagi faol ishtirokidan dalolat beradi. XI asrda asos solingan Xorazm Ma’mun akademiyasi mana shunday markazlardan biri edi. 2006 yil 2 noyabrda Xorazm Ma’mun Akademiyasinng 1000 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosim bo‘lib o‘tdi. Unda Prezidentimiz I.Karimov nutq so‘zlab, unda jumladan shunday dedi: «Bundan ming yil avval Xorazm zaminida «Dorul-hikma» deb atalgan Xorazm Ma’mun akademiyasining paydo bo‘lishi bu ko‘hna vohada necha-necha asrlar mobaynida kechgan buyuk tarixiy, iqtisodiy va madaniy jara ѐGnlarning qonuniy hosilasi va natijasi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz . Chindan ham, Xorazm Ma’mun akademiyasi umumbashariy ‖ sivilizatsiya rivojidagi o‘rni va ahamiyati jihatidan qadimiy Afinaga Platon akademiyasi, Misrdagi Aleksandriya kutubxonasi, Sharq olamida «Baytulhikma» nomi bilan shuhrat qozongan Bag‘dod akademiyasi kabi mashhur ilmiy markazlar bilan bir qatorda turib, Sharq musulmon Renessansi-Uyg‘onish davrining ѐGrqin namo ѐGni sifatida tariximiz zarhal sahifalarini tashkil etadi. X asrning oxiri XI asrning boshlarida Xorazmdagi si ѐGsiy osoyishtalik, mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy turmushidagi yuksalish hamda xorazmshoh ma’muniylar ilm ahliga bo‘lgan hurmat-e’tibor, mehrmuruvvati o‘sha davrning eng mashhur va ko‘zga ko‘ringan olimlarini Gurganchda to‘planishiga sabab bo‘ldi. 992 yili Gurganchda hokimiyatga yangi amir – Abu Ali Ma’mun keladi. U va uning o‘g‘li Abu-l-Hasan Ali bin Ma’mun (999-1009)larning saroyida ko‘plab olimlar faoliyat olib boradi. Ali b. Ma’munning vafotidan so‘ng Xorazm taxtiga o‘tirgan Abu-l-Abbos Ma’mun b. Ma’mun xorazmshohlar saroyidagi ilmiy an’analarni davom ettirib, zamonasining olimlariga e’tibor bilan qaraydi va ularning ilmiy tadqiqotlarga keng imkoniyatlar yaratib beradi. Saroy vaziri Abul-Husayn Ahmad b.Muhammad asSahliyning ilmli, adabi ѐGt, she’riyat va umuman, ilmu fanni qadrlovchi shoirtabiat inson ekanligi xorazmshohlar saroyidagi ilmiy to‘garakning yanada kengayishi va samarali faoliyatiga sabab bo‘ldi. Natijada xorazmshohlar saroyida X asr olimlarining Ma’mun akademiyasi deb atagan ilmiy muassasasi vujudga keldi. Manbalarda Ma’mun saroyida olimlarning katta guruhi to‘planganligi va xorazmshoh ularga homiylik qilganligi e’tirof etilsada, bu ilm maskanini qachon tashkil topgani haqida aniq ma’lumotlar uchramaydi. Lekin ilmiy adabi ѐGtlarda Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sinoning Gurganchga kelgan 1004 yil akademiyaning tashkil topgan yili deb qabul qilindi. Shu bilan bir qatorda Beruniy va Ibn Sinolarga qadar ham xorazmshohlar saroyida ilmiy muhit va olimlarning bo‘lganligini nazarga olsak, Xorazm Ma’mun akademiyasini ko‘rsatilgan sanadan ilgariroq ham mavjud ekanligini inkor etib bo‘lmaydi. Ma’mun akademiyasi qisqa bir muddat, ya’ni 1017 yilgacha faoliyat yuritgan bo‘lsa-da, bu yerda astronomiya, matematika, tabobat, kim ѐG, geografiya, minerologiya kabi tabiiy fanlar bilan bir qatorda tarix, falsafa, adabi ѐGt, til, huquq va boshqa ijtimoiy fanlar ham rivoj topdi. Xususan, astronomiya sohasida olib borilgan tajribalar natijasida mutaqaddim olimlar tomonidan tuzilgan astronomik asboblar yasash, yulduzlar koordinatalarini hisoblash bo‘yicha izlanishlar olib borildi. Beruniy 1004 yilning iyun oyida Oy tutilishini ko‘zatdi. Akademiyada matematika bo‘yicha olib borilgan ishlar Abu Mansur b. Iroq, Beruniy va Abul- Xayr Hammorlarning ismlari bilan bog‘liq. Beruniyning ustozi Ibn Iroq matematika va astronomiyaga oid 30 ga yaqin asarlar ѐGzdi. Beruniy qalamiga mansub 150 ga yaqin asarlar orasida 58 astronomiya va matematikaga oidlari salmoqli o‘rinni egallaydi. Teng ѐGnli uchburchaklarga oid bir teorema, uni isbotlagan muallifi, ya’ni Abul-Xayr Hammorning nomi ―Hammoriy teoremasi ‖ (―ash-Shakl al-Hammoriy ) nomi bilan mashhur bo‘lgani ma’lum. Alkim ѐGni ilmiy ‖ kim ѐGga yaqinlashtirishda Beruniy va Ibn Sinolarning munosib o‘rni bor. Beruniyning moddalar solishtirma og‘irliklari bilan ularning xossalari o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi haqidagi fikr va xulosalari mujassamlangan ―Solishtirma og‘irliklar nomli risolasi ham Gurganchda ѐGzilgan. Ibn Sino moddalar ‖ transmutatsiyasiga bag‘ishlangan kim ѐGviy tajribalarining natijalarini ―Iksir haqida risola (―Risolat al-iksir )da ba ѐGn etadi. Ma’lumki, bu risola 1005-1010 yillar ‖ ‖ davomida Xorazmda ta’lif etiladi. Xorazmshohlar saroyida tabobat bilan shug‘ullangan olimlar jumlasiga Abu Sahl al-Masihiy, Abul-Xayr Hammor, Ibn Sino hamda Beruniylarni kiritish mumkin. Matematika sohasida uning nomi bilan atalgan ―Hammoriy teoremasi ning muallifi bo‘lmish Abul-Xayr Hammorning ‖ tabobat sohasida ―Ikkinchi Gippokrat degan nomga sazovor bo‘lishi bu olimning ‖ yuksak iqtidoridan dalolat beradi. Abul-Xayr Hammor o‘z asarlarini ko‘proq tibning nazariy masalalariga bag‘ishlagan bo‘lsa, Abu Sahl al-Masihiy Hammordan farqli o‘laroq, amaliy tabobat va tibbiy ta’lim berish bilan shug‘ullangan. Ibn Sino Xorazmda qisqa muddat yashagan bo‘lsa-da (1005-1010), bu yerda sog‘likni saqlash masalalariga oid ―Zararlarni yo‘qotish (―Daf’ ‖ almadorr ) nomli muhim asarini ѐGzishga muvaffaq bo‘ldi. Xorazm Ma’mun ‖ akademiyasida geografiya sohasida qilingan ishlar, asosan Beruniy ijodi bilan belgilanadi. Ma’lumki geografik bilimlar Beruniy ijodida salmoqli o‘rinni egallaydi. U o‘n olti ѐGshida ѐGq joylarning geografik kengligini aniqlash bilan shug‘ullangan va Kot shahrining geografik kengligini o‘lchagan. Beruniy 994 yili AmudarѐGning g‘arbiy sohili Jurjoniya bilan Kat oralig‘idagi Bo‘shkanz qishlog‘ida ekliptika tekisligining ekvatorga nisbatan og‘ish kattaligini juda aniq o‘lchashga mvaffaq bo‘ldi. 995 yili Kat shahrida yashagan olim u yerda Yer sharini globusda aks ettirish masalalari bilan shug‘ullangan. U yasagan globus Sharqdagi birinchi va relefli globusligi bilan ahamiyat kasb etadi. Beruniyning Gurganchda olib borgan ilmiy faoliyatida geografiyaning bir qancha sohalari – tabiiy geografiya, gidrologiya, mineralogiya kabilarga oid tadqiqotlar o‘rin olgan. Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq va tabiiy fanlar bilan bir qatorda ijtimoiy fanlar ham keng rivoj topgan. Falsafa ana shunday ilmfan sohalaridan biridir. Akademiyada rivojlangan falsafiy g‘oyalar zamirida Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino o‘rtasida olib borilgan ѐ Gzishmalar muhim o‘rin tutgan. Ushbu ѐGzishmani Aristotel kitoblari yuzasidan Sharqning ikki buyuk allomasi savol-javoblari, ularning 59 falsafiy dun ѐGqarashlari tashkil etadi. Beruniy bilan Ibn Sino ѐGzishmalari o‘zlari yashab turgan olamdan boshqa dun ѐGlar mavjudligi to‘g‘risida ikki olim o‘rtasida jiddiy fikr-mulohaza yuritilganidan guvohlik beradi. G‘arb mutafakkiri Aristotelning dun ѐG cheklanganligi haqidagi falsafasi hukmron davrda Beruniyning boshqa dun ѐGlar mavjudligi to‘g‘risidagi taxminlari allomaning falsafiy dun ѐGqarashi naqadar keng bo‘lganini isbotlab turibdi. Umuman, mazkur manba ikki buyuk ajdodimizning Ma’mun akademiyasi davridagi falsafiy faoliyatlari va qiziqishlari haqidagi tasavvurlarimizni yanada boyitish imkonini beradi. Akademiyada tarix fani ham rivoj topgan. Beruniy xorazmda tarix sohasida mavjud bo‘lgan ilmiy an’analarni davom ettirib, o‘zining ―Xorazmning mashhur kishilari ѐGki ―Xorazm tarixi nomli kitobini ѐGzgan. Asar to‘liq holda ‖ ‖ saqlanmagan. Uning faqat yirik bir parchasi Abu-lFazl Bayhaqiyning Sulton Mas’ud G‘aznaviyga bag‘ishlangan ―Tarixi Mas’udiy asari orqali yetib kelgan. ‖ Bundan tashqari muallifning ―Yodgorliklar , ―at-Tafhim va ―Hindiston ‖ ‖ ‖ asarlarida ham muhim tarixiy ma’lumotlarni uchratish mumkin. X-XI asrlarda yashagan as-Saolibiyning ―Ajoyib ma’lumotlar (―Latoif al-maorif ), XII asrda ‖ ‖ yashagan as-Sam’oniynig ―Nasablar haqida kitob (―Kitab al-ansob ), Yoqut al- ‖ ‖ Hamaviyning ―Adiblar qomusi (―Mu’jam al-udabo ) va boshqa bir qator ‖ ‖ manbalar orqali yetib kelgan ma’lumotlarga qaraganda, Ma’mun saroyida badiiy ijod va adabiѐGtshunoslikka ham alohida e’tibor berilgan. Shu bois, o‘sha davrning ko‘pgina mashhur adiblari xorazmshohlar saroyida to‘plangan. Ular orasida Ahmad b. Muhammad b. Saxriy, Abdulloh b. Hamid, Abu Said b. Shabib, Abul- Hasan b. Ma’mun, Abu Abdulloh at-Tojir, Ibrohim Raqqoniy kabi shoirlar she’riy devonlar, qasida va madhiyalar ѐGzganlar. Badiiy ijod shaydosi vazir as-Sahliy o‘zi she’r ѐGzishdan tashqari saroydagi adabiy mushoiralarni ham har taraflama qo‘llab- quvvatlar edi. Bu davrda Xorazmda bir qancha tilshunoslar ham ijod etganlar. Ular o‘sha davrning ilmiy tili bo‘lgan arab tili grammatikasining bir tizimga solib, lug‘at va til o‘rganish bo‘yicha asarlar yaratganlar. Xullas, Xorazm Ma’mun akademiyasi qisqa fursat faoliyat yuritganiga qaramasdan, o‘rta asr fani va madaniyati tarixida muhim iz qoldirdi. U yerda yaratilgan boy meros, ko‘tarilgan ilmiy g‘oyalar keyingi asrlarda yangi kashfi ѐGtlar yaratilishiga beqi ѐGs zamin hozirladi. Xorazmda Ma’mun Akademiyasi faoliyat ko‘rsatgan davrda aniq fanlar barobarida tabiiy fan sohalari jumladan, kim ѐGda ham aytarli ilmiy yutuqlarga erishildi. X asrga kelib, kim ѐG Sharqda eng rivojlangan ilmlardan biriga aylandi. Zero, bu vaqtda mashhur kim ѐGgar olimlar Jobir ibn Hay ѐGn (721-813) va Abu Bakr ar-Roziylarning (865-925) kim ѐGviy asarlari butun musulmon olamida ma’lum va mashhur edi. Ularning kim ѐGviy qarashlari Markaziy Osi ѐG olimlarining ilmiy ijodiga ham ijobiy ta’sir 60 ko‘rsatdi va Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu-l-Hakim al-Xorazmiy al-Kosiylarning ilmiy asarlarida tanqidiy rivojlantirildi. Alkim ѐGni ilmiy kim ѐGga yaqinlashtirishga ulkan hissa qo‘shgan olim Abu Rayhon Beruniydir. Uning Xorazmda ma’daniy moddalarning xossalarini o‘rganish borasida olib borgan ilmiy izlanishlari fizika, minerologiya, kim ѐG kabi fanlarni moddalar diagnostikasining eng ishonchli usuli bilan ta’minladi, deb aytish mumkin. Alloma o‘z tajriba va ilmiy xulosalarini ―Solishtirma og‘irliklar nomli kitobida ba ѐGn qilgan. Beruniyning bu asari tabiiy ‖ fanlar tarixiga ѐGrqin sahifa bo‘lib kirdi, chunki olim fan tarixida birinchi bo‘lib moddalarning solishtirma og‘irliklarini, ya’ni ular vaznining hajmiga nisbatini aniqladi va shu bilan tabiiy fanlarni moddalarni tadqiq qilishning eng ishonchli usuli bilan ta’minladi. Bulardan tashqari, Beruniy suyuqliklarning ham solishtirma og‘irliklarini o‘zi yasagan asbob – birinchi piknometr ѐGrdamida o‘lchagan. Metallar va ma’danlarning solishtirma og‘irliklarini o‘lchash bilan Beruniy minerologiyadagi asosiy masala – ma’danlarning zamonaviy tasnifiga asos soldi va birinchi bo‘lib qimmatbaho toshlarni tasnif etishda shu usulni qo‘lladi va bu boradagi fikrlarini o‘zining ―Kitob aljamohir fi ma’rifat al-javohir , ya’ni ‖ ―Minerologiya nomli asarida ba ѐGn qildi. Alkim ѐGning asosiy tezisi – metallar ‖ transmutatsiyasiga esa Beruniy hamma vaqt tanqidiy fikr bildirgan. Metallar transmutatsiyasi, ya’ni oddiy metallarni nodir metallarga sun’iy yo‘l bilan aylantirish nazariyasiga tanqidiy munosabatiga ko‘ra Beruniyga yaqin turgan olim Abu Ali Ibn Sino edi. Ilmiy faoliyatining boshlang‘ich davrida 20 ѐGshlik ѐGsh olim davr talabiga javoban boshqa fanlar bilan bir qatorda o‘sha davrda eng rivojlangan ilmlardan bo‘lgan alkim ѐGni ham o‘rganadi. Dastlabki bilimlarini Buxoroda olgan ilmga chanqoq ѐGsh Ibn Sino boshqa fanlar qatorida Jobir ibn Hay ѐGn va Abu Bakr ar-Roziy kabi yirik olimlarning kim ѐGviy asarlari bilan ham tanishgan, ularni o‘qib o‘rgangan bo‘lishi kerak. Bu fikrimizni uning ―Risolat as-san’a ila-l-Baraqiy ‖ (―Al-Baraqiyga san’at bo‘yicha ѐGzilgan risola ) nomli asari tasdiqlaydi. Vaqt ‖ bo‘yicha ikkinchi ѐGzilgan asar ―Risolat al-iksir (―Iksir haqida risola ) bo‘lib, uni ‖ ‖ Ibn Sino Xorazmda, 1005-1010 yillar oralig‘ida yaratgan va unda o‘zining kim ѐGviy tajribalari natijasini ba ѐGn qilgan va transmutatsiya masalalarini amalda hal etishga o‘ringan. Keyinchalik ѐGzgan ―Kitob ash-shifo asarida esa kim ѐGgarlarning sun’iy ‖ yo‘l bilan oltin