logo

Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

37.8916015625 KB
Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar
Reja:
              
1. Oqsaroy binosidagi yozuvlar
2. Dor ut-Tilovat majmuasining shakllanishi
3. Shamsiddin Kulol maqbarasi
4. Gumbazi Sayyidon
5. Ko'k Gumbaz masjidi    Oqsaroy yodgorligi XIV-XV asrlarga oid yodgorliklar orasida eng yirik
obidalardan   biri   sanalib,   uning   bizga   qadar   ikki   pilani   (ustuni)   yetib   kelgan.
Binoning   qurilishi   Amir   Temurning   Xorazmga   qilgan   to'rtinchi   yurishi   davriga
to'g'ri   keladi   O'sha   davr   tarixchisi   Abdurazzoq   Samarqandiyning   yozishicha,
Xorazm   poytaxti   Urganch   Amir   Temur   tomonidan   bosib   olingach,   "Temur   ishga
yaroqli   barcha   ndamlami   Xorazmdan   Movarounnahrga   ko'chirib,   Kesh 2
'   shahriga
joylashtiriah   haqida   fannon   bcrdi   va   bu   yerda   xorazmlik   ustalar   baland   saroy
bunyod etdilarkl, hozirgi kunda u Oqsaroy nomi bilan ataladi".
Bundan   kelib   chiqadiki   Xorazmdan   ustalaming   ko'chirilishi   1379-yilning
oxiri^a   to'g'ri   kelishini   hisobga   olsak,   Oqsaroyning   qurilishi   1380-yilning
o'rtalainla   boshlangan.   Bu   sana   Sharafiddin   Ali   Yazdiy   qalamiga   mansub
"Zafarnoina"   asarining   Oqsaroy   qurilishiga   bag'ishlangan   maxsus   bo'limi-"Kesh
xisorinl   v|   Oqsaroyni   qurilishi   to'g'risida   hikoya"da   ham   o'z   aksini   topgan.
"Sichen' 9
  yillili   tarix   yeiti   yuz   sakson   birda   (1380-yil   mart)   ul   shaharga   qal'a
soldurdi".
Yozma manbalarda ikki peshtoq devori boshqa-boshqa me'morlar tomonidan
qurilganligi   qwayd   etiiadi.   Tadqiqotchilarning   fikricha,   haqiqatdan   ham   sharqiy
minoradagi g'isht terish uslubi g'arbiy minoiadagidan keskin farq qiladi.
Yodgorlikning   qurilishi   borasida   bir   qancha   afsona   va   rivoyatlar   mavjud
bo'lib, ularning birida aytilishicha Sohibqiron Amir Temur Keshda mahobatli saroy
barpo etishni rejalashtirgach, bosh me'momi chaqirib unga o'z fikrini bayon etadi.
Shunda bosh me'mor o'zini xazinaga eltishlarini so'raydi va Temurning ko'zi oldida
loyga oltin aralashtirib, bir nechta g'isht yasaydi. Me'mor bunday gishtlardan bino
poydevori   bunyod   etilishini   aytadi.   Me'mor   Temurning   hatti-harakatlarini   va
aytgan   gaplarini   xotirjam   eshitganini   ko'rib   g'ishtlarni   xazinachiga   qaytaradi.
Temur esa me'mordan qilgan ishiga izoh berishini so'raydi. Bunga javoban me'mor
sohibqironning ulkan va go'zal in.orat barpo etish istagi qanchalar kuchli ekanligini
ko'rish va bunday ko'rkam  imorat  barpo etish juda katta harajatlai  talab etsa  ham
sohibqiron bu harajatlarga rozi ekanligiga ishonch hosil qilish, shundan keyingina
qurilish ishlarini boshlamoqchi bo'lganini aytgan ekan. Ikkinchi   bir   afsonada   aytilishicha,   Oqsaroy   binosining   asosiy   qismi   qurib
bitkazilgach. Amir Temur bosh ustaga zudlik bilan binoni koshinlar bilan bezashi
lii/iniligini aytib, uni shoshira boshlaydi. Sohibqiron bosh ustani shoshiravergach.
nuiika/iy   gumbazning   devoriga   odam   bo'yi   keladigan,   lekin   yerga   tegmaydigan
qilib Mnjir osib qo'yadi va o'zi qochib ketadi.
