Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

37.8916015625 KB

Скачать

Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar
Reja:

1. Oqsaroy binosidagi yozuvlar
2. Dor ut-Tilovat majmuasining shakllanishi
3. Shamsiddin Kulol maqbarasi
4. Gumbazi Sayyidon
5. Ko'k Gumbaz masjidi

Oqsaroy yodgorligi XIV-XV asrlarga oid yodgorliklar orasida eng yirik
obidalardan biri sanalib, uning bizga qadar ikki pilani (ustuni) yetib kelgan.
Binoning qurilishi Amir Temurning Xorazmga qilgan to'rtinchi yurishi davriga
to'g'ri keladi O'sha davr tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha,
Xorazm poytaxti Urganch Amir Temur tomonidan bosib olingach, "Temur ishga
yaroqli barcha ndamlami Xorazmdan Movarounnahrga ko'chirib, Kesh 2
' shahriga
joylashtiriah haqida fannon bcrdi va bu yerda xorazmlik ustalar baland saroy
bunyod etdilarkl, hozirgi kunda u Oqsaroy nomi bilan ataladi".
Bundan kelib chiqadiki Xorazmdan ustalaming ko'chirilishi 1379-yilning
oxiri^a to'g'ri kelishini hisobga olsak, Oqsaroyning qurilishi 1380-yilning
o'rtalainla boshlangan. Bu sana Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub
"Zafarnoina" asarining Oqsaroy qurilishiga bag'ishlangan maxsus bo'limi-"Kesh
xisorinl v| Oqsaroyni qurilishi to'g'risida hikoya"da ham o'z aksini topgan.
"Sichen' 9
yillili tarix yeiti yuz sakson birda (1380-yil mart) ul shaharga qal'a
soldurdi".
Yozma manbalarda ikki peshtoq devori boshqa-boshqa me'morlar tomonidan
qurilganligi qwayd etiiadi. Tadqiqotchilarning fikricha, haqiqatdan ham sharqiy
minoradagi g'isht terish uslubi g'arbiy minoiadagidan keskin farq qiladi.
Yodgorlikning qurilishi borasida bir qancha afsona va rivoyatlar mavjud
bo'lib, ularning birida aytilishicha Sohibqiron Amir Temur Keshda mahobatli saroy
barpo etishni rejalashtirgach, bosh me'momi chaqirib unga o'z fikrini bayon etadi.
Shunda bosh me'mor o'zini xazinaga eltishlarini so'raydi va Temurning ko'zi oldida
loyga oltin aralashtirib, bir nechta g'isht yasaydi. Me'mor bunday gishtlardan bino
poydevori bunyod etilishini aytadi. Me'mor Temurning hatti-harakatlarini va
aytgan gaplarini xotirjam eshitganini ko'rib g'ishtlarni xazinachiga qaytaradi.
Temur esa me'mordan qilgan ishiga izoh berishini so'raydi. Bunga javoban me'mor
sohibqironning ulkan va go'zal in.orat barpo etish istagi qanchalar kuchli ekanligini
ko'rish va bunday ko'rkam imorat barpo etish juda katta harajatlai talab etsa ham
sohibqiron bu harajatlarga rozi ekanligiga ishonch hosil qilish, shundan keyingina
qurilish ishlarini boshlamoqchi bo'lganini aytgan ekan.

Ikkinchi bir afsonada aytilishicha, Oqsaroy binosining asosiy qismi qurib
bitkazilgach. Amir Temur bosh ustaga zudlik bilan binoni koshinlar bilan bezashi
lii/iniligini aytib, uni shoshira boshlaydi. Sohibqiron bosh ustani shoshiravergach.
nuiika/iy gumbazning devoriga odam bo'yi keladigan, lekin yerga tegmaydigan
qilib Mnjir osib qo'yadi va o'zi qochib ketadi.
Undan keyin esa oqtoshlar yotqizilgan hovli, boy bezatilgan tiplar bor. Hovli
o'rtasida katta hovli bo'lib, hovlining eni uch yuz qadam, hovli orqali saroyning
eng katta binosiga o'tiladi. Bu binoga kirishda ham juda katta va baland eshik
bo'lib, u oltin, lojuvard va koshinlar bilan mohirona bezatilgan. Eshikning
yuqorisiga esa sh'er va quyosh tasviri tushirilgan. Bu eshik orqali to'rtburchak
shakldagi qabulxonaga kiriladi. Qabulxona devorlari ham oltin lojuvard va
koshinlar bilan bezatilib, ustiga tilla suvi yugurtirilgan. Bu yerdan elchilarni yuqori
qavatlarga olib chiqdilar. Bu yerda xonalar shunchalik ko'pki, ulami birdaniga
tasvirlashning iloji yo'q. Bu yerdagi bezak ishlarining barchasi oltin, lojuvard va
qimmatbaho toshlardan qilinganki, bunga hatto Parijning mohir ustalari ham qoyil
qolishi mumkin."
Oqsaroy haqida ma'lumot Zaxiriddin Muhammad Boburning
"Boburnoma"sida ham uchraydi. U Oqsaroyni quyidagicha tasvirlaydi:
"Temurbek.-.Keshda ko'plab oliy imoratlar bino etdi. O'ziga devon o'lturur uchun
bir ulug' peshtoq va yana o'ng yonida va so'l yonida tavochi beklar bilan devon
beklari o'ltirib devon so'rar uchun ikki kichikroq peshtoq qilibdur. Yana sovrun eli
(arzchilar) o'ltirur uchun har tomonida kichik-kichik toqchalar qilibtur, muncha
oliy nishon olamda kam nishon berar. Deyirlarkim, Kisro toqidin bu biyikratur".
(Toqi Kisro-VI asrga mansub Ktesifondagi saroy arkasi).
Ushbu ma'lumotlardan xulosa chiqaradigan bo'lsak, Oqsaroy rejaviy tuzilishi,
qurilishi va foydalanilishi nutqai nazaridan o'zaro bog'liq bo'lgan uch qismdan
iborat bo'lgan. Kirishda ma'muriy boshqaruv qismi qabulxona va turarjoy xonalari
bo'lgan saroy va bog' xiyoboni qismlaridir. Saroy o'sha davrdagi an'anaviy asosda,
cho'zilgan to'g'ri burchakli tiplar (ayvonlar) bilan o'ralgan hovlida qad ko'targan.

Saroy hovlisining eni 120-125 metr, saqlanib qolgan mikrorelefiga qaraganda,
240250 metrni tashkil etgan.
Arxeologik qazishmalar jarayonida ochilgan qurilish qoldiqlari ham
yuqoridagi ma'lumotlarni to'ldiradi. Unga ko'ra Oqasaroyning qurilishi rejasi to'g'ri
burchakli bo'lib, hovli oxirida qabul zali, hovli bo'ylab esa serhasham ayvonlar,
xizmatkorlar uchun turarjoylar mavjud bo'lgan.
Oqsaroy binosi hajm jihatidan nihoyatda ulkan bo'lib, uning mahobatidan
hayratga tushgan Sharofiddin Ali Yazdiy "...gardun muhandisi muncha yoshi bilan
olamni kezib hech bir yerda mundoq shahar va ko'shk ko'rmagan turur"-deb
yozadi. Temuriylar davri tarixchisi Nizomiddin Shomiy ham Oqsaroy haqida so'z
yuritar ekan, bino ravoqini yulduzga qadar bo'y cho'zishini va dunyoda unga teng
keladigan biror-bir bino mavjud emasligini ta'kidlaydi.
Tarixchi Hofiz Abro' esa inshootni ta'riflar ekan, Oqsaroy binosi bir necha
farsax uzoqlikdan ko'rinib turganligini qayd etadi. Darhaqiqat, hozirda ham
Shahrisabzdan 35 km. shimolda, dengiz sathidan 1678 metr yuqorida joylashgan
Taxtiqoracha dovonidan Oqsaroy harobalarini yaqqol ko'rinishini hisobga olsak,
bu borada muallil mubolag'a qilmay otganligiga amin bo'lamiz.
Oqsaroy haqida saqlanib qolgan rivoyatlaming birida saroy tomi ustida hovu/
bunyod etilganligi qayd etiladi. Rivoyatga ko'ra hovuzda qo'rg'oshin quvurlar
orqali Taxtiqoracha davonidan kelgan buloq suvlari favvora bo'lib chiqib turar
ekan.
Oqsaroy binosi manbalarda qayd qilinganidek, koshinlar, oltin suvi yuritilgan
naqshlar va gullar bilan bezatilgan. Buni hozir ham bizgacha yetib kelgan kirish
peshtoqining ikkita ulkan ustunida ko'rishimiz mumkin. Ikki ustun sirlangan
mozaika va betakror o'yma naqshlar bilan bezatilgan. Bu yerdagi geometrik va
tabiiy naqshlar o'z davrida yetti xil rangda tovlangan bo'lib, "haft rang" deb
yuritilgan.
Saroyni bezashda naqshinkor usullarda bitilgan diniy falsafiy yozuvlar bilan
bir qatorda dunyoviy mazmunga ega yozuvlarga ham alohida e'tibor