va kumush hosil qilishdagi o‘rinishlarini keskin tanqid qilgan. Jobir ibn Hay ѐGn va Abu Bakr ar-Roziylarning moddalar tasnifi fan tarixida yaxshi ma’lum. Shular singari Ibn Sino ham kim ѐG ilmi bilan shug‘ullanishi 61 jara ѐGnida o‘zining ma’daniy moddalar tasnifini ishlab chiqdi. Bu tasnif uning ―Kitob ash- shifo asarida o‘z aksini topgan. Xorazmda kim ѐG ilmini rivojlantirishga salmoqli ‖ hissa qo‘shgan olimlardan yana bir Abu-l-Hakim Muhammad ibn Abdalmalik as- Sahliy alXorazmiy al-Kosiydir. Bu olim kim ѐG tarixida birinchi bo‘lib reaksiyaga kirishuvchi moddalarning miqdoriy nisbati haqida o‘zining ―Ayn as-san’a va aun as-sana’a (―San’atning mohiyati va shug‘ullanuvchilarga ѐGrdam ) nomli kitobida ‖ ‖ ѐGzgan. Shunday qilib, XI asr boshida Markaziy Osi ѐG, xususan, Xorazmda kim ѐG sohasida bu ilmning keyingi rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan muhim ilmiy natijalar qo‘lga kiritildi. X-XI asrlarda Markaziy Osi ѐGning Buxoro, Samarqand, Gurganch kabi yirik madaniyat va ilm markazlarida o‘z davrining peshqadam olimlari tib sohasida antik mualliflarning asarlaridan olingan nazariy bilimlarini mahalliy ilmiy an’ana elementlari bilan boyitgan holda ulkan ishlarni amalga oshirdilar. Xususan, bu vaqtda Xorazmdagi tibbiy bilimlarning shakllanishi va rivojiga Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Muhammad alXorazmiy (IX-X), Ma’muniylar davrida esa al-Masihiy, Abu-l-Xayr Hammor, Abu Ali Ibn Sino hamda Abu Rayhon Beruniylar beqi ѐGs hissa qo‘shganlar. Shulardan Muhammad al-Xorazmiy qadimgi yunon mualliflarining asarlarini arab tiliga tarjima qilib, ular orasida tibbiy asarlar ѐGzganligi haqida ma’lumotlar saqlangan. Abu Abdulloh al- Xorazmiy esa o‘zining ―Mafotih al-ulum nomli ensiklopedik asarida o‘z davri ‖ tabobatining anatomiya patologiya va farmakologiya tegishli bo‘lgan atamalarini yig‘ib, mutaqaddim olimlarning (ar-Roziy, al-Majusiy kabi) asarlaridan foydalangan holda ularni izohlang. Keyinchalik Xorazmshoh Abu-l-Abbos Ma’mun ibn Ma’mun saroyida to‘plangan olimlarning ham har biri tabobat sohasida betakror, chuqur iz qoldirdi. Ularning orasida eng ѐGshi ulug‘i va shu bois, ha ѐGtiy hamda ilmiy tajribasi ko‘proq bo‘lgan olim Abu-l-Xayr Hammor edi. U sur ѐGn tilini yaxshi bilgan va shu tilda ѐGzilgan bir qancha kitoblarni arabchaga tarjima qilgan. O‘zi ham falsafa va tabobatga doir bir qancha asarlar ѐGzgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Tabib sifatida Abu-l-Xayr o‘z davrida juda mashhur bo‘lib, zamondoshlari uni ―Ikkinchi Buqrot (Gippokrat) deb atashar edi. Olim ‖ ko‘proq tibning nazariy masalalari bilan shug‘ullangan, uning asarlarida anatomiya, qariyalar parhezi, tabiblarni sinash usullari, oziq moddalar va epilepsiya masalalari ba ѐGn etilgan. Beruniy Hammorni olim sifatida juda hurmat qilgan shu bois, o‘z asarlarida Hammorning kitoblaridan foydalangan. Ma’muniy Xorazmshohlar homiyligida tabobat bilan shug‘ullangan olimlardan yana biri Abu Sahl al-Masihiy edi. Agar Abu-l-Xayr Hammor ko‘proq tib nazariyasiga e’tibor bergan bo‘lsa, al-Masihiy tib amali ѐGtini 62 rivojlantirishga hamda tibbiy ta’lim berishga xizmat qildi. Olim astronomiya, matematika, falsafa, tabobat va boshqa fan sohalari bilan shug‘ullangan, ular bo‘yicha asarlar yaratgan, lekin fan tarixida u ko‘proq tabib sifatida mashhurdir. Al-Masihiyning tib ilmi bo‘yicha nechta asar ѐGzgani ma’lum emas, lekin ulardan sakkiztasi saqlanib qolgan. Xorazmda bu davrda tibbi ѐGt sohasida faoliyat olib borgan olimlar qatorida Abu Ali Ibn Sino ham bor edi. Butun umri davomida Ibn Sino tib bo‘yicha 30 dan ortiq asar ѐGzgan bo‘lsa, ular tibning anatomiya, fiziologiya, patologiyaning umumiy va xususiy tarmoqlari, terapiya, xirurgiya, nevrologiya, psixiatriya, dorishunoslik, gigiena, dietetika kabi sohalarini qamrab oladi. Olim Xorazmda faqat besh yil yashagan bo‘lsa-da, (1005- 1010), bu yerda u o‘zining gigiena, ya’ni sog‘likni saqlash masalalariga bag‘ishlangan ―Daf’ al-madorr (―Zararlarni yo‘qotish ) nomli hajm va mazmun ‖ ‖ jihatdan muhim asarini yaratdi. Ibn Sino tibbiy faoliyati va ijodining gultoji uning keyinchalik ѐGzilgan ―Tib qonunlari asaridir. Xorazm Ma’mun akademiyasida ‖ tabobat bilan shug‘ullangan olimlar qatoriga Beruniyni ham qo‘shish joizdir. Garchi, alloma tib amali ѐGti bilan bevosita shug‘ullanmagan bo‘lsa-da, Xorazmda yashagan davrida uning tabiati, hayvonot va o‘simlik dun ѐGsini chuqur o‘rganib, o‘z fikrlarini, ko‘zatuv natijalarini qayd etib borgan. Bundan tashqari, u dorivor moddalar, shu jumladan, o‘simliklarni diqqat bilan ko‘zatib, ularning mahalliy nomlarini arab, fors, sur ѐGn, yunon, keyinchalik esa hind tillaridagi nomlari bilan taqqoslab, bo‘lg‘usi kitob uchun ma’lumotlar to‘plagan. Olimning moddalar xossalariga, nomlariga bo‘lgan qiziqishlari uning ―Xronologiya , ―Geodeziya , ‖ ‖ ―Minerologiya nomli asarlarida ham ko‘rinadi, lekin ular to‘la-to‘kis holda ‖ ha ѐGtining so‘nggi yillarida yaratilgan ―Kitob as-saydana fi-t-tibb (―Tabobatda ‖ dorishunoslik ѐGki ―Farmakognoziya ) nomli asarida o‘z aksini topgan. Bu asarda ‖ ‖ yig‘ilgan 1116 ta dori moddaning 197 tasini ma’daniy moddalar, 880 tasini o‘simliklar, 101 tasini hayvoniy moddalar, 30 ga yaqinini murakkab dorilar tashkil etadi. Unda keltirilgan boy faktik ma’lumotlar XI asrdagi dorishunoslik va botaniqa ilmi haqida to‘liq tasavvur beradi. Demak, Xorazm Ma’mun akademiyasida faoliyat olib borgan olimlar o‘zlarining ilmiy izlanishlari natijasi o‘laroq, o‘sha davr tabobatida mavjud an’analarga sodiq qolgan holda tibning nazariy va amaliy jabhalarini rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdilar. Xorazm Ma’mun akademiyasida geografiya sohasida qilingan ishlar asosan Beruniy nomi bilan bog‘liqdir. Abu Rayhon Beruniy ijodida geografik bilimlar salmoqli o‘rin egallaydi. Bu sohada u dastlabki bilimlarni murabbiysi va ustozi, Xorazmshohlar avlodidan Ali ibn Iroq (vaf. 1034) vositasida egallangan. Uning geografiyaga oid tadqiqotlari ko‘proq Xorazmda yashagan davri bilan bog‘liq. U 16 