Undan keyin esa oqtoshlar yotqizilgan hovli, boy bezatilgan tiplar bor. Hovli
o'rtasida   katta   hovli   bo'lib,   hovlining   eni   uch   yuz   qadam,   hovli   orqali   saroyning
eng   katta   binosiga   o'tiladi.   Bu   binoga   kirishda   ham   juda   katta   va   baland   eshik
bo'lib,   u   oltin,   lojuvard   va   koshinlar   bilan   mohirona   bezatilgan.   Eshikning
yuqorisiga   esa   sh'er   va   quyosh   tasviri   tushirilgan.   Bu   eshik   orqali   to'rtburchak
shakldagi   qabulxonaga   kiriladi.   Qabulxona   devorlari   ham   oltin   lojuvard   va
koshinlar bilan bezatilib, ustiga tilla suvi yugurtirilgan. Bu yerdan elchilarni yuqori
qavatlarga   olib   chiqdilar.   Bu   yerda   xonalar   shunchalik   ko'pki,   ulami   birdaniga
tasvirlashning   iloji   yo'q.   Bu   yerdagi   bezak   ishlarining   barchasi   oltin,   lojuvard   va
qimmatbaho toshlardan qilinganki, bunga hatto Parijning mohir ustalari ham qoyil
qolishi mumkin."
Oqsaroy   haqida   ma'lumot   Zaxiriddin   Muhammad   Boburning
"Boburnoma"sida   ham   uchraydi.   U   Oqsaroyni   quyidagicha   tasvirlaydi:
"Temurbek.-.Keshda ko'plab oliy imoratlar bino etdi. O'ziga devon o'lturur uchun
bir   ulug'   peshtoq   va   yana   o'ng   yonida   va   so'l   yonida   tavochi   beklar   bilan   devon
beklari o'ltirib devon so'rar uchun ikki kichikroq peshtoq qilibdur. Yana sovrun eli
(arzchilar)   o'ltirur   uchun   har   tomonida   kichik-kichik   toqchalar   qilibtur,   muncha
oliy   nishon   olamda   kam   nishon   berar.   Deyirlarkim,   Kisro   toqidin   bu   biyikratur".
(Toqi Kisro-VI asrga mansub Ktesifondagi saroy arkasi).
Ushbu ma'lumotlardan xulosa chiqaradigan bo'lsak, Oqsaroy rejaviy tuzilishi,
qurilishi   va   foydalanilishi   nutqai   nazaridan   o'zaro   bog'liq   bo'lgan   uch   qismdan
iborat bo'lgan. Kirishda ma'muriy boshqaruv qismi qabulxona va turarjoy xonalari
bo'lgan saroy va bog' xiyoboni qismlaridir. Saroy o'sha davrdagi an'anaviy asosda,
cho'zilgan   to'g'ri   burchakli   tiplar   (ayvonlar)   bilan   o'ralgan   hovlida   qad   ko'targan. Saroy   hovlisining   eni   120-125   metr,   saqlanib   qolgan   mikrorelefiga   qaraganda,
240250 metrni tashkil etgan.
Arxeologik   qazishmalar   jarayonida   ochilgan   qurilish   qoldiqlari   ham
yuqoridagi ma'lumotlarni to'ldiradi. Unga ko'ra Oqasaroyning qurilishi rejasi to'g'ri
burchakli   bo'lib,   hovli   oxirida   qabul   zali,   hovli   bo'ylab   esa   serhasham   ayvonlar,
xizmatkorlar uchun turarjoylar mavjud bo'lgan.