berilgan.Hozirgi kunga kelib olib borilgan ko'pgina tadqiqotlar natijasida bu
yerdagi ko'plab arab va fors tillaridagi yozuvlar o'qilib, tarjima qilingan.
Oqsaroyning me'moriy bitiklarini XIX asrda I. L.Kun, N.F. Sitnyakovskiy
kabi rus sharqshunoslari ko'chirishgan va ulami M.S.Andreyev -qisman tarjima
qilgan. XX asming boshlarida ushbu yozuvlar sharqshunos olim V. V. Bartoldda
qiziqish uyg'otib, u hatto M.Ye.Massondan xat orqali ayrim sanalami aniqlashni
iltimos qilgan.
Keyinchalik Oqsaroy bitiklarini o'rganish va tarjima qilish bilan M.Saidjonov
va Ya.G'ulomovlar shug'ullanishgan. 1942-yilda Oqsaroy bitiklarining bir qismini
M.Masson tadqiq etib, ushbu binoning bezaklari hijriy 797 (1394-1395 m.y.) yilda
usta Muhammad Yusuf Tabriziy tomonidan bajarilganligini aniqlaydi. Bu yozuv
kirish ravoqining g'arbiy ustunida ikki marotaba keltirilgan. Ammo ko'p yillar
davomida Oqsaroy bitiklari mukammal tadqiq qilinmay qoldi.
Oqsaroy peshtoqining ikki yonidagi minoraiar bezak qoplamasida «SuIton -
Ollohning yerdagi soyasidir» va «Sulton - soyadir» mazmunidagi bitiklar yirik (2,8
metr) «kufiy» xatidagi harflar bilan bajarilgan. Yozuvlar bir necha bor takrorlanadi
va ikkinchi yozuv minoraning pastki qismida bo'lib, joy yetishmasligidan
tugatilmagan. Me'mor-bezakchilaming bu xatosiga M.Masson o'z vaqtida e'tibor
bergan. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ushbu mazmundagi yozuv
rasmiy-meyoriy hikmat shaklida qabul qilingan bo'lib, me'moriy binolardan
tashqari ham keng Ishlatilgan.
Peshtoq g'arbiy ustunining old tomonida, binoning hozirda saqlanib qolgan
qismining butun balandligi bo'ylab cho'zilgan yozuv ham mavjud bo'lib, u shunday
0 qiladi: "Go'zalligi jihatdan hayratlanarli va ko'k gumbazlari bo'lgan bu bino,
peshtoq qubbalarida o'z aksini topgan va jilvalanuvchi turli rangdagi nurlar
taratuvchi mash'alaga o'xshaydi". Bu matn oxirigacha o'qilmagan. Chunki uning
ayrim joylari bu/ilgan.
Shu yozuv ostida boshqa bir inatn joylashgan: «Podshoh -Ollohning yerdagi
soyasi. Uning ulug'iigi - davlatidin.

Butun matn to'g'ri burchakli ramka bilan o'ralgan. Uning yuzasi xandasaviy
va islimiy naqshli koshinlar bilan qoplangan.
O'sha zarhal ramkaga olingan yozuv ustida «Yaxshilik, saxovab degan ikki
so'z joylashgan. Bu ikki so'z ham Amir Temurning shiori hisoblangan.
G'arbiy gulustun sharqiy peshtoqining eng shimoliy qirrasida ikkita bir xil tik
k о tarilgan yozuv bor: «Ey xalq valine'mati! Sulaymon kabi taxt yuritishda davom
etaver. Uzoq umr ko'rishda Nuh kabi bo'lgil».
Yozuv she'riy shaklda «suls» xatida to'q ko'k tagzamin ustidan oq terma
koshin bilan ijro etilgan.
Oqsaroy bosh peshtoqi cho'qqili devorining g'arbiy qismida, to'g'ri burchakli
ramkada arab tilidagi «Hokimiyat Ollohga tegishli -
' degan matn joylashgan. Bu
Qur'oni Karimdan olingan matn bo'lib, k (illy xatida bitilgan.
Oqsaroy g'arbiy gulustunining yaxshi saqlanib qolgan epigrafik matnlari
tadqiqi va .sharqiy gulustun epigrafik yozuvlari qoldiqlari bilan qiyosiy tahlili
ulaming bir-biriga to'la o'xshash ekanliginn ko'rsatadi.
Koshinli me'moriy naqsh asosan Oqsaroyning yuqori qismlarida joylashgan.
Yirik kufiy harflar bilan gumbaz va burchak minoralariga «Olloh», «Muhammad»
so'zlari yozilgan.
Xullas, muhtasham Oqsaroy va undagi go'zal yozuvlar nafaqat Amir
Temurning tuyukligini balki mashaqqatli mehnati, ajoyib ijodi va cheksiz iste'dodi
bilan bu benazif saroyni bunyod etgan mehnatkash xalqning minglab vakillarini
sharaflaydi.
Oqsaroydagi yozuvlar eng noyob va yagonadir; ular butun Sharqda me'moriy
hattotlik san'atining yetuk namunasi sanaladi.
Obida peshtoqining boshqa bir qismidagi me'moriy bezaklarda «kufiy» xatida
bajarilib, oltin suv bilan qoplangan yana bir epigrafik bitikni uchratamiz. Uning
mazmuni quyidagicha: «Podshohlar so'zi - so'zlar ichra podshohdin). Ushbu
dunyoviy mazmundagi shior davalatni boshqarishga oid qonunchilikka albatta
daxldordir. Ya'ni, bu so'zlar boshqacha qilib aytganda, «Podshoh so'zi - barcha

uchun qonundir» ma'nosini bildirib, mashhur va keng qo'llanadigan «Podshoh amri
-vojib» degan naqlga yaqin.
Navbatdaga epigrafik yozuv yuqoridagi bitikka nisbatan kattaroq va yonma-
yon holda bajarilgan. Matn mazmuni quyidagichadir: «Moviy qubbasi har xil
yorug' nurlar taratib turgan bu binoga feruza rang osmon toqi ibni manzar
(manzaraning o'g'li) xolosw.
Mazkur main bir necha bor takrorlangan va dunyoviy ma'no kasb etadi. Shu
yenln yana bir saqlanib qolgan yozuv haqida eslab o'tish joiz: «Agar bizning
qudratimizfl shubha qiladigan bo'lsang, qurgan binolarimizga qara!"
Ta'riflangan matn bilan deyarli bir qatorda yana bir yozuv joylashgan.
mazmuni quyidagichadir:
1. "Sening nur ila tajalliy etgan yuzing hayratli».
2. «Menga sir emas senda barcha yaxshilik».
3. «M а p а har qanday narsadan ham (menga)
yaqinroqdirsan».
4. «Barcha fikr-o'yim sendadir».
5. "Ey, botiniy zot. butun borlig'ing bilan menga
zohirsan»
6. «Va ey, awal bo'lgan zot borlig'ing ham tugamas».
7. "Bir tajalliy etdingu, menga butun borlig'ing bilan
zoxir bo'lding".
8. «Shunday yashirin zotsanki, (seni tanimoqlik
yo'lida) hissiyotlar so'nishga shunchalar yaqin».
9-10.«Seni butun borlig'ing bilan ko'rmadim, deb aytsam. agar o'zimning
suvratimda aynan o'xshash sening holatingni ko'rdim».
Mam moviy tagzamin ustidan zarhallangan aniq kufiy harflar bilan ijro
etilgan bo'lib, Ollohning vasliga yetishga taaluqli diniy iboradan iborat.
G'arbiy gulustun sharqiy peshtoqining katta va uncha chuqur bo'lmagan
tokchasi ustida quyidagi mazmundagi yczuv mavjud: «Turon va Eron Sultoni.
Kayhon gullariga qiyos. Uning go'zalligi shunchalik ravshanligidan undan mayin