ѐGshidanoq yer yuzida 63 joylarning geografik kengligini aniqlash bilan shug‘ullangan va Kat shahrining geografik kengligini o‘lchagani ma’lum. Beruniy xijriy 384 (melodiy 994) yil 21 ѐGshida Jayxun (Amudar ѐG)ning G‘arbiy sohilida Jurjoniya bilan Xorazm (Kat) oralig‘idagi Bo‘shkanz qishlog‘ida ekiliptika tekisligining ekvatoriga nisbatan og‘ish kattaligini juda aniq o‘lchashga muvaffaq bo‘ladi. Yer sharini globusda aks ettirish Beruniyning geografiya sohasidagi mashhur xizmatlaridan sanaladi va ushbu muhim ishni u 995 yili Kat shahrida yashab turganida amalga oshirgan. U yasagan globus Sharqda tay ѐGrlangan birinchi va shu bilan birga relefli globus hisoblanadi. Beruniy Gurgonda yashagan payti (998-1003)da alohida geografik asar ѐGzgan va unga hind geografiyasi va astronomiyasi aniqrog‘i Yer qubbasi haqidagi tushuncha aks etgan edi. Bu yerda u yana yer osti suvlarining holati bilan qiziqib, korizlar qazish ishlariga ham boshchilik qilgan. Gurgonda Beruniy ѐGzgan yirik asarlaridan biri «O‘tmish xalqlardan qolgan ѐGdgorliklar» («Xronologiya») bo‘lib, unda tarix bilan bir qatorda matematika, kartografiya tushunchalari ham berilgan. Olim tomonidan tadqiq etilgan silindrik proeksiya keyinchalik kartografiya fanida yer sharini kartaga tushurilishi bo‘yicha asosiy proeksiyalardan biriga aylanadi. Abu Rayhon Beruniyning Xorazmda globus yasashdan orttirgan bilimlari keyinchalik dun ѐGning (Sharqiy yarim shar) doiraviy kartasini yaratish uchun asos bo‘ldi va bunday karta uning «At-Tafhim» asaridan o‘rin olgan. Xorazm Ma’mun akademiyasida geografik fanlar tizimida o‘rta asrlarda Sharq geografiyasida mavjud yetti iqlim tushunchasi ham o‘rin olgan edi. Buning isboti sifatida Abu Rayhon Beruniy asarlarida qayd etilgan yetti iqlim haqida ma’lumotlarni, shuningdek, uning «Qonuni mas’udiy» nomli asaridagi shaharlar jadvali yetti iqlimga bo‘lib berilganligini ko‘rsatish mumkin. Abu Rayhon Beruniy Gurganchda yashagan yillarida Xorazmning geografik tavsifi xususida ham so‘z yuritgan va bu haqida o‘zining «Mineralogiya» va «Geodeziya» asarlarida keng to‘xtalgan. Uning Gurganchda olib borgan ilmiy faoliyatida geografiyaning bir qancha sohalari-tabiiy geografiya, gidrologiya, mineralogiya, astronomiya, geografiya kabilarga oid tadqiqotlar o‘rin olgan. Shu jumladan Gurganch shahrining geografik kengligini aniqlanganligi ma’lum. Olim joylarning geografik kengligini hisoblab topishda esa ularni quѐGsh va boshqa ѐGritgichlar balandligiga qarab belgilagan. Abu Rayhon Beruniy yerning kattaligini aniqlash bo‘yicha ham ma’lum ilmiy tadqiqotlar ham olib borgan va bu olimning geodeziya sohasidagi tadqiqotlari jumlasiga kiradi. Bu tadqiqotlar asosan uning «Geodeziya» asarida berilgan. Bu kitob ham Beruniyning Xorazmda olib borgan ilmiy 64 izlanishlari mahsuli bo‘lib, 1017 va 1025 yillar davomida G‘aznada ѐGzib tugatilgan. Umuman olganda, Xorazm xususan, Ma’mun akademiyasidagi ilm-fan rivoji, jumladan geografik bilimlar, u yerda ishlagan olimlar, ayniqsa, Abu Rayhon Beruniy vositasida boshqa joylarda ham fan rivojiga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi. Ma’mun akademiyasi ilmiy faoliyatining muhim sohalaridan birini falsafa tashkil etadi. Bu davrdagi falsafiy tafakkurning rivojlanishi albatta o‘zicha bo‘lmagan. Qulay ijtimoiy-si ѐGsiy sharoit va Xorazmshohning himmatidan tashqari, shu yerda boy ma’naviy, xususan, falsafiy an’analarning qadimdan mavjud bo‘lgani ham shu davrda falsafa sohasida erishilgan yutuqlar uchun mustahkam zamin bo‘lib xizmat qiladi. Ma’mun akademiyasida davom ettirilgan va rivojlangan falsafiy g‘oyalar avvalo Beruniy va Ibn Sino o‘rtasida olib borilgan mashhur falsafiy ѐGzishmalar bilan bog‘liq. Ushbu ѐGzishmalari Beruniy tomonidan Aristotelning «Osmon haqidagi» kitobiga 10 ta va «Fizika» kitobiga doir 8 ta savollari, Ibn Sinoning javoblari, Beruniyning ushbu javoblarga e’tirozlari va Ibn Sino nomidan shogirdi Ma’sumiy ѐGzgan e’tirozlarga e’tirozlar tashkil etadi. Buyuk olimlar o‘rtasidagi ushbu falsafiy ѐGzishmaning hajmi va qachon bo‘lib o‘tganligi haqida hozirgi zamonda har xil mulohazalar bor. Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pchilik beruniyshunoslar fikricha, bu ѐGzishma bir necha turkumdan iborat bo‘lib, davomli bo‘lishi mumkin. Ayrim tadqiqotlar fikricha, ѐGzishma allomalarning Ma’mun akademiyasida uchrashganlaridan oldin o‘tgan (E. Zaxau, P.G.Bulgakov, Yu. N. Zavadovskiy va hakozolar). Ba’zilari esa, ѐGzishma Xorazmda ularning shaxsan tanishuvidan keyin boshlangan degan xulosaga kelgan (S. Nafisi, A. M. Beleniskiy va hakozolar). Lekin shunisi aniqki, falsafiy ѐGzishma ikkala buyuk olimning Ma’mun akademiyasidagi falsafiy faoliyatlari va qiziqishlari doirasining bizga ma’lum qismini belgilab beradi. Abu Rayhon Beruniy Jurjonda yashagan davrida o‘zining eng yirik va muhim asarlaridan dastlabgisi qolgan «Qadimgi xalqlardan qolgan ѐGdgorliklar» asarini ѐGzgan. Ushbu kitobning keng va ko‘p qirrali mazmunining muhim va ajralmas jihatlaridan birini falsafiy mavzu tashkil etadi. Buni Beruniy ilmiy merosini tadqiq etgan ko‘pchilik olimlar ta’kidlab, alloma hatto aniq fanlarning muammolarini falsafiy nuqtai nazardan anglash va idrok etishga intilganligini ko‘rsatadilar. Beruniyning Ibn Sino bilan olib borgan ilmiy ѐ Gzishmalari uning falsafiy qarashlarini shakllanishi, falsafa tarixini anglash jara ѐGni chuqurlashib borishini aks etgan bo‘lsa, «Osorul boqiya» asarida o‘zining 65 qaror topgan va rivojlangan shaklda mujassam bo‘lganligini ta’kidlash mumkin. Ma’mun akademiyasi falsafiy yutuqlarining tahlili uchun «Osorul boqiya» asarining ahamiyati avvalo shundan iboratki, muallif unda o‘zining tadqiq etish usullarini ba ѐGn qilishga va keyinchalik unga amal qilishga harakat qiladi. Shuni aytish kerakki, olimning o‘zi uslubini ta’riflashda uni bevosita oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun ishlab chiqilgan deb, ta’kidlaydi. Lekin, E. Zaxaudan tortib ko‘pchilik beruniyshunoslar fikricha, u o‘zida ma’lum umumgumanitar, hatto umumilmiy