Oqsaroy   binosi   hajm   jihatidan   nihoyatda   ulkan   bo'lib,   uning   mahobatidan
hayratga tushgan Sharofiddin Ali Yazdiy "...gardun muhandisi muncha yoshi bilan
olamni   kezib   hech   bir   yerda   mundoq   shahar   va   ko'shk   ko'rmagan   turur"-deb
yozadi. Temuriylar davri tarixchisi  Nizomiddin Shomiy ham Oqsaroy haqida so'z
yuritar ekan, bino ravoqini yulduzga qadar bo'y cho'zishini va dunyoda unga teng
keladigan biror-bir bino mavjud emasligini ta'kidlaydi.
Tarixchi   Hofiz   Abro'   esa   inshootni   ta'riflar   ekan,   Oqsaroy   binosi   bir   necha
farsax   uzoqlikdan   ko'rinib   turganligini   qayd   etadi.   Darhaqiqat,   hozirda   ham
Shahrisabzdan   35   km.   shimolda,   dengiz   sathidan   1678   metr   yuqorida   joylashgan
Taxtiqoracha   dovonidan   Oqsaroy   harobalarini   yaqqol   ko'rinishini   hisobga   olsak,
bu borada muallil mubolag'a qilmay otganligiga amin bo'lamiz.
Oqsaroy haqida saqlanib qolgan rivoyatlaming birida saroy tomi ustida hovu/
bunyod   etilganligi   qayd   etiladi.   Rivoyatga   ko'ra   hovuzda   qo'rg'oshin   quvurlar
orqali   Taxtiqoracha   davonidan   kelgan   buloq   suvlari   favvora   bo'lib   chiqib   turar
ekan.
Oqsaroy binosi manbalarda qayd qilinganidek, koshinlar, oltin suvi yuritilgan
naqshlar   va   gullar   bilan   bezatilgan.   Buni   hozir   ham   bizgacha   yetib   kelgan   kirish
peshtoqining   ikkita   ulkan   ustunida   ko'rishimiz   mumkin.   Ikki   ustun   sirlangan
mozaika   va   betakror   o'yma   naqshlar   bilan   bezatilgan.   Bu   yerdagi   geometrik   va
tabiiy   naqshlar   o'z   davrida   yetti   xil   rangda   tovlangan   bo'lib,   "haft   rang"   deb
yuritilgan.
Saroyni   bezashda   naqshinkor   usullarda   bitilgan  diniy   falsafiy   yozuvlar   bilan
bir   qatorda   dunyoviy   mazmunga   ega   yozuvlarga   ham   alohida   e'tibor berilgan.Hozirgi   kunga   kelib   olib   borilgan   ko'pgina   tadqiqotlar   natijasida   bu
yerdagi ko'plab arab va fors tillaridagi yozuvlar o'qilib, tarjima qilingan.
Oqsaroyning   me'moriy   bitiklarini   XIX   asrda   I.   L.Kun,   N.F.   Sitnyakovskiy
kabi   rus   sharqshunoslari   ko'chirishgan   va   ulami   M.S.Andreyev   -qisman   tarjima
qilgan.  XX   asming   boshlarida   ushbu   yozuvlar   sharqshunos   olim   V.   V.  Bartoldda
qiziqish   uyg'otib,   u   hatto   M.Ye.Massondan   xat   orqali   ayrim   sanalami   aniqlashni
iltimos qilgan.
Keyinchalik Oqsaroy bitiklarini o'rganish va tarjima qilish bilan M.Saidjonov
va Ya.G'ulomovlar shug'ullanishgan. 1942-yilda Oqsaroy bitiklarining bir qismini
M.Masson tadqiq etib, ushbu binoning bezaklari hijriy 797 (1394-1395 m.y.) yilda
usta   Muhammad   Yusuf   Tabriziy   tomonidan   bajarilganligini   aniqlaydi.   Bu   yozuv
kirish   ravoqining   g'arbiy   ustunida   ikki   marotaba   keltirilgan.   Ammo   ko'p   yillar
davomida Oqsaroy bitiklari mukammal tadqiq qilinmay qoldi.