sabo tsib iiuadi. U g'oyatda matonatli. Uning tomonida baxt mujassam. U borgan
joy-buhodirlar maskani».
Mazkur matn Amir Temurni ulug ' lashga bag'ishlangan. Ilk tarixiy
manbalardan ma 'lumki, Amir Temur harbiy san 'at ishida nafaqai an'analar
xomiysi. balki yangiliklar ijodkori ham sanalardi. Shu bilan birga. Amir Temur
g'oyat ma'rifatli va Ule'dodli hukmdor edi. Hofizi Abro' so'zlariga qaraganda. Amir
Temur faylasutlarga hnmiylik qilgan, tarix, tib, falakiyot ilmini yaxshi bilgan. Bir
vaqtning o 'zida u davlat n/imiga alohida e'tibor qaratgan. Masalan, Ibn Arabshoh
xabar beradiki. Oltin O'rd lulagandan keyin Amir Temur o'z qo'l ostidagilarga
barcha boy va kambag'allarga yordam ko'rsatishga farmon bergan, yerdan
yaxshiroq foydalanish maqsadida inuuyyan chegaralar belgilagan.
Yodgorlikning vayron bo'lishi XVI asr o'rtalariga, ya'ni mamlakatda yuzaga
htlgan o 'zaro urushlar davriga to'g'ri keladi.
Rivoyatlarga qaraganda Oqsaroyning ulug'vorligi va mahobati uning
xarobaga a y l a n i s h i g a sabab bo'lgan. Manbalarda qayd ctilishicha raroy
shayboniy xon AMullaxon II tomonidan vayron qilingan.
Dor ut tilovat (tilovat qilinadigan, Qur'on o'qiladigan joy) me'moriy yodgorli
Shamsiddin Kulol maqbarasi, Gumbazi Sayidon mozori va Ko'k Gum"
masjidlaridan iborat. Dor ut tilovatning umumiy maydoni 500x500 metr bo'lib,
kvadrat shaklida, shahaming boshqa qismlariga nisbatan 2,25 metr balandlikda t
Majmuaning qurilishi Amir Temur tomonidan boshlangan bo'lib, dastlab S
Shamsiddin Kulol maqbarasi, Amir Tarag'ay maqbaralari bunyod etilib, geograflari
Ibn Xavqal va Maqdisiylar tomonidan eslatib o'tilgan o'rta asrlar J masjidi o'rniga
yangi masjid qurilishi boshlanadi. Yangi masjid qaysidir ma' eski masjidning
rejaviy tuzilishi xususiyatlarini saqlab qoladi.
1405-yil Temur vafotidan so'ng bu yerdagi qurilish ishlari to'xtab, insho
vayrona holatga kelib qoladi. Oradan 30 yildan ziyod vaqt o'tgach, bu maj
Uiug'bek tomonidan ta'mirlanib, Jome' masjid qaytadan tiklanadi.
Shu davrlarda Tarag'ay maqbarasining shimolida diniy fanlar va Qur'on o'qish
joyini tashkil etish maqsadida qator hujralar quriladi. Shoxrux va Uiug'bek

hukmronligi davrida shahar jome' masjidining sharqiy qismi asta-sekinlik bilan
barlos urug'ining sulolaviy g'orxonasiga aylanadi.
2. Dor ut tilovat majmuiga kiruvchi dastlabki inshoot 1370-yillarda bunyod
etilgan bo'lib, u bevosita Temurning otasi amir Tarag'ay hamda Shayx Shamsiddin
Kulol (1) nomi bilan bog'Iiqdir.
Sharafiddin All Yazdiyning yozishicha mir Tarag'ay hijriy 762 (1360/61)
yilda, ya'ni sichqon yilida vafot etib, u dastlab otasi, akasi va boshqa qarindoshlari
yotgan qabristonga dafn etilgan. Amir Tarag'ay ham
Dor ut tilovat ansambli uning qarindoshlari ham hayotlik davrida Kesh
(Shahrisabz) hayotida yetakcbi rol o'ynaganini hisobga olsak, ularning maqbarasi
me'moriy nuqtai nazardan juda ham ko'zga ko'rinarli bo'lmagan.
Shuning uchun ham 1370-yilda Temur Movarounnahr taxtiga o'tirgach,
otasining «"kiui nisbatan ulug'vor joyga ko'chirishga qaror qiladi. Shuningdek,
xuddi shu yillarda Amir Temurning va uning otasi Tarag'ayning piri bo'lmish
Shayx .lhamsiddin Kulolning vafot etgani ham bu jarayonga sabab bo'ladi.
Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Shayx Shamsiddin Kulol vafot
etgacli, Whnhrisabzdagi Jome' masjid yonida dafii etiladi. Bunga qadar Shayx
Shamsiddin dim etilgan joyda barlos oqsuyaklarining uncha katta bo'lmagan
qabriston: •Imkllangan. Ulardan ajoyib o'yma naqshlar bilan bir necha marmar
qabrtoshlar Itqliiiiib qolgan bo'lsada, ularning ko'pchiligida dastlabki yozuvlar
o'chirilib, Keyingi KVI -XVII asrlarga oid yozuvlar bilan almashtiriladi. Ulardan
bitta-oq marmar toshda i|ny naqsh va yozuvlar dastlabki ko'rinishda bizgacha yetib
kelgan. Yozuvlardan ma 'lum bo'lishicha, bu qabrtosh Uiug'bek davridagi
zodagonga tegishli bo'lib, u Amir Joku Barlosning nabirasi, Amir Tuganning o'g'li
Shushoiddin Sultondir. U 828 BMrly rajab oyida (1435 fevrali) vafot etgan.
Hijriy 775 (1373/74) yilda Amir Temurning farmoyishiga ko'ra. Shayx
mozori mldn gumbazli maqbara bunyod etilib. Amir Tarag'ayning jasadi o'sha
yerga BNfca /iladi. Islom odatlariga ko'ra mayitlami ularning diniy rahnamolari

oyoq i^Bjoniga dafn etiladi. Buni hisobga olsak, Amir Tarag'ay go'rxonasi pir
mozorining tomonida bunyod etilgan. Arxeologlar M. Masson va G.
Pugachenkovalarnirif; Hlfhliii. Amir Tarag'ay go'rxonasi alohida maqbara
bo'lmasdan. keyinroq Dor ut Rpval madrasasi nomi bilan eslatilgan inshootning
bir qismidir. Masalan, Samarqandda ham shayboniylardan bo'lgan Abu Saidxon
go'rxonasi 30
shu nomli madrasa inshooti tarkibiga kirgan. Oliy tabaqali shaxslar
go'rxonalari qoshidagi madrasalar, odatdagi oliy, diniy o'quv yurtlaridan farqli
ravishda xo'jalik binolari va maqbaraga xizmat qiluvchilar uchun ham turar
joylardan iborat bo'lgan.
Arxeolog olim Xayrulla Sultonovning yozishicha. Dor ut tilovat ansambliga
kiruvchi va yuqoridagi tadqiqotchilar tomonidan Shamsiddin Kulol maqbarasi deb
atalib kelinayotgan hilxonaga Shamsiddin Kulol emas, balki Amir Tarag'ay dam
etilgan. Shamsiddin Kulolning qabri esa Dorus saodat ansamblida joylashgan.
Shu o'rinda Amir Tarag'ayning piri bo'lmish Shamsiddin Kulol haqida
to'xtalib o'tsak. Kasbi kulolchilik bo'lgan, kitoblarda Shamsiddin Kulol yoki Kular,
Kulol Faxuriy deya ataladigan shayx Buxoroning Suxori qishlog'ida tavallud
topgan. Movarounnahrdan to Makkagacha piyoda haj ziyoratini qilib kelgan
shayxning obro'si xalq orasida ham siyosiy doiralarda ham juda baland bo'lgan.
Manbalarda qayd etilishicha, Shayx Shamsiddin asosan Kesh-nasaf hududlarida
faoliyat yuritgan. Ayni vaqtda u Naqshbandiya tariqatining asoschisi
Bohouddinning piri sifatida ham e'tirof etiiadi. Xususan, Abdurahmon Jomiy va
Xo'ja Solih ibn Muboraklar Bahouddinning Shayx Shamsiddin bilan suhbatlashish
uchun atayin Nasafga borganini yozib qoldiradi.
Amir Temur otasi Amir Tarag'ay singari Shamsiddin kulolni pir sifatida
ulug'lagan. Ibn Arabshoxning yozishicha Amir Temur endigina mustaqil faoliyatga
qadam bosayotgan vaqtda Shayxni ziyorat qilishni niyat qiladi. Shayxning oldig
quruq borishni o'ziga ep ko'rmagan Temur, egnidagi yagona paxtalik kiyimini soti
puliga echki sotib oladi. Temur echkini yetaklab Shayx huzuriga kelganda u
o'zinin, muridu muxlislari bilan birga chuqur fikrga tolgan holda Ollohning zikri
bilan ban edi. Ular o'zlariga kelib zikrdan to'xtagunlaricha Temur eshik oldida tik