xislatlarini mujassamlagan. Shu yerda Beruniyning Ma’mun akademiyasidagi falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar sohalari bilan bog‘liq tadqiq etish usullarining quyidagi maxsus va umumilmiy xislatlari namo ѐGn bo‘ladi: aniq ma’lumot va faktlarga asoslanish, ularni keng nazariy-konseptual nuqtai nazardan umumlashtirish va idrok etish, qi ѐGsiy ѐGndoshish, xolislik, shaxsiy (sub’ektiv) salbiy omillardan qutulish, diniy, milliy va tabaqaviy adovatlarga ergashmaslik. Beruniy va Ibn Sino Aristotelning naturfilosofiyasi bilan bevosita shug‘ullanishi tufayli, ularning o‘zlariga zamonaviy bo‘lgan naturfilosofiya bo‘yicha qator masalalarni hal etishlari g‘oyat qiziqarlidir. O‘sha davrdagi tabiatshunoslik fanida erishilgan yutuqlar Beruniyni Aristotelning naturfilosofiyasiga tanqidiy ѐGndoshishga, shuningdek, zaif tomonlarining farqiga borish darajasigacha olib keldi. Shuning uchun Aristotelning naturfilosofiyasini sxolastik nuqtai nazardan tanqid qilishdan farqliroq, Beruniyning tanqidi Stagirit naturfilosofiyasining asossiz tomonlarini fanning yangi ma’lumotlariga tayangan bo‘lsa, qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan edi. Ayniqsa, Beruniy tomonidan Aristotel naturfilosofiyasi metodi ayrim tomonlarining umuman tanqid qilishi katta ahamiyatga ega. Demak, yuqorida qayd etilgan Beruniyning ilmiy uslubi ushbu ѐGzishmada shakllana boshlangan bo‘lib, keyingi asarlarida, Ma’mun akademiyasidagi falsafiy tadqiqotlarida yana ham rivojlandi. Ibn Sino ham Aristotel naturfilosofiyasiga ijodiy ѐGndoshib uni takomillashtirishga harakat qiladi. Beruniyning Aristotelni tanqidi, uning Ibn Sino bilan bo‘lgan ѐGzishmasida o‘z ifodasini topgan. Ularning ѐGzishmalari asosan Aristotelning «Fazo haqida» va «Fizika» asarlari bo‘yicha olib borilgan. Bu ѐ Gzishmada Ibn Sino Aristotelning naturfalsafasini himoya qilgan, lekin shu bilan birga uning bir necha nuqsonlarini tan olib, ularni bartaraf qilishga harakat qilgan. Bunda Beruniyning Ibn Sino javobiga qilgan e’tirozi uning nuqtai nazarini yanada oydinlashtirishda katta ahamiyatga ega. Beruniyning boshqa dun ѐGlar mavjudligi to‘g‘risidagi taxmini uning falsafiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. Aristotelning dun ѐGning 66 cheklanganligi haqidagi sistemasi xukm surgan davrda Beruniy boshqa dun ѐGlarning borligini e’tirof etdi. Ibn Sino Beruniyning boshqa dun ѐGlar haqidagi g‘oyalari behisob dun ѐGlarning borligini tasdiqlovchi mantiqiy xulosasiga olib keladi, bu esa safsatadir degan bo‘lsa, unga qarshi Beruniy «Agar sofistlar degan nom ularga shu sababdan berilsa, unda men ham bu nomni olishdan bosh tortmayman», -deydi. Beruniy himoya qilgan boshqa dun ѐGlar haqidagi ta’limot Renessans davrida Yevropa fanida ta’kidlandi, uning eng yirik tarafdori J. Bruno hatto qatl qilindi ham. Lekin bu masala yangi kashfi ѐGtlardan kelib chiqqan holda hozirgi zamon fanida yana ko‘tarilmoqda, ―koinot cheksizmi, cheklimi degan ‖ savol qo‘yilyapti. Kengayib bora ѐGtgan koinot haqidagi nazariya shu masalada ham javob qidirmoqda. Beruniy va Ibn Sino ushbu davrini meroslarining falsafiy ahamiyati haqida gapirar ekanmiz, ularning turli aniq fanlar bo‘yicha ko‘targan muammolari olamning umumiy manzarasini yaratishda, ya’ni falsafiy dunѐGqarash planida katta ahamityaga ega bo‘lgan. Masalan, Beruniyning astronomiya (fazo tuzilishi, yerning harakati va hokazo), ikkala olimning geologiya (Yerda sodir bo‘la ѐGtgan keng jara ѐGnlar, Yer ayrim qismlarining kelib chiqishi va tuzilishi), minerologiya (minerallarning klassifikatsiyasi va ularning paydo bo‘lishi), Beruniyning biologiya (tabiiy va sun’iy tanlash va hokazo) kabi ko‘pgina fanlar bo‘yicha ko‘targan masalalarida shuni ko‘rish mumkin. Novatorlik – bu ulug‘ ikkala buyuk olimlarning ajralmas xususiyatidir. Ular qaysi bir fan bilan shug‘ullanmasin, uning ilmiy tadqiqotlari doimo fanda yangi yo‘llarni qidirish, yangi kashfi ѐGtlar yaratish bilan tugallanardi. Buni falsafa sohasida ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Ibn Sinoning bu sohadagi farqi shundan iboratki, u peripatetizm mavqeisida turib unga yangi g‘oya kiritgan bo‘lsa, Beruniy uning tomonlarini aniqlab shu ta’limot doirasidan chiqib ketadigan yangi fikrlarga keladi. Shunday qilib, Ma’mun akademiyasi a’zolarining falsafa sohasida qilgan ishlarining ahamiyati shundan iboratki, ular O‘rta Osi ѐG hududida erishilgan olamshumul falsafiy yutuqlarning ajralmas qismi bo‘lib, keyingi davrlarda Sharqda davom ettirgan falsafiy faoliyatlarda o‘zining davomi va rivojini topgan. O‘rta asr arab manbalari hisoblanmish, as-Saolibiy (X-XI)ning «Latoif al-Maorif» («Ajoyib ma’lumotlar»), as-Samoniy (XII)ning «Kitob an-ansob» («Nasablar haqida kitob»), Oqut al-Hamaviy (XII)ning «Mo‘jam al-udabo» («Adiblar lug‘ati»), «Mo‘jam al- buldon» («Shaharlar lug‘ati»), al-Qiftiy (XII)ning «Tarix al-hukamo» («Donishmandlar tarixi»), Ibn Xallikon (X)ning «Vafoyat al-a’yan» («Mashhur kishilar vafoti») kabilarda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanilsa, X-XI asrlarda 67 Xorazmda aniq va tabiiy fanlar bilan bir qatorda adabi ѐGtshunoslik ham rivojlanganligining guvohi bo‘lamiz. Zero, Xorazmshoh kabi uning vaziri as- Sahliy ham ilmli, adabi ѐGt va she’riyatni qadrlaydigan, o‘zi ham shu jabhada ijod qilgan fozil kishi edi. Beruniy, Ibn Sino, Mashihiy va boshqa olimlar unga bag‘ishlab asarlar ѐGzganlar va uning nomini hurmat bilan zikr qiladilar. Shu bois aniq va tabiiy fanlar barobarida akademiyada adabi ѐGt va tilshunoslikka ham jiddiy e’tibor berilgan va zamonasining mashhur adiblari Xorazmshoh saroyiga to‘plangan. Ularning orasida she’riyat va so‘z ustasi Ahmad ibn Muhammad as- Saxriy (vaf. 1015) bor edi. U Xorazmshohga va uning vaziriga atab qasidalar, madhiyalar bitgani ma’lum, lekin ular bizga qadar yetib kelmagan. Bu yerda yana Abdulloh ibn Hamid, Abu Sayid ibn Shabib Abul-Xasan ibn Ma’mun, Abu Abdulloh at-Tojir, Ibrohim Raqqoniy kabi shoirlar ham badiiy ijod bilan shug‘ullanganlar, she’riy devonlar, qasida va