Oqsaroy   peshtoqining   ikki   yonidagi   minoraiar   bezak   qoplamasida   «SuIton   -
Ollohning yerdagi soyasidir» va «Sulton - soyadir» mazmunidagi bitiklar yirik (2,8
metr) «kufiy» xatidagi harflar bilan bajarilgan. Yozuvlar bir necha bor takrorlanadi
va   ikkinchi   yozuv   minoraning   pastki   qismida   bo'lib,   joy   yetishmasligidan
tugatilmagan.   Me'mor-bezakchilaming   bu   xatosiga   M.Masson   o'z   vaqtida   e'tibor
bergan.   Olib   borilgan   tadqiqotlar   shuni   ko'rsatdiki,   ushbu   mazmundagi   yozuv
rasmiy-meyoriy   hikmat   shaklida   qabul   qilingan   bo'lib,   me'moriy   binolardan
tashqari ham keng Ishlatilgan.
Peshtoq   g'arbiy   ustunining   old   tomonida,   binoning   hozirda   saqlanib   qolgan
qismining butun balandligi bo'ylab cho'zilgan yozuv ham mavjud bo'lib, u shunday
0   qiladi:   "Go'zalligi   jihatdan   hayratlanarli   va   ko'k   gumbazlari   bo'lgan   bu   bino,
peshtoq   qubbalarida   o'z   aksini   topgan   va   jilvalanuvchi   turli   rangdagi   nurlar
taratuvchi   mash'alaga   o'xshaydi".   Bu   matn   oxirigacha   o'qilmagan.   Chunki   uning
ayrim joylari bu/ilgan.
Shu yozuv ostida boshqa bir  inatn joylashgan:  «Podshoh -Ollohning yerdagi
soyasi. Uning ulug'iigi - davlatidin. Butun   matn   to'g'ri   burchakli   ramka   bilan   o'ralgan.   Uning   yuzasi   xandasaviy
va islimiy naqshli koshinlar bilan qoplangan.
O'sha   zarhal   ramkaga   olingan   yozuv   ustida   «Yaxshilik,   saxovab   degan   ikki
so'z joylashgan. Bu ikki so'z ham Amir Temurning shiori hisoblangan.
G'arbiy gulustun sharqiy peshtoqining eng shimoliy qirrasida ikkita bir xil tik
k о  tarilgan yozuv bor: «Ey xalq valine'mati! Sulaymon kabi taxt yuritishda davom
etaver. Uzoq umr ko'rishda Nuh kabi bo'lgil».
Yozuv   she'riy   shaklda   «suls»   xatida   to'q   ko'k   tagzamin   ustidan   oq   terma
koshin bilan ijro etilgan.
Oqsaroy bosh peshtoqi  cho'qqili  devorining g'arbiy qismida, to'g'ri  burchakli
ramkada   arab   tilidagi   «Hokimiyat   Ollohga   tegishli -
'   degan   matn   joylashgan.   Bu
Qur'oni Karimdan olingan matn bo'lib, k (illy xatida bitilgan.
Oqsaroy   g'arbiy   gulustunining   yaxshi   saqlanib   qolgan   epigrafik   matnlari
tadqiqi   va   .sharqiy   gulustun   epigrafik   yozuvlari   qoldiqlari   bilan   qiyosiy   tahlili
ulaming bir-biriga to'la o'xshash ekanliginn ko'rsatadi.
Koshinli   me'moriy   naqsh   asosan   Oqsaroyning   yuqori   qismlarida   joylashgan.
Yirik kufiy harflar bilan gumbaz va burchak minoralariga «Olloh», «Muhammad»
so'zlari yozilgan.
Xullas,   muhtasham   Oqsaroy   va   undagi   go'zal   yozuvlar   nafaqat   Amir
Temurning tuyukligini balki mashaqqatli mehnati, ajoyib ijodi va cheksiz iste'dodi
bilan   bu   benazif   saroyni   bunyod   etgan   mehnatkash   xalqning   minglab   vakillarini
sharaflaydi.