turaver Temurning o'zini tutishi, muomalasi va Shayxga nisbatan hurmati tufayli S
o'sha yerda Temur haqqiga duo qilib, istagan murodiga yetishi uchun Olio... madad
so'raydi. Zero, Temurning o'zi ham saltanatdan erishgan jamiyki narsalari
mustahkam makonlarni fath qilishini Shayx Shamsiddin al Faxuriy duosi, Sha,
Zainiddin al-Xavofiyning himmati tufayli, barcha topgan barokatlarini faqat Say
Barakaning yordami va duolari bilan bo'glagan.
Shayx Shamsiddin Kulol Temur Movarounnahr taxtini egallaganidan yarim
o'tib, 1370-yilning noyabr oyida vafot etadi.
3. Dor ut tilovat majmuiga kiruvchi yana bir me'moriy inshoot Gumbazi Sayt
(2) hisoblanadi.
Gumbazi Sayidon maqbarasi Dorut-Tilovat me'morchilik majmuasining .
ko'rkam yodgorliklaridan biridir. Uning shimoliy old tomoni Ulug'bekning mashh
Ko'k Gumbaz masjidining sharqi-g'arbiy markazida joylashgan Shayx Shamsidd
Kulol maqbarasi bilan tutashadi.
1981-yildan boshlab majmua hududida, jumladan, Gumbazi Sayidon
maqbaras muntazam arxeologik tadqiqotlar o'tkazilgan. Shu bilan birga Gumbazi
Sauiaqbarasidagi bitiklar takroran tarjima qilindi. Natijada ushbu yodgorliklar
cpigrafikasi borasida qo'shimcha material to'plandi.
Gumbazi Sayidon maqbarasi qurilishiga oid bitiklar uning ichki tomonining
tepa qismidagi hoshiyaga bitilgan. Matn ehtimol, janubi-g'arbiy burchakdan
boshlangan bo 'lishi mumkin. G'arb tomondagi yozuvlar tamir jarayonida o'chib
ketgan. Yozuvning janubiy devordagi o'rta qismi ham zarar ko'rgan. Shimoliy
devorda matnning oxiri yo'qolgan. O'qishdan va yozishdan oldin bitikli yo'lning
sirti chang-g 'ubordan tozalangan.
Mam: "Muborak avlodlar" maqbarasini sayyidimiz «Sultonul A'zam», «aziz,
ulug' sulton", sultonlar ichida hokimlikka eng munosibi, din va millat ko'makchisi
Ulug'bek Ko'ragon qurishni buyurdi. Olloh uning mulkini va sultonligini shuhratda
abadiy qilsin. 841 yilning qamar oyi» (1437 y.), degan mazmunda edi.
Maqbarani bezab turgan guldor naqshlar, girixlar asl ko'rinishini yo 'qotib,
yaxshi vqlanmagan. Maqbara 1970-1980-yillarda qayta ta 'mirlangan.

Gumbazi Sayidon maqbarasi M.Ye. Masson tomonidan o'qilgan yozuvlarga
va «hunga binoan chiqarilgan ilmiy asosga ko'ra, yaqinga qadar Ulug'bek
avlodlarining muqbaralari deb atalib kelingan edi. Xususan, yuqoridagi M. Ye.
Masson "Maqbarat avlod muborak" jumlalarini Ulug'bek avlodlari maqbarasi
sifatida talqin qilgan edi.
Matnning dastlabki tarjimasi M.Ye.Masson tomonidan quyidagicha bayon
ttilgan: «Ushbu «Mi Ьо g а k Sultonning avlod!ari» maqbarasi buyuk olim va... din
va t 'liqod. ...ibn va qonunda... sultonlarning sultoni... Ulug'bek Ko'ragonnnng
fannoniga binoan qurildi. Uning saltanati va hukmdorligini Olloh (hijriy 841
yilning Pishi oyida) barqaror qilsin». Yozuvning "Maqbarat avlod muborak»
jumlasi "Ulug 'bek avlodlarining maqbarasi» deb noto'g'ri talqin qilingan. Muborak
avlodlar maqbarasi"ning asl manosini bildiradi. Ayni vaqtda i (lumbazi Sayidonda
mavjud qabrtoshlar maqbaraga qo'shni qabristondan ko'chirib krltirilgan deb
hisoblaydi.
Ammo bu borada keyinchalik tadqiqot olib borgan arxeolog olim Xayrulla
Nulliinov boshqa xulosani beradi. U Masson o'qigan jumlani avlod al muborak
(xudo lylagan avlodlar) sufatida tarjima qiladi. Uning fikriga ko'ra, qabrtoshlarda
Bu yodgoriiklarning nomlanishida arab grammatikasiniig «Jumlai mutariza» deb
aialuvchi yashirin qoidasi qo'llaniladi. Qizig'i shundaki, «Gumbazi Sayidon»
maqbarasining nomlanishi va «Mi Ьо g а k Sultonning avlodlari»dagi yozuvlarda
ma'lum bir yaqinlik mavjud.
Maqbaraning o'rtasida, shimoliy-janubiy yo'nalishda oq marmardan
ishlangan, lekin asrlar o'tishi bilan qorayib ketgan to'rtta qabrtosh bor. Ularning
uchtasiga o'yma naqsh va epigrafik matnlar bilan o'ziga xos jilo berilgan. Birinchi
qabtosh o'z olchamiga ko'ra boshqalaridan yirikroq. Uning to'g'ri burchakli
hoshiyasining oynavand sirtiga suls yozuvida quyidagi mazmundagi yozuvlar
yozib qoldirilgan: "Bu qabr mag'fur-magTirta qilingan marhum sultoni saodat
Xudovandzoda Abul Maoliy-Olloh uning qabrini nurli qilsin, Ibn Xudovandzoda
Abul Husayn Ali Asg'ar (kichkiua Ali), ibn Muhammad Xudovandzoda, Abul
Makorim, Ala al-Mulk ibn Xudovandzoda Nizomiddin Muhammad Abul Maoliy