madhiyalar ѐGzganlar. Ular haqidagi ma’lumotlar as-Saolibiyning «Yatimat ad-dahr» asarida berilgan. Bulardan tashqari Beruniy ham boshqa fanlar qatorida she’riyat va adabi ѐGtni yaxshi bilgan va hatto o‘zining tabiiy fanlarga oid bo‘lgan «Mineralogiya», «Kitob as-saydana» kabi asarlarida mutaqaddim shoirlarning asarlaridan ko‘plab she’riy parchalar keltiradi. Ular tavsif qilina ѐGtgan u ѐGki bu moddaning sifatini bo‘rttirib ko‘rsatish, ѐ Gki tavsif mazmunini kuchaytirish uchun xizmat qilgan. Adiblardan tashqari bu davrda Xorazmda bir qancha tilshunoslar ham ijod etib, ular o‘z asarlarida o‘sha davrning ilmiy tili bo‘lgan arab tili grammatikasini bir tizimga soldilar, lug‘atlar va til o‘rganish bo‘yicha qo‘llanmalar yaratdilar. Xulosa qilib aytganda Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq va tabiiy fanlarga parallel holda ijtimoiy fan sohalarida ham ilmiy izlanishlar olib borildi. Ularning samarasi o‘laroq ѐGzilgan asarlarning aksariyati hali o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq fanlar sohasida muhim ishlar amalga oshirildi. Bular, asosan, akademiyaning faol vakillari Ibn Iroq, Beruniy, al-Masihiy, Ibn Sino, Hammor nomlari bilan bog‘liqdir. Xususan, Ibn Iroq bu sohada Beruniyga ustozlik qilgani ma’lum. U matematika va astronomiyaga oid 30 ga yaqin asar ѐGzgan. Fan tarixida birinchi bo‘lib sferik sinuslar teoremasini isbotladi va muntazam yetti burchaklining tomonini aniqlash uchun x ax b 3 2 tenglamani konus kesimlari ѐ Grdamida yechdi. Ibn Iroq akdemiyasidagi astronomiya bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarga rahbarlik qildi. Xususan, uning boshchiligida Beruniy ham bu vaqtda aniq fan sohalarida qator yangiliklar yaratdi. Jumladan, u trigonometriyada birinchi marta radiusi 1 bo‘lgan aylanani muomalaga kiritdi, trigonometrik chiziqlarni funksiya deb qaray boshladi, asosi 2 68 bo‘lgan geometrik progressiyaning 64 ta hadining yig‘indisini hisobladi, proeksiyalashning yangi usullarini ixtiro qildi, triangulyatsiya usulini ixtiro qildi, elektr va magnetizm hodisalarini ochdi, chiziqli va kvadratik interpolyatsiyalash usullarini ixtiro qildi. Beruniy ѐGzgan 150 ga yaqin asarlarning aksariyatini astronomiya va matematikaga oidlari tashkil qiladi. Abul- I-Xayr Hammor, Abu Sahl Masihiy, Abu Ali Ibn Sinolar ko‘proq tabobat bilan mashg‘ul bo‘lsalar-da, aniq fanlar sohasida ham sezilarli iz qoldirdilar. Xususan, Hammor teng ѐGnli uchburchaklarning asosidagi burchaklariga oid bir teoremani isbotlagan. Bu teorema uning nomi bilan «Shakl al-Hammoriy» ya’ni «Hammoriy teoremasi» deb mashhur bo‘lgan. Ibn Sinoning 20 ga yaqin asarlarida aniq fanlarga doir masalalar ѐGritilgan bo‘lib, ular geometriya, astronomik asboblar, kuzatishlar, osmon jismlari holati bilan bog‘liqdir. Astronomik asboblar yasash sohasida olib borgan izlanishlari natijasida XVI asrdan boshlab «nonius» deb atalgan asbobni ixtiro qilishga muvaffaq bo‘ldi. Akademiyada faoliyat ko‘rsatgan al-Xububiy va al-Masihiylar esa o‘zlarining o‘nga yaqin matematik va astronomik asarlari bilan shu yerdagi aniq fanlarning mavqeini ko‘rsatishga xizmat qildilar. Oxirgi o‘n yilliklardagi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, Xorazmda ancha eski tarixnavislik an’anasi mavjud bo‘lgan va Ma’mun akademiyasi faoliyat olib borgan yillarda va undan biroz avval bu an’anani Beruniy davom ettirgan. Gap shundaki, algebra fanining otasi sifatida mashhur bo‘lgan buyuk olim Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiy tarixnavislik sohasida ham xalifalikning eng ilg‘or va peshvo olimlaridan bo‘lgan va «Kitob at-tarix» nomli asar ѐGzgan. Buyuk olimning bu asari yaxlit holda saqlanmay, bizgacha turli mualliflarning asarlari tarkibida yetib kelgan. Saqlangan parchalardan ko‘rinishicha, asar solnoma tarzida ѐGzilgan, ya’ni unda har bir yildagi voqealar alohida ba ѐGn qilingan. Bu parchalar to‘qqizta muallifning asarlarida yetib kelgan. Ular Abu Rayhon Beruniy, Y. Oqut al- Hamaviy, (1119-1229), al-Oqubiy (vaf. 900), sur ѐGniy olim Elia Bar Shinaya (975- 1050), Hamza al-Isfahoniy (893-970), Abu Ja’far at-Tabariy (839-923), Ahmad ibn Abu Tohir Tayfur (819-893), «Tarixi xulofo» (XI asr) nomli muallifi noma’lum asar va Ibn Badruh (XII-XIII asr). Beruniy «Kitob at-tarix»dan ikki parchani keltirgan. Bulardan biri uning «Yodgorliklar» asarida bo‘lib, al-Xorazmiy asarining boshlang‘ich qismidan bo‘lishi ehtimol. Parchada aytilgan: «Payg‘ambar alayhissalomning tiriklik vaqtidagi ahvoli va vafoti. Payg‘ambar alayhissalom «Ashobi fil» Makkaga kelganidan ellik kun keyin tug‘ildi. Bu voqea Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiyning «Kitob at-tarix» asaridagi so‘ziga ko‘ra do‘shanba kechasi daymohning o‘n yettinchisi, Anusherxon podshohligining qirq ikkinchi yilda ѐGki Iskandar tarixining sakkiz yuz sakson ikkinchi yili, naysonning yigirmanchi kunida edi». Bu yerda keltirilgan sana 571 yil 20 aprelga to‘g‘ri keladi. Beruniy qalamiga mansub haqiqiy tarixiy mavzudagi asar «Xorazmning mashhur kishilari» ѐGki «Xorazm tarixi»dir. Asar to‘liq holda saqlanmagan, faqat uning yirik bir parchasi Abul Fazl Bayhaqiyning Sulton Mas’ud G‘aznaviyga bag‘ishlangan. «Tarixi Mas’udiy» asarida yetib kelgan. Demak, izlanishlar ko‘rsatadiki, al-Xorazmiyning «Kitob at-tarix» kitobi xalifalikdagi eng ilk tarixiy asarlardan bo‘lib, tarix fani sohasida an’anaga asos soldi va ko‘plab musulmon muarrihlarning ijodiga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi. U olimlar qatorida Beruniy ham bo‘lib, uning «Yodgorliklar» asaridagi «Payg‘ambar alayhissalom hodisalarining yil hisoblari» va «Xalifalar va imomlarning ismlari, ularning davrlaridagi fathlar» jadvallari al-Xorazmiy asarining bevosita ta’siri deb qaralishi mumkin. Shu bilan birga «Yodgorliklar»ning to‘la mazmuni va «Qonuni Mas’udiy»ning ikki maqolasi turli xalqlar tarixidagi bir xususiy masala – xronologiyaning ba ѐGnidan iborat. Albatta, bu asarlar tavsifiy, voqeiy tarix bo‘lmasa-da, mazkur tarixiy masala bo‘yicha muhim xujjat hisoblanadi. Xuddi