Oqsaroydagi yozuvlar eng noyob va yagonadir; ular butun Sharqda me'moriy
hattotlik san'atining yetuk namunasi sanaladi.
Obida peshtoqining boshqa bir qismidagi me'moriy bezaklarda «kufiy» xatida
bajarilib,   oltin   suv   bilan   qoplangan   yana   bir   epigrafik   bitikni   uchratamiz.   Uning
mazmuni   quyidagicha:   «Podshohlar   so'zi   -   so'zlar   ichra   podshohdin).   Ushbu
dunyoviy   mazmundagi   shior   davalatni   boshqarishga   oid   qonunchilikka   albatta
daxldordir.   Ya'ni,   bu   so'zlar   boshqacha   qilib   aytganda,   «Podshoh   so'zi   -   barcha uchun qonundir» ma'nosini bildirib, mashhur va keng qo'llanadigan «Podshoh amri
-vojib» degan naqlga yaqin.
Navbatdaga  epigrafik  yozuv yuqoridagi   bitikka  nisbatan  kattaroq va  yonma-
yon   holda   bajarilgan.   Matn   mazmuni   quyidagichadir:   «Moviy   qubbasi   har   xil
yorug'   nurlar   taratib   turgan   bu   binoga   feruza   rang   osmon   toqi   ibni   manzar
(manzaraning o'g'li) xolosw.
Mazkur main bir necha bor takrorlangan va dunyoviy ma'no kasb etadi. Shu
yenln   yana   bir   saqlanib   qolgan   yozuv   haqida   eslab   o'tish   joiz:   «Agar   bizning
qudratimizfl shubha qiladigan bo'lsang, qurgan binolarimizga qara!"
Ta'riflangan matn bilan deyarli bir qatorda yana bir yozuv joylashgan.
mazmuni quyidagichadir:
1. "Sening nur ila tajalliy etgan yuzing hayratli».
2. «Menga sir emas senda barcha yaxshilik».
3. «M а p а   har   qanday   narsadan   ham   (menga)
yaqinroqdirsan».
4. «Barcha fikr-o'yim sendadir».
5. "Ey,   botiniy   zot.   butun   borlig'ing   bilan   menga
zohirsan»
6. «Va ey, awal bo'lgan zot borlig'ing ham tugamas».
7. "Bir   tajalliy   etdingu,   menga   butun   borlig'ing   bilan
zoxir bo'lding".
8. «Shunday   yashirin   zotsanki,   (seni   tanimoqlik
yo'lida) hissiyotlar so'nishga shunchalar yaqin».
9-10.«Seni   butun   borlig'ing   bilan   ko'rmadim,   deb   aytsam.   agar   o'zimning
suvratimda aynan o'xshash sening holatingni ko'rdim».
Mam   moviy   tagzamin   ustidan   zarhallangan   aniq   kufiy   harflar   bilan   ijro
etilgan bo'lib, Ollohning vasliga yetishga taaluqli diniy iboradan iborat.
G'arbiy   gulustun   sharqiy   peshtoqining   katta   va   uncha   chuqur   bo'lmagan
tokchasi   ustida   quyidagi   mazmundagi   yczuv   mavjud:   «Turon   va   Eron   Sultoni.
Kayhon   gullariga   qiyos.   Uning   go'zalligi   shunchalik   ravshanligidan   undan   mayin sabo tsib iiuadi. U g'oyatda matonatli. Uning tomonida baxt mujassam. U borgan
joy-buhodirlar maskani».