ibn Xudovanzoda Muhammad Abul-Makorim Ala al-Mulk ibn Xudovandzoda
Shamsiddin Abu Ja'far ibn Xudovandzoda Ziyo ul-Mulk Abu Hasan
Xudovandzoda Nosr addin Hasan .il-Mahosin ibn Xudovandzoda Nizomiddin
Muhammad Abul Maoliy Pahlavon ibn Xudovandzoda va Shamsuddin Abu Ja'far
ibn Xudovandzoda Ziyovuddin Hasan Abul-Hasanibn Xudovandzoda imodal-
Mulk Abul Husayn Abu Abdulloh' Muhammad ibn Abul Hasan Mir Abul Qosim
Ali ibn Ubaydulloh Abu Ali ibn Amir Qosim Mir Ali al-Husayn ibn Amir Abu
Muhammad Amir Abu Hasan ibn Amir l baydldleh ibn Ubaydulloh A'lam Abu Ali
Ja'far ibn Husayn Asg'ar Abu Abdulloh, ibn Imom Zaynil Husayn ibn Ali Murtozo
Muhammad Mustafoning qizi I oti mailing eri. Unga va oilasiga, sahobalariga va
ularning ruhlariga urudu salovat va salomlan bo'lsin".
Qabrtoshning old qismida Quro'ni Karimning 55-"Ar-Rahmon" surasining 26
va 27-: "Yer yuzidagi barcha mavjudot foniydir. Ulug'lik va ikrom sohibi bo'lmisw
Rabbingizning "yuzi" boqiy qolur" hamda oyatlari "Olloh haqiqatni avtguvchidtYl
degan iboralar mavjud. Bu yerda shuningdek, Kalimai Tavhid bitilgan
bo'lib.'OIIohdan o'zga iloh yo'q va Muhammad uning elchisidir"deb yo/ib
qo'yilgan. Kuliy yozuvdagi ushbu matn qonuniy mavqeiga cgadir.
Qabrtosh tepasida marhumning ismi-sharifi va sana ko'rsatilgan yozuvlar borj
datnd; "Hazrat Maxdumzoda mag'fur-mag'firal qilingan marhum sultoni saodal
Amir Abul Maoliyning vafot etgan yil tarixi jumadul avvalning 26-si 859
yil"(1455l yil 15-may) deb yozilgan.
M.G Massonning fikriga ko'ra. qabrtoshdagi bitiklar Abul Maoliyni Termig|
siyyidlari nasliga taaluqli ckanligini bildiradi. Ularning obro'si Muhammad I
Xorazmshohning sayyidlaiidan bni (as-Saodati buzurg) Said Olloh al-Mulll
(Imomiddin Termiziy nomi bilan ham mashhur)ni xalifa deb e'lon qilgandayoe
baland bo'lgan. Termiz sayyid lari shajarasida i "Ush-shahid" deb nomlangan.
1370-yilda, Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishida Termiz sayyidlari
fafl ishtirok etishgan. XV asming ikkinchi yarmida ular Temuriylar bilan
qarindoslilik aloqalarini o'matishadi.

Mazkur yozuv qabrtoshning o'ng tomonida ham davom ettirilgan. Aynan shu
yerdti tors tilida bitilgan she'riy matn bo'lib, unda nafaqat yaqin kishini. balki
hukmdorni yo'qotish qayg'usi ifoda etilgan.
Abul Maoliy qabrtoshining yonidagi qabrtoshda dafn etilgan shaxsning ismi-
tharifi saqlanib qolmagan. Oxirgi so'zlaming harflarini. ya'ni hijriy 892 yil (1488
milodiy) sanasinigina o'qish mukin. Qabrtoshning sirtida fors tilida quyidagi
inn'noda she'riy bitik bor:
Oabrtoshning yon tomonlarida: "Oxirat kunining podshosi Ollohdan boshqa
iloh Mi'q Mehribon Ollohdan boshqa iloh yo'q.
Dor ut-Tilovat majmuiga kiruvchi Ko'k Gumbaz masjidini (3) 1435-143*
yillarda Amir Temurning nabirasi Mirzo Ulug'bek otasi Shohrux Mirzo nomida
buyod ettiradi. Masjidning mahobatli gumbazi koshinkoriy ko'k rangd
bo'iganligidan 31
Ko'k Gumbaz nomini olgan.
Masjidning bosh peshtoqi Shayx Shamsiddin Kulol maqbarasi peshtoqig
qarama-qarshi joylashib, o'ziga xos qo'sh uslubni tashkil etadi. Ko'k Gumbaz Jon
masjidi sifatida bunyod etilgan. Uning bizgacha faqat markaziy qismi hamda
sharqcjj qaragn qismi yetib kelgan. Masjidning markaziy qismi kub shaklida
qurilgan bo'lib to'rt burchakli katta xonaqoh juda baland konussimon qilib
ishlangan shipning ark orqali oraliq mustahkamlagichlar bilan o'zaro
jipslashtirilgan. Keyin esa o'n oil tayanchiqqa ravoqi ko'rinishida mohirona
birlashtirilgan. Natijada masjidning ulk gumbazi ichkari va tashqarisidan nihoyatda
salobatli bo'lib tuyuladi.
Dastlabki olib borilgan tadqiqotlar Ko'k Gumbaz masjidi XIV asrda mavji
bo'lgan Jome' masjidi o'rnida bunyod etilgan degan xulosani bergan bo'lsa, 1974
1981-yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida masjid Qoraxoniyli
davridagi X-XU asrlar me'morchiligida keng qo'llanilgan to'g'ri burchakli g'ishtda
iborat oldingi masjidning poydevori ustiga bunyod etilganligi aniqlandi. Bunda
tashqari uning devorlaridagi rangli koshinlar parchasi va kuydirilgan jigarrang
bo'laklari ham yuqoridagi taxminlarni tasdiqlaydi. Zero, bunday koshin kuydirilg
jigarrang gil Afrosiyobda XII asr masjidlarii qazish paytlarida ham topilgan. Ul

Buxorodagi Mag'oki Attor masjidining (XII asr) ravoqlarida, Chashmai A>
maqbarasi (XII asr) peshtoqlarida uchraydi. Shuningdek, masjidning janut
sharqidagi ustun ostidan ham shu davrga oid me'morchilik-kulolchilik namunala
o'yma naqshlar va nur sochayotgan yulduzga o'xshash rang-tasvirlar bill
to'yintirilgan jigarrang sopollar topilgan.
Jome' masjid bezaklaridan bizgacha peshtoq qismidagi boshoqqa o'xshash
gulll tasviri tushirilgan bezaklari, sirtqi gumbaz tayanchiqlarida sirkor koshinlarga
bitilgfl Qur'on oyatlari hamda masjidning kirishdagi keng ravoqida saqlangan
tarixiy bitijH yetib kelgan. Bitikning ham ma'lum bir qismi, ya'ni oxirgi jumlasi
saqlanib qolgaf bo'lib, uning mazmuni quyidagicha: "...sultonning o'gli Sulton
Ulug'bek Ko'ra |B Olloh uning podshohligini va hukmronligini abadiy qilsin. 849
hijriy yil"
Masjid tashqi bezaklarida ko'k va havorang g'ishtchalardan geometric setkalar
ichida "Olloh", "Yagona", "Buyuk(Akbar)" kabi so'zlar joylashtirilgan.
Jome' masjidi XIX asr oxiri-XX asr boshlarida bir necha marta ta'mirlangan.
Xususan, Buxoro amiri Abulahadxon tomonidan masjid hovlisiga yangi kirish
qismi (1904/1905), hovlining shimoliy tomonida sakkizta hujra (1909), keyinroq
hovlining sharqiy tomonida (1910) yana bir qancha hujralar qurilib, ulardan
bizgacha beshtasi saqlanib qolgan. Amir Olimxon tomonidan esa hovlining
shimoliy tomonida yana ikkita hujra bunyod etiiadi.
Keyingi yillarda ham masjid binosida ta'mirlash ishlari olib borilgan. Ammo
asosiy ta'mirlash ishlari istiqlol yillarida Amir Temurning 660 yillik hamda
Shahrisabzning 2700 yillik yubileylari arafasida ta'mirlanib, keng ko'lamli
obodonlashtirish ishlari olib. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Temurning
ikkinchi o'g'li Umarshayx Mirzo 1 394-yilda Bog'dod yaqinidagi qal'ani ishg'ol
qilish paytida, 40 yoshida halok bo'lgach, uning jasadi dastlab Sherozga, so'ng esa
Keshga olib kelinib, dcyarli qurib bitkazilgan Dorussaodat hilxonasiga dafn etiladi.
Darhaqiqat Dorussaodat majmuasi Temuriylaming sulolaviy hilxonasi sifatida
qurilgan bo'lib. kclajakda bu yerga sulola asoschisi Amir Temurning o'zi ham dafn
etilishi lozim edi. 1404-yiI Kcshda bo'lgan ispan elchisi Klavixo Doms saodat

hilxonasini ko'zdan kechirib, bu yerda Temurbek o'zi uchun go'rxona bunyod
etishga rarmon berganligini qayd etadi. Ushbu g'orxonaning yer osti qismi XX asr
30-yillaridagi arxeologik qazishma ishlari natijasida aniqlanadi.
Doms saodat majmuasini qurilishi yuqorida qayd qilganimizdek, 1380-
yillarda boshlangan bo'lib, yiginna yildan ziyod davom etgan. Xususan, 1404-yilda
Keshda bo'lgan Pui Gonzales de Klavixo majmua qurilishi davom etayotganligini
aytib o'tadi. Klavixo hilxona juda boy bo'lib, oltin, lojuvard, koshinlar bilan
bezatilganliginib. hilxona hovlisida ko'plab daraxtlar ekilib, hovuzlar
qurilganligini yozadi. Bundan tashqari, Klavixo hilxonada Temurbek farmoniga
ko'ra otasi va o'g'li sharafiga har kuni yigirmata qo'y qurbonlik qilinganini ham
alohida qayd etadi. Boshqa tarixchilar asarlarida ham shunga o'xshash ma'lumotlar
berilib, Doms saodai majmuasi ulug'vor va ulkan imorat bo'lganligi aytib o'tiladi.
Olib borilganj arxeologik qazishmalar ushbu ma'lumotlar asosida Dorus saodat
binosi 70x50 metr bo'lganligini, g'arbiy fasadning peshtoqi ark ravog'i bilan birga
20 metr bo'lganligi tasdiqladi. Bundan tashqari bu yerda ziyoratxona, oshxona,
masjid, kutubxon xudoyixonalar bo'lgan A. Vamberining qayd etishicha, masjidda
mullalar marhuml ruhini shod qilish uchun Qur'on tilovat qilishgan.
Mustaqillik yillarida Amir Temurning 660 yilligi hamda Shahrisabz shahrini
2700 yillik yubileyini o'tkazish maqsadida Doms saodat majmuida keng ko'lam
arxeologik qazishmlar. ilmiy izlanishlar, konservatsiyalash va ta'mirlash ishi
amalga oshirildi. Majmuadagi Temur sag'anasi, Jahongir Mirzo qabri bilan bir qat
o'rni-andomi yasalib. barcha imoratlaming poydevorlari tiklandi.
2. Amirzoda Muhammad Jahongir Temurning to'ng'ich o'g'li bo'lib. Am
Temurning birinchi xotini Amir Chag'uy Barlosning qizi Nurmushk og'a tug'ilgan
farzandidir.
Jahongir Mir/o 1372-yilda, ya'ni 16 yoshida Xorazm hukmdori Yusuf So'fin
qizi Suyun Bekaga uylanadi. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, "bu to'y ikki
davom etib, hatto bunday to'yni Afrosiyob hamda Faridun zamonasida ham hech
ko'rmagan va eshitmagan". Shundan so'ng Temur farmoni oliy chi
mamlakatning barcha yerlarida sharob ichishni taqiqlagan edi. Biroq Jahongir M

oradan to'rt yil o'tgach, 1376-yil Samarqandda to'satdan vafot etadi.
Amirzoda Jahongirning bevaqt o'limi Sohibqironga qattiq ta'sir qilgan e'
Chunonchi, ayrim manbalarda aytilishicha, Temur keyingi 30 yil davomida b
marta kulmagan ekan.
Mamlakatda motam e'lon qilinib, vafot etgan shahzoda jasadi Shahri
yuboriladi. Bu yerda shahzoda jasadi uchun vaqtinchalik go'rxona tayyor (Chunki
o'lim kutilmaganda ro'y bergan edi).
Oradan birmuncha vaqt o'tgach. Amir Temurning 1379-yilgi Xorazm
yurishidan Wng, juda ko'p ustalar Shahrisabzga keltiriladi va Sharafiddin Ali
Yazdiyning bergan ma'lumotlariga ko'ra "Jahongirning go'rxonasi sifatida haddan
ziyod baland mmrat" barpo etiladi. Bu imorat keyinchalik butun Doms saodat
kompleksiga asos bo'lib, maqbara yon atrofida boshqa binolar ham bunyod etiladi.
Shuni alohida qayd etish joizki, Jahongir Mirzoning o'g'illari Muhammad
Sulton vii I'irmuhammad Jahongirlar Amir Temurning sevimli nabiralaridan bo'lib,
otalari Inhongir Mirzo vafotidan so'ng Muhammad Sulton Temur davlatining
valiahdi etib laylnlangan edi. Ammo Muhammad Sulton 1403-yilda vafot etgach.
Amir Temur iimrining so'nggi daqiqalarida o'ziga voris qilib Pirmuhammadni
tayinlaydi. Lekin, larlxdan ma'lumki, Temur vafotidan so'ng uning saltanatida
o'zaro kurashlai bonhlanib, kurashlar natijasida Pimruhammad Jahongir o'zining
vaziri I'irali I о iiiiuonidan o'ldiriladi.
Jahongir Mirzi maqbarasi Doras saodat majmuasining bizgacha yetib kelgan
trtgona yer sathida joylashgan qismi bo'lib. u hozir ham o'zining ulug'vorligi bilaii
kliluni hayratga soladi. Maqbaraning asos qismi to'rtbuchak. usti esa konussimon
Mirzo maqbarasi ham Hazrati Imom nomi bilan mashhu in I mom
Muhammad Abdal ibn Xamir ibn Nasr al Keshiy ismi bilan lb, Hazrati Imom
maqbarasi deya atala boshlanadi. Ayni vaqtda maqbaraniiv, i vuqti haqidagi
ma'lumotlar chalkashib, shahrisabzliklar orasida bu boradi I qurashlar paydo
bo'ladi. Masalan, maqbara binosining usti konussimon i bilan yopilgaligidan kelib
chiqqan holda maqbara XII asrda yashagan Щ Arslonxon tomonidan qurilgan
degan qarashlar paydo bo'ladi. rati Imom nomi bilan bo'gliq qarashlar XIX asr

davomida ham saqlaml' XIX asr o'rtalarida Shahrisabz hokimi Bobobek buyrug'iga
binoan Jaongi; llia/uiti Imom) maqbarasi yoniga taqab hozirga qadar Hazrati Imom
nomi n o m l i masjid va madrasa bunyod etiladi.
Hfti amiri Amir Muzaffar Shahrisabzni o'z davlatiga qo'shib olishdan oldin bu
fwhonlyluri orasida o'z obro'sini ko'tarishga harakat qiladi. Shu maqsadda u
285 hijriy (1868/69 milodiy) yilda Hazrati Imom mozori uchun naqshlar o'yib
ishlangan, chiroyli ikki tabaqali eshik sovg'a qiladi. Eshikda Imom Muhammad
Keshiy nomi o'yib yozilganligi bu davrda Hazrati Imom kulti aholi o'rtasida
mustahkam o'rnashganligidan dalolat beradi. Shahrisabz Buxoro amirligiga qo'shib
olingach, Buxoro hukmdorlari tomonidan Hazrati Imom maqbarasini ziyorat qilish
hamda unga g'amxo'rlik qilish an'anaga aylanadi. Jumladan, Amir Abulahadxon
ornonidan 1903-yilda Hazrati Imom mozori hovlisiga yangi kirish qismlari
qurilgan bo'lsa. Amir Said Olimxon tomonidan Hazrati Imom mozoridagi hujralar
va qishki masjid binosi 1914-1915-yillarda qayta quriladi.
1933, 1940, 1950-yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida maqbara aslidaj
Arnirzoda Jahongirga tegishli ekanligi ilmiy jihatdan asos topdi.
3. Jahongir Mirzo maqbarasidan deyarli 40 inetr janubi-sharqda Sohibqiron
o'zij uchun qurdirgan sag'ana joylashgan. Bir qarashda baland qilib qurilgan
maqbai bilan yer osti sag'anasini bir-biriga bog'lash juda mushkul. Lekin qadimda
ularnii ha
r ikkisi ham yagona ulkan, mahobatli Dorus saodat koshonasining
ajralmas tarkib qismi bo'lgan.
Hilxonaga bir vaqtlar mavjud bo'lgan xudoyixonaning janub tomonidagi kir
z'nalari orqali tushilgan. Yer osti sag'anasi o'ziga xos to'rt burchakli xonadan ib
bo'lib, atrofiga yuza ravoqli tokchgalar o'yilgan. Uning butun yuzasi-devorlari
,0
kcha, ravoqlari usti marmarsimon oppoq ganch bilan qoplangan.
Uncha baland bo'lmagan tosh gumbazning qoq o'rtasida esa sakkiz qirrali naf
ulug'vor gultoj ishlangan bir xil balandlikdagi bcshta ravoqli tokchalarnir
de
vorlarida to'liq tutashtirilgan suls xatidagi tasmasimon yozuvlar nozik did biL
bitilgan. Oibla tomondagi devorda, naqshinkor to'rtburchakli marmartosl.ga Fotiha
surasi mahorat bila o'yib ko'chirilgan.

Shiftga tutashtirilgan burchakli marmar tokchalarda bodomsimon tamg'i
ko
'ndalangiga o'yib ishlangan.Ulardagi barcha yozuvlar Qur'oni Karim oyatlark
ko
'chirmalar bo'lib, Ollohning ismi va sifatlaridir. Jumladan, "Ollohu akbar"(OII
buyukdir), "Subhonolloh" (Olloh han narsadan pokdir). "Alhamdullilloh" (Ollc
hamdu sanolar bo'lsin) kabilar.
Sag'ana o'rtasida Amir Temur uchun atalgan tosh tobut (2,5x1,40x0,'
Joylashgan. Tobut kulrang yaxlit marmar toshdan ichi o'yib yasalgan. Tobut ham
yaxlit marmardan yasalgan bo'lib, qalinligi 11 sm. Tobut chekkasida qu azmundagi
yozuv bitilgan: "Payg'ambar aytmishlar: Olloh uni rahmat qili Bartdasi oxiratga
rixlat qilgach, uning oldiga (qabrga) qora tanli va ko'k ko'zli far
ishta keladi. Ulardan
birining ismi Munkar, ikkinchisiniki Nakirdir. Uk m
arhum musulmon bo'lsa
aytadikim, u (payg'ambar) Ollohning bandasi va rasulk Me
n Ollohdan bo'lak tangri
yo'qligiga, Muhammad uning yerdagi rasuli ekanli, shahodat beraman. Ular
aytadilarkim, biz shunday javob berishinginga ishonga Shundan (savoldan) so'ng
marhumning qabri yetmish gaz kengayadi. So'ngra aytadilarki, "Uxla"-deb. U
aytadi: "Uyimga qaytishimga va o'ztaqdirim haqida i berishimga ruxsat bersangiz".
Unga aytishadi: "uxla" va u uxlaydi. U ke
l«nchakka bo'lgan muhabbatigina uyg'ota
oladigan kuyovdek uxlaydi. Ey, 1
chinakam jannat bor, do'zax bor, hovuz bor, sirot
ko'prigi bor, mahshar kuni o'sha kuni olloh hammani-qabrdagilarni tiriltiradi...men
unda yashayman, unda o'laman, agar Olloh istasa unda tirilaman". Ushbu yozuvlar
suls usulida yozilgan bo'lib, Muhammad payg'ambaming so'zlaridan ko'chirib
olingan.
Qopqoqning o'rtasida Temurning cpitofiyasi yozilgan marmar lavhani qo'yish
uchun to'g'ri burchakli joy o'yib hozirlangan. Ammo bevaqt o'lim hamda
Temurning (io'ri Amir maqbarasiga qo'yilishi qopqoqdagi o'yiq joyni bo'sh qolib
ketishiga olib keladi.
Qopqoq yuzasida beshta temir tutqichlar joylashtirilgan bo'lib, bir vaqtlar
qopqoqni ochib yopish uchun ularga zanjirlar o'rnatilgan.
Bir kishiga mo'ljallangan ushbu sag'ana o'zining hajmi (6,40x6,12), qurilish
inuhandislik jihatidan yagonaligi, yozuvlarga mo'lligi hamda oddiyligi bilan

boshqa Mg 'analardan ajralib turadi. Hatto M.S. Andreev uni to'liq Toshkentdagi
san'at ntuzeyiga ko'chirishni taklif qilgan edi.
Ma'lumki, odatda maqbaralar ikki qism, ya'ni sag'ana-u е g osti qismi va
Jyoratxona-yer ustki qismidan iborat bo'ladi. Amir Temur sag'anasi ham shunday
Manbalarda sag'ananing ustki qismi nihoyatda go'zal bo'lganligi qayd
qilinadi. u ..in, ispan elchisi Klavixo go'rxonalar juda boy bo'lganligi, oltin,
lojuvard va Mhinlur bilan bezatilganligini qayd etadi. Shunga o'xshash ma'lumot
XV asrning ktiiiulu choragida Shahrisabzda bo'lgan Xitoy elchilari esdaliklarida
ham uchraydi. MIiu clchilarining so'zlariga qaraganda "ibodatxona(Dorus
saodatjning eshik va 4»i»/nliii i oltin, turli rangdor shishalar va qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan".

Adabiyotlar:
1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995.
2. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C -1996 .
3 . Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон
архитектура ёдгорликлари тарихи.Самарқанд.2008.
4. Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996 й.
1. Kattayev К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral
2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996-
yil 25-oktabr
3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992-
yil 5-son
4. Клавихо Руи Гонзалес. Дневник путишествие в Самарканд по двору
Тимура (1403-1406). М.,1970.
5. Маньковская Л. Ю. Архитектурные памятники Кашкадарьи. Т.,
«Узбекистан», 1979.
6. Маньковская Л. Ю. Неизвестные памятники Х X —Х I Х вв. в
Кашкадарьинской области. «Строительство и архитектура
Узбекистана», 1969,№ П.

Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar Reja: 1. Oqsaroy binosidagi yozuvlar 2. Dor ut-Tilovat majmuasining shakllanishi 3. Shamsiddin Kulol maqbarasi 4. Gumbazi Sayyidon 5. Ko'k Gumbaz masjidi

Oqsaroy yodgorligi XIV-XV asrlarga oid yodgorliklar orasida eng yirik obidalardan biri sanalib, uning bizga qadar ikki pilani (ustuni) yetib kelgan. Binoning qurilishi Amir Temurning Xorazmga qilgan to'rtinchi yurishi davriga to'g'ri keladi O'sha davr tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, Xorazm poytaxti Urganch Amir Temur tomonidan bosib olingach, "Temur ishga yaroqli barcha ndamlami Xorazmdan Movarounnahrga ko'chirib, Kesh 2 ' shahriga joylashtiriah haqida fannon bcrdi va bu yerda xorazmlik ustalar baland saroy bunyod etdilarkl, hozirgi kunda u Oqsaroy nomi bilan ataladi". Bundan kelib chiqadiki Xorazmdan ustalaming ko'chirilishi 1379-yilning oxiri^a to'g'ri kelishini hisobga olsak, Oqsaroyning qurilishi 1380-yilning o'rtalainla boshlangan. Bu sana Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub "Zafarnoina" asarining Oqsaroy qurilishiga bag'ishlangan maxsus bo'limi-"Kesh xisorinl v| Oqsaroyni qurilishi to'g'risida hikoya"da ham o'z aksini topgan. "Sichen' 9 yillili tarix yeiti yuz sakson birda (1380-yil mart) ul shaharga qal'a soldurdi". Yozma manbalarda ikki peshtoq devori boshqa-boshqa me'morlar tomonidan qurilganligi qwayd etiiadi. Tadqiqotchilarning fikricha, haqiqatdan ham sharqiy minoradagi g'isht terish uslubi g'arbiy minoiadagidan keskin farq qiladi. Yodgorlikning qurilishi borasida bir qancha afsona va rivoyatlar mavjud bo'lib, ularning birida aytilishicha Sohibqiron Amir Temur Keshda mahobatli saroy barpo etishni rejalashtirgach, bosh me'momi chaqirib unga o'z fikrini bayon etadi. Shunda bosh me'mor o'zini xazinaga eltishlarini so'raydi va Temurning ko'zi oldida loyga oltin aralashtirib, bir nechta g'isht yasaydi. Me'mor bunday gishtlardan bino poydevori bunyod etilishini aytadi. Me'mor Temurning hatti-harakatlarini va aytgan gaplarini xotirjam eshitganini ko'rib g'ishtlarni xazinachiga qaytaradi. Temur esa me'mordan qilgan ishiga izoh berishini so'raydi. Bunga javoban me'mor sohibqironning ulkan va go'zal in.orat barpo etish istagi qanchalar kuchli ekanligini ko'rish va bunday ko'rkam imorat barpo etish juda katta harajatlai talab etsa ham sohibqiron bu harajatlarga rozi ekanligiga ishonch hosil qilish, shundan keyingina qurilish ishlarini boshlamoqchi bo'lganini aytgan ekan.

Ikkinchi bir afsonada aytilishicha, Oqsaroy binosining asosiy qismi qurib bitkazilgach. Amir Temur bosh ustaga zudlik bilan binoni koshinlar bilan bezashi lii/iniligini aytib, uni shoshira boshlaydi. Sohibqiron bosh ustani shoshiravergach. nuiika/iy gumbazning devoriga odam bo'yi keladigan, lekin yerga tegmaydigan qilib Mnjir osib qo'yadi va o'zi qochib ketadi. Undan keyin esa oqtoshlar yotqizilgan hovli, boy bezatilgan tiplar bor. Hovli o'rtasida katta hovli bo'lib, hovlining eni uch yuz qadam, hovli orqali saroyning eng katta binosiga o'tiladi. Bu binoga kirishda ham juda katta va baland eshik bo'lib, u oltin, lojuvard va koshinlar bilan mohirona bezatilgan. Eshikning yuqorisiga esa sh'er va quyosh tasviri tushirilgan. Bu eshik orqali to'rtburchak shakldagi qabulxonaga kiriladi. Qabulxona devorlari ham oltin lojuvard va koshinlar bilan bezatilib, ustiga tilla suvi yugurtirilgan. Bu yerdan elchilarni yuqori qavatlarga olib chiqdilar. Bu yerda xonalar shunchalik ko'pki, ulami birdaniga tasvirlashning iloji yo'q. Bu yerdagi bezak ishlarining barchasi oltin, lojuvard va qimmatbaho toshlardan qilinganki, bunga hatto Parijning mohir ustalari ham qoyil qolishi mumkin." Oqsaroy haqida ma'lumot Zaxiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"sida ham uchraydi. U Oqsaroyni quyidagicha tasvirlaydi: "Temurbek.-.Keshda ko'plab oliy imoratlar bino etdi. O'ziga devon o'lturur uchun bir ulug' peshtoq va yana o'ng yonida va so'l yonida tavochi beklar bilan devon beklari o'ltirib devon so'rar uchun ikki kichikroq peshtoq qilibdur. Yana sovrun eli (arzchilar) o'ltirur uchun har tomonida kichik-kichik toqchalar qilibtur, muncha oliy nishon olamda kam nishon berar. Deyirlarkim, Kisro toqidin bu biyikratur". (Toqi Kisro-VI asrga mansub Ktesifondagi saroy arkasi). Ushbu ma'lumotlardan xulosa chiqaradigan bo'lsak, Oqsaroy rejaviy tuzilishi, qurilishi va foydalanilishi nutqai nazaridan o'zaro bog'liq bo'lgan uch qismdan iborat bo'lgan. Kirishda ma'muriy boshqaruv qismi qabulxona va turarjoy xonalari bo'lgan saroy va bog' xiyoboni qismlaridir. Saroy o'sha davrdagi an'anaviy asosda, cho'zilgan to'g'ri burchakli tiplar (ayvonlar) bilan o'ralgan hovlida qad ko'targan.

Saroy hovlisining eni 120-125 metr, saqlanib qolgan mikrorelefiga qaraganda, 240250 metrni tashkil etgan. Arxeologik qazishmalar jarayonida ochilgan qurilish qoldiqlari ham yuqoridagi ma'lumotlarni to'ldiradi. Unga ko'ra Oqasaroyning qurilishi rejasi to'g'ri burchakli bo'lib, hovli oxirida qabul zali, hovli bo'ylab esa serhasham ayvonlar, xizmatkorlar uchun turarjoylar mavjud bo'lgan. Oqsaroy binosi hajm jihatidan nihoyatda ulkan bo'lib, uning mahobatidan hayratga tushgan Sharofiddin Ali Yazdiy "...gardun muhandisi muncha yoshi bilan olamni kezib hech bir yerda mundoq shahar va ko'shk ko'rmagan turur"-deb yozadi. Temuriylar davri tarixchisi Nizomiddin Shomiy ham Oqsaroy haqida so'z yuritar ekan, bino ravoqini yulduzga qadar bo'y cho'zishini va dunyoda unga teng keladigan biror-bir bino mavjud emasligini ta'kidlaydi. Tarixchi Hofiz Abro' esa inshootni ta'riflar ekan, Oqsaroy binosi bir necha farsax uzoqlikdan ko'rinib turganligini qayd etadi. Darhaqiqat, hozirda ham Shahrisabzdan 35 km. shimolda, dengiz sathidan 1678 metr yuqorida joylashgan Taxtiqoracha dovonidan Oqsaroy harobalarini yaqqol ko'rinishini hisobga olsak, bu borada muallil mubolag'a qilmay otganligiga amin bo'lamiz. Oqsaroy haqida saqlanib qolgan rivoyatlaming birida saroy tomi ustida hovu/ bunyod etilganligi qayd etiladi. Rivoyatga ko'ra hovuzda qo'rg'oshin quvurlar orqali Taxtiqoracha davonidan kelgan buloq suvlari favvora bo'lib chiqib turar ekan. Oqsaroy binosi manbalarda qayd qilinganidek, koshinlar, oltin suvi yuritilgan naqshlar va gullar bilan bezatilgan. Buni hozir ham bizgacha yetib kelgan kirish peshtoqining ikkita ulkan ustunida ko'rishimiz mumkin. Ikki ustun sirlangan mozaika va betakror o'yma naqshlar bilan bezatilgan. Bu yerdagi geometrik va tabiiy naqshlar o'z davrida yetti xil rangda tovlangan bo'lib, "haft rang" deb yuritilgan. Saroyni bezashda naqshinkor usullarda bitilgan diniy falsafiy yozuvlar bilan bir qatorda dunyoviy mazmunga ega yozuvlarga ham alohida e'tibor

berilgan.Hozirgi kunga kelib olib borilgan ko'pgina tadqiqotlar natijasida bu yerdagi ko'plab arab va fors tillaridagi yozuvlar o'qilib, tarjima qilingan. Oqsaroyning me'moriy bitiklarini XIX asrda I. L.Kun, N.F. Sitnyakovskiy kabi rus sharqshunoslari ko'chirishgan va ulami M.S.Andreyev -qisman tarjima qilgan. XX asming boshlarida ushbu yozuvlar sharqshunos olim V. V. Bartoldda qiziqish uyg'otib, u hatto M.Ye.Massondan xat orqali ayrim sanalami aniqlashni iltimos qilgan. Keyinchalik Oqsaroy bitiklarini o'rganish va tarjima qilish bilan M.Saidjonov va Ya.G'ulomovlar shug'ullanishgan. 1942-yilda Oqsaroy bitiklarining bir qismini M.Masson tadqiq etib, ushbu binoning bezaklari hijriy 797 (1394-1395 m.y.) yilda usta Muhammad Yusuf Tabriziy tomonidan bajarilganligini aniqlaydi. Bu yozuv kirish ravoqining g'arbiy ustunida ikki marotaba keltirilgan. Ammo ko'p yillar davomida Oqsaroy bitiklari mukammal tadqiq qilinmay qoldi. Oqsaroy peshtoqining ikki yonidagi minoraiar bezak qoplamasida «SuIton - Ollohning yerdagi soyasidir» va «Sulton - soyadir» mazmunidagi bitiklar yirik (2,8 metr) «kufiy» xatidagi harflar bilan bajarilgan. Yozuvlar bir necha bor takrorlanadi va ikkinchi yozuv minoraning pastki qismida bo'lib, joy yetishmasligidan tugatilmagan. Me'mor-bezakchilaming bu xatosiga M.Masson o'z vaqtida e'tibor bergan. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ushbu mazmundagi yozuv rasmiy-meyoriy hikmat shaklida qabul qilingan bo'lib, me'moriy binolardan tashqari ham keng Ishlatilgan. Peshtoq g'arbiy ustunining old tomonida, binoning hozirda saqlanib qolgan qismining butun balandligi bo'ylab cho'zilgan yozuv ham mavjud bo'lib, u shunday 0 qiladi: "Go'zalligi jihatdan hayratlanarli va ko'k gumbazlari bo'lgan bu bino, peshtoq qubbalarida o'z aksini topgan va jilvalanuvchi turli rangdagi nurlar taratuvchi mash'alaga o'xshaydi". Bu matn oxirigacha o'qilmagan. Chunki uning ayrim joylari bu/ilgan. Shu yozuv ostida boshqa bir inatn joylashgan: «Podshoh -Ollohning yerdagi soyasi. Uning ulug'iigi - davlatidin.

Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar

08.08.2023

0

37.8916015625 KB

Похожие