shu aytilganlar «Tafhim»ning oltinchi bobi- «xronologiya»ga ham taalluqlidir. Islom davrida odat bo‘lgan bir an’anaga ko‘ra ulamo va fozil kishilar odatda podshoh va sultonlarning saroylarida to‘planganlar. Bu an’anani Xalifa al- Ma’mun (813-819) boshlab bergan. U IX asr boshlarida hali Marvda Xalifaning sharqiy yerlaridagi noibi bo‘lib turgan paytida ѐGq o‘z atrofiga Xuroson, Movarounnahr va Xorazmdan ilm ahlini to‘plagan. Xorazmshohlar ham ma’lum darajada mazkur an’anaga amal qilganlar. Xorazmshohlar taxtiga Abul Xasan Ali Ibn Ma’mun (997-1009) o‘tirganidan keyin Xorazmda sharoit bir muncha mo‘tadillashadi. Bu yerdagi si ѐGsiy osoyishtalik, mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy turmushidagi yuksalish hamda Xorazmshoh Ali Ibn Ma’munning (999-1009) ilm ahliga bo‘lgan hurmat-e’tibori O‘rta OsiѐGlik ko‘pgina mashhur va ko‘zga ko‘ringan olimlarning Gurganchda (hozirgi Urganch) to‘planishiga sabab bo‘ldi. Ali Ibn Ma’munning vafotidan keyin Xorazm taxtiga o‘tirgan Ma’mun Ibn Ma’mun (1009-1017) ham akasining si ѐGsatini davom ettirib, zamonasining olimlariga e’tibor bilan qaraydi va ilmiy izlanishlarga keng imkoniyatlar yaratib beradi. Natijada Ma’muniylar davriga Gurganchda matematika, astronomiya, tabobat va boshqa fanlar bo‘yicha qator izlanishlar amalga oshiriladi. Ma’muniy Xorazmshohlar davridagi ilmiy muassasani XX asr tadqiqotchilari Bog‘dod, Afina, Nisibin, Gundishopur va boshqa qadimgi akademiyalar bilan solishtirib, u ham o‘ziga yarasha akademiya bo‘lgan, degan xulosaga kelganlar. Manbalarda Xorazm Ma’mun akademiyasining qachon tashkil topgani haqidagi aniq ma’lumotlar uchramaydi. Lekin uni 1004 yil deb taxmin qilish mumkin. Ma’mun akademiyasi qisqa bir muddat, ya’ni 1017 yilgacha faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa-da, bu yerda dun ѐGviy ilmlar, xususan matematika, kim ѐG, geodeziya, minerologiya, tibbi ѐGt, dorishunoslik, tarix, si ѐGsat, til va adabi ѐGt, falsafa, mantiq, hudud kabi fanlar yuksak bosqichga ko‘tarildi. Аsоsiy vа qo’shimchа аdаbiyotlаr 1. Sh.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlilqat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. Т. 2017 y. -53 b. 2. Shavkat Mirziyoyev. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida farmoni. Toshkent. “Adolat” 2017 y. 3. Shavkat Mirziyoyev . Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta ’ minlash – yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovidir . Т. “ O’zbekiston ”. 2017 y . ( lotin grafikasida ) 4. Shavkat Mirziyoyev . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz . Т. “ O’zbekiston ”. 2017 y . 5. Мирзиёѐв Ш. М. Постановл ѐни ѐ “ О дополнит ѐльных м ѐрах по повыш ѐнию кач ѐства образования в высших образоват ѐльных учр ѐжд ѐниях и об ѐсп ѐчѐнию их активного участия в осуsh ѐствля ѐмых в стран ѐ широкомасштабных р ѐформах ” от 06.06.2018 г. № ПП-3775 6. Мирзиё ѐв Ш. М. Выступл ѐни ѐ на ц ѐрѐмонии открытия 43-й с ѐссии Сов ѐта Министров иностранных д ѐл ОИС. // Народно ѐ слово. 2016. 19 октября. 7. Мирзиё ѐв Ш. М. Указ «О страт ѐгии д ѐйствий по дальн ѐйш ѐму развитию Р ѐспублики Узб ѐкистан» (7.02.2017.).

Qadimgi Rimda ilmiy bilimlar va texnikaning taraqqiy etishi. Reja: 1. Qadimgi Rim fanining tug’ilishi va uning bosqichlari 2. Qadimgi Rim materializimining rivojlanishi 3. Qadimgi Rim fanlari klassifikasiyasi

Qadimgi Rim deganda, albatta ilk qal’a-qurg’on yoki qadimiy shahar tushuniladi. Shu bilan birga Qadimgi Rim deganda qadimgi Italiyadagi urug’ jamoasi, keyinchalik butun Apennin yarim orolidagi yerlarni o’ziga biriktirgan shaxar davlat (polis)lar, yanada keyinroq esa –Yevropaning bir qismini O’rtayerdengizi qirg’oqlari bo’ylab cho’zilgan butun shimoliy Afrikani o’z ichga olgan quldorlik davlati tushiniladi. Antik mu’lumotlarga kura Rim shaxriga er.avv. 754 yoki753 yildan asoa solingan. Uning asoschilari usha afsonaviy ona bo’ri sut berib boqqan va chupon tarbiyalagan aka-uka egizaklar Romul va Rem hisoblanadi. Biroq arxeologik ma’lumotlar Rim shahriga taxminan er.avv. X asrlarda asos solingaligini ko’rsatadi. Daslab Rim urug’ jamoasining qarorgoxi edi. Uning aholisi to’la huquqli patrisilar, pleybelar va qullardan iborat edi. Rimning tula huquqli eng qadimgi tub axolisi hisoblangan patrisiylar bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko’ra dastlab uch yuzta urug’dan iborat bo’lgan. Har o’nta urug’ bitta kuriyani, har yuzta urug’ yoki o’nta kuriya bitta tribuni, ya’ni qabilani tashkil etgan. Oliy hokimiyat organlari ikkita edi: biri kuriyalar tarkibidan yig’ilgan «xalq yig’ini» - komisiya bo’lsa, ikkinchisi «urug’ oqsoqollari kengashi» - senat edi. Jamoa tepasida komisiyada saylangan podsho turar edi. Dastlab senat va komisiya tomonidan cheklangan podshoning huquqi keyinchalik kuchayadi. O’z qullari va katta yerlariga ega bo’lgan patrisiylar hukumron tabaqani tashkil etardi. Italiyaning boshqa joylaridan Rimga ko’chib kelgan odamlar va ularning avlodlari-pleybelar deb atalgan. Ular mayda va o’rta yer egalari, hunarmandlar bo’lib «rim axolisi» tarkibiga kirmagan. Qullarning hyech vaqosi bo’lmay, barcha huquqlardan mahrum qilingan tabaqa edi. Hali erkin jamoa a’zolari mehnati bu davrlarda ustun darajada saqlangan bo’lsada, biroq endi quldorlar va qullar sinfiga bo’linish jarayoni allaqachon boshlangan edi. Antik ma’lumotlarga ko’ra er.avv. VII-VI asrlarda Rimda navbati bilan yettita podsho hukumronlik qilgan. Ulardan birinchisi Romul bo’lib, bu Qadimgi Rim tarixida «podsholik davri» deb ataladi. Oltinchi podsho Sevriy Tulliy

hukumronligi yillarida islohot o’tkazilib, uning natijasida keyinchalik pleybeylar rim xalqi tarkibiga kiritiladi. Bu islohot pleybelarning patrisiylarga qarshi fuqorolik huquqi uchun olib borgan uzoq vaqt davomidagi (200 yildan ortiqroq) kurashining natijasi bo’ldi. Serviy Tulliyni o’ldirib taxtga chiqan «podsholik davri»ning oxirgi yettinchi hukumdori Tarkviniy Gord ы y er.avv. 510 (yoki 509) yilda rimliklar tomonidan quvib yuboriladi. Shundan so’ng Qadimgi Rim tarixining yangi «Respublika davri» boshlanadi. Bu davr to’rt yuz yildan ortiqroq, taxminan er.avv.30 yillargacha davom etadi. Rimda podsho boshqaradigan hokimiyat yo’q qilingach, uning o’rniga respublika boshqaruvi ma’lu m muddatga saylab qo’yiladigan kishilar idora qiladigan davlat joriy qilindi. Bunda har yili bir yil muddatga saylanadigan ikkita konsul davlatni boshqardi. Pleybelarning patrisiylarga qarshi kurashlari natijasida ular o’zlarining manfaatlarini himoya qiluvchi xalq tribunlarini saylash huquqini qo’lga kiritadilar. Qadimgi Rim tarixining Respublika davri uzluksiz urushlar, Rim qudratining va hududining yanada oshishi bilan xarakterlanadi. Er.avv 265 yilga kelib Rim tomonidan bu yerdagi bir qator yunon polislari bilan birga butun Apennin yarimoroli bosib olinadi. Epir podshosi Pirr ustidan qilingan g’alaba (er.avv. 275- 260 yilar) natija er.avv. 275-260 yilar) natijasida Rimliklar Janubiy Italiyaning ham bosib olishadi. Shunday qilib butun Italiya Rimga itoat ettiriladi. Rimning siyosiy boshqaruvi yanada ko’proq aristokratik respublika xarakterini ola boradi. Davlat boshqaruvi birinchi nvbatda senat tomonidan amalga oshirilib, u moliyaviy, ichki xafsizlik, tashqi siyosat, harbiy va diniy masalalarni yechish huquqini olgan edi. Patrisiylar va plebeylarning boy qismi o’rtasidagi huquqiy farq asta-sekin yo’qolib va xullas ularning aralashuvi natijasida yangi nobilist, ya’ni aslzodalar tabaqasi vujudga keladi. Oqibatda Rim er.avv. V-III asrlarda patrisiylar va pleybelar xonadonidan chiqan quldorlar va aslzodalar respublikasiga aylangan. Ularning vakillari senatda hal qiluvchi kuchga ega bo’lib, yuqori mansablarni egalaganlar. Konsullar ham senat bilan maslahatli ish olib borganlar. Mahalliy hokimiyat – rim magistraturalari-odatda bir yilga saylangan.

Xalq tribunlarining ta’siri ham ancha kuchli bo’lib, ular mahalliy magistrantlar, xalq yig’ini va hatto senat hamda konsullarning plebeylarga zid qarorlarni veto huquqi bilan taqiqlab qo’yishga haqli edilar. Alohida favqulotdda holatlarda 6 oy muddatga oliy harbiy va fuqorolik hokimiyatini boshqaruvchi-diktator tayinlangan. Rim va Karfagen (finikiyaliklar tomonidan er.avv.825 yilda asos solingan shahar yoki koloniya) o’rtasida O’ rta yer dengizi havzasida hukumronlikni qo’lga kiritish uchun taxminan 120 yil davomida (er.avv.284-146yi) «Puni urushlari» deb tarixga kirgan jang olib borildi. Eramizning III asrlarga kelib imperatorlarning tez-tez almashuvi va mamlakatdagi ichki ziddiyatlar hamda Rim qo’shinlarining ketma-ket muvaffaqiyatsizliklari tufayli Rim imperiyasi zaiflasha bordi. Natijada uning tirkibidan Galliya, Ispaniya va Britaniya vaqtincha chiqib ketdi. Garmanlar, sarmatlar (shimoliy Qora dengiz bo’yi va Sharqiy Volgada yashovchi chorvador qabilalar) va boshqi qabilalar saltanatining chegara viloyatlariga katta zarar yetkazishardi. Eramizning 184-476 yillarini Rim tarixida dominat (lot.dominatus- gosudarstvo, hukmronlik,cheksiz monarxiya tashaniladi) deb atashadi. Qo’zg’olonlar xavfi ostida Diokletian (eramizning284-305 y) va Konstantin I (eramizning 306-337y) hukumronligi yillarida xristianlikni rasmiy davlat dini sifatida tan olgan absolyut monarxiya o’rnitildi. Senat hyech qanday ahamiyatga ega bo’lmay, nomigagina faoliyat ko’rsatadi. Natijada Rim imperiyasi har birining o’z imperatori bo’lgan g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’linib ketadi. Sharqiy imperiyaning poytaxti Vizantiya (Konstantinopol) shahri edi. Bularning hammasi quldorlik tuzumi inqirozining oldini ololmadi. Yirik yer egalari bo’lgan magnatlarning xususiy quroli otryadlari bo’lib, ular bilan hukumat o’rtasidagi konflikt davom etardi va kuchayardi. Faqat qullar va dehkonlar emas, hatto yirik dehkonlar ham qo’llayotgan varvarlarning hujumi davom etardi. Tarixda ma’lumki. Hatto 410 yilning avgustida gotlar (german qabilalari) tomonidan Rim vaqtincha egallangan, bunda darvoza kumar tomonidan ochib

berilgan edi. Rim saltanatidan asta-sekin Britaniya, Ispaniya, Afrika viloyatlari va Galliya chiqib keta boshladi. Rim saltanati hukumronligi tugallashini tarixda Odoakr boshchiligida german qabilalari tomonidan G’arbiy Rim imperiyasining oxirgi Rolul Avgustul og’darib tashlagan o’sha eramizning 276 yil hisoblanadi. Vizantiya deb atalgan Sharqiy Rim imperiyasi esa yana ming yillar atrofida hukmronlik qildi. 1 (V.A. 48- 49 betlar) Qadimgi Rim davlatining vujudga kelishi, gullab yashnashi va yemirilishi tarixining qisqacha konspektiv ocherki bu davr fani va texnikasi rivojlanishi yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Qadimgi Rimda ko’plab qobiliyati faylasuf va tabiyatshunos olimlar bo’lgan bo’sada, biroq shuni aytish kerakki, ya’ni bu yerda Qadimgi Yunonistonga nisbatan ancha ham yangi g’oyalar va fikrlar aytilgan. Buning turli sabablari bo’lib ulardan asosiy bu quldorlik tuzumining yemirilishi Qadimgi Yunonistonga nisbatan ham kuchliroq bo’lganligidir. 6-mavzu. IX-XI asrlarda musulmon uyg’onish davri. Sharq allomalarining dunyo ilmiy tafakkuri rivojlanishiga qo’shgan hissasi. 1. Markaziy OsiѐGda ilm-fanga asos solinishi 2. Buxoro va Xorazm madaniyat markazi 3. IX-XII asrlardagi Markaziy Osi ѐG ilm-fanining dun ѐG mamlakatlariga ta’siri. 4. Ma’mun akademiyasi 1- asosiy savol: Markaziy Osi ѐGda ilm-fanga asos solinishi Sharq Uyg‘onishi, Sharq Renessansi xaqida gap ketganda turli soxa olimlari- tarixchilar, adabiyotshunoslar, madaniyatshunoslar va san’atshunoslar bu masalaga befarq bo‘lmaganlaridek, qarashlar xam asosan ikkiga bo‘linadi. Uyg‘onish atamasi (italyancha-fransuzcha-Renaissans-Uyg‘onish) ni dastavval shu madaniyat soxiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi J. Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik san’atni uyg‘otdi» deb

Похожие

Qadimgi Rimda huquq falsafasi 10v
TILLARNING SHAKKLANISH VA TARAQQIY QILISHI
LINGVISTIK BILIMLAR BAZASI
“Fan va texnika” kursiga kirish. Insoniyat tarixida fan va texnikaning roli. Qadimda ilmiy bilimlarning shakllanishi
TEXNIK BILIMLAR VA ULARNING DARAJALARI