Mazkur   matn   Amir   Temurni   ulug ' lashga   bag'ishlangan.   Ilk   tarixiy
manbalardan   ma 'lumki,   Amir   Temur   harbiy   san 'at   ishida   nafaqai   an'analar
xomiysi.   balki   yangiliklar   ijodkori   ham   sanalardi.   Shu   bilan   birga.   Amir   Temur
g'oyat ma'rifatli va Ule'dodli hukmdor edi. Hofizi Abro' so'zlariga qaraganda. Amir
Temur faylasutlarga hnmiylik qilgan,  tarix,  tib, falakiyot ilmini yaxshi bilgan. Bir
vaqtning   o 'zida  u davlat   n/imiga alohida  e'tibor  qaratgan.  Masalan,   Ibn  Arabshoh
xabar   beradiki.   Oltin   O'rd   lulagandan   keyin   Amir   Temur   o'z   qo'l   ostidagilarga
barcha   boy   va   kambag'allarga   yordam   ko'rsatishga   farmon   bergan,   yerdan
yaxshiroq foydalanish maqsadida inuuyyan chegaralar belgilagan.
Yodgorlikning   vayron   bo'lishi   XVI   asr   o'rtalariga,   ya'ni   mamlakatda   yuzaga
htlgan  o 'zaro urushlar davriga to'g'ri keladi.
Rivoyatlarga   qaraganda   Oqsaroyning   ulug'vorligi   va   mahobati   uning
xarobaga   a y l a n i s h i g a   sabab   bo'lgan.   Manbalarda   qayd   ctilishicha   raroy
shayboniy xon AMullaxon II tomonidan vayron qilingan.
Dor ut tilovat (tilovat qilinadigan, Qur'on o'qiladigan joy) me'moriy yodgorli
Shamsiddin     Kulol     maqbarasi,     Gumbazi     Sayidon   mozori     va   Ko'k   Gum"
masjidlaridan   iborat.   Dor   ut   tilovatning   umumiy   maydoni   500x500   metr   bo'lib,
kvadrat shaklida, shahaming boshqa qismlariga nisbatan 2,25 metr balandlikda t
Majmuaning   qurilishi   Amir   Temur   tomonidan   boshlangan   bo'lib,   dastlab   S
Shamsiddin Kulol maqbarasi, Amir Tarag'ay maqbaralari bunyod etilib, geograflari
Ibn Xavqal va Maqdisiylar tomonidan eslatib o'tilgan o'rta asrlar J masjidi o'rniga
yangi   masjid   qurilishi   boshlanadi.   Yangi   masjid   qaysidir   ma'   eski   masjidning
rejaviy tuzilishi xususiyatlarini saqlab qoladi.
1405-yil   Temur   vafotidan   so'ng   bu   yerdagi   qurilish   ishlari   to'xtab,   insho
vayrona   holatga   kelib   qoladi.   Oradan   30   yildan   ziyod   vaqt   o'tgach,   bu   maj
Uiug'bek tomonidan ta'mirlanib, Jome' masjid qaytadan tiklanadi.
Shu davrlarda Tarag'ay maqbarasining shimolida diniy fanlar va Qur'on o'qish
joyini   tashkil   etish   maqsadida   qator   hujralar   quriladi.   Shoxrux   va   Uiug'bek hukmronligi   davrida   shahar   jome'   masjidining   sharqiy   qismi   asta-sekinlik   bilan
barlos urug'ining sulolaviy g'orxonasiga aylanadi.
2.   Dor   ut   tilovat   majmuiga   kiruvchi   dastlabki   inshoot   1370-yillarda   bunyod
etilgan bo'lib, u bevosita Temurning otasi amir Tarag'ay hamda Shayx Shamsiddin
Kulol (1) nomi bilan bog'Iiqdir.
Sharafiddin   All   Yazdiyning   yozishicha   mir   Tarag'ay   hijriy   762   (1360/61)
yilda, ya'ni sichqon yilida vafot etib, u dastlab otasi, akasi va boshqa qarindoshlari
yotgan   qabristonga   dafn   etilgan.   Amir   Tarag'ay   ham
Dor ut tilovat ansambli uning   qarindoshlari   ham   hayotlik   davrida   Kesh
(Shahrisabz) hayotida yetakcbi   rol   o'ynaganini hisobga olsak, ularning maqbarasi
me'moriy nuqtai nazardan juda ham ko'zga ko'rinarli bo'lmagan.
Shuning   uchun   ham   1370-yilda   Temur   Movarounnahr   taxtiga   o'tirgach,
otasining   «"kiui   nisbatan   ulug'vor   joyga   ko'chirishga   qaror   qiladi.   Shuningdek,
xuddi   shu   yillarda   Amir   Temurning   va   uning   otasi   Tarag'ayning   piri   bo'lmish
Shayx .lhamsiddin Kulolning vafot etgani ham bu jarayonga sabab bo'ladi.
Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   yozishicha,   Shayx   Shamsiddin   Kulol   vafot
etgacli,   Whnhrisabzdagi   Jome'   masjid   yonida   dafii   etiladi.   Bunga   qadar   Shayx
Shamsiddin   dim   etilgan   joyda   barlos   oqsuyaklarining   uncha   katta   bo'lmagan
qabriston:   •Imkllangan.   Ulardan   ajoyib   o'yma   naqshlar   bilan   bir   necha   marmar
qabrtoshlar   Itqliiiiib   qolgan   bo'lsada,   ularning   ko'pchiligida   dastlabki   yozuvlar
o'chirilib,   Keyingi   KVI -XVII   asrlarga   oid   yozuvlar   bilan   almashtiriladi.   Ulardan
bitta-oq marmar toshda i|ny naqsh va yozuvlar dastlabki ko'rinishda bizgacha yetib
kelgan.   Yozuvlardan   ma 'lum   bo'lishicha,   bu   qabrtosh   Uiug'bek   davridagi
zodagonga tegishli bo'lib, u  Amir  Joku Barlosning nabirasi, Amir Tuganning o'g'li
Shushoiddin Sultondir. U 828  BMrly  rajab oyida (1435 fevrali) vafot etgan.
Hijriy   775   (1373/74)   yilda   Amir   Temurning   farmoyishiga   ko'ra.   Shayx
mozori   mldn   gumbazli   maqbara   bunyod   etilib.   Amir   Tarag'ayning   jasadi   o'sha
yerga   BNfca /iladi.   Islom   odatlariga   ko'ra   mayitlami   ularning   diniy   rahnamolari oyoq   i^Bjoniga   dafn   etiladi.   Buni   hisobga   olsak,   Amir   Tarag'ay   go'rxonasi   pir
mozorining   tomonida   bunyod   etilgan.   Arxeologlar   M.   Masson   va   G.
Pugachenkovalarnirif;   Hlfhliii.   Amir   Tarag'ay   go'rxonasi   alohida   maqbara
bo'lmasdan. keyinroq Dor   ut   Rpval  madrasasi   nomi   bilan   eslatilgan  inshootning
bir   qismidir.     Masalan,   Samarqandda   ham   shayboniylardan   bo'lgan   Abu   Saidxon
go'rxonasi 30
  shu   nomli   madrasa   inshooti   tarkibiga   kirgan.   Oliy   tabaqali   shaxslar
go'rxonalari   qoshidagi   madrasalar,   odatdagi   oliy,   diniy   o'quv   yurtlaridan   farqli
ravishda   xo'jalik   binolari   va   maqbaraga   xizmat   qiluvchilar   uchun   ham   turar
joylardan iborat bo'lgan.
Arxeolog   olim   Xayrulla   Sultonovning   yozishicha.   Dor   ut   tilovat   ansambliga
kiruvchi va yuqoridagi tadqiqotchilar tomonidan Shamsiddin Kulol maqbarasi deb
atalib   kelinayotgan   hilxonaga   Shamsiddin   Kulol   emas,   balki   Amir   Tarag'ay   dam
etilgan. Shamsiddin Kulolning qabri esa Dorus saodat ansamblida joylashgan.
Shu   o'rinda   Amir   Tarag'ayning   piri   bo'lmish   Shamsiddin   Kulol   haqida
to'xtalib o'tsak. Kasbi kulolchilik bo'lgan, kitoblarda Shamsiddin Kulol yoki Kular,
Kulol   Faxuriy   deya   ataladigan   shayx   Buxoroning   Suxori   qishlog'ida   tavallud
topgan.   Movarounnahrdan   to   Makkagacha   piyoda   haj   ziyoratini   qilib   kelgan
shayxning   obro'si   xalq   orasida   ham   siyosiy   doiralarda   ham   juda   baland   bo'lgan.
Manbalarda   qayd   etilishicha,   Shayx   Shamsiddin   asosan   Kesh-nasaf   hududlarida
faoliyat   yuritgan.   Ayni   vaqtda   u   Naqshbandiya   tariqatining   asoschisi
Bohouddinning   piri   sifatida   ham   e'tirof   etiiadi.   Xususan,   Abdurahmon   Jomiy   va
Xo'ja Solih ibn Muboraklar Bahouddinning Shayx Shamsiddin bilan suhbatlashish
uchun atayin Nasafga borganini yozib qoldiradi.
Amir   Temur   otasi   Amir   Tarag'ay   singari   Shamsiddin   kulolni   pir   sifatida
ulug'lagan. Ibn Arabshoxning yozishicha Amir Temur endigina mustaqil faoliyatga
qadam   bosayotgan   vaqtda   Shayxni   ziyorat   qilishni   niyat   qiladi.   Shayxning   oldig
quruq borishni o'ziga ep ko'rmagan Temur, egnidagi yagona paxtalik kiyimini soti
puliga   echki   sotib   oladi.   Temur   echkini   yetaklab   Shayx   huzuriga   kelganda   u
o'zinin,   muridu   muxlislari   bilan   birga   chuqur   fikrga   tolgan   holda   Ollohning   zikri
bilan ban edi. Ular o'zlariga kelib zikrdan to'xtagunlaricha Temur eshik oldida tik turaver Temurning o'zini tutishi, muomalasi va Shayxga nisbatan hurmati tufayli S
o'sha yerda Temur haqqiga duo qilib, istagan murodiga yetishi uchun Olio... madad
so'raydi.   Zero,   Temurning   o'zi   ham   saltanatdan   erishgan   jamiyki   narsalari
mustahkam   makonlarni   fath   qilishini   Shayx   Shamsiddin   al   Faxuriy   duosi,   Sha,
Zainiddin   al-Xavofiyning   himmati   tufayli,   barcha   topgan   barokatlarini   faqat   Say
Barakaning yordami va duolari bilan bo'glagan.
Shayx   Shamsiddin   Kulol   Temur   Movarounnahr   taxtini   egallaganidan   yarim
o'tib, 1370-yilning noyabr oyida vafot etadi.
3. Dor ut tilovat majmuiga kiruvchi yana bir me'moriy inshoot Gumbazi Sayt
(2) hisoblanadi.
Gumbazi   Sayidon   maqbarasi   Dorut-Tilovat   me'morchilik   majmuasining   .
ko'rkam yodgorliklaridan biridir. Uning shimoliy old tomoni Ulug'bekning mashh
Ko'k   Gumbaz   masjidining   sharqi-g'arbiy   markazida   joylashgan   Shayx   Shamsidd
Kulol maqbarasi bilan tutashadi.
1981-yildan   boshlab   majmua   hududida,   jumladan,   Gumbazi   Sayidon
maqbaras   muntazam   arxeologik   tadqiqotlar   o'tkazilgan.   Shu   bilan   birga   Gumbazi
Sauiaqbarasidagi   bitiklar   takroran   tarjima   qilindi.   Natijada   ushbu   yodgorliklar
cpigrafikasi borasida qo'shimcha material to'plandi.
Gumbazi   Sayidon   maqbarasi   qurilishiga   oid   bitiklar   uning   ichki   tomonining
tepa   qismidagi   hoshiyaga   bitilgan.   Matn   ehtimol,   janubi-g'arbiy   burchakdan
boshlangan   bo 'lishi   mumkin.   G'arb   tomondagi   yozuvlar   tamir   jarayonida   o'chib
ketgan.   Yozuvning   janubiy   devordagi   o'rta   qismi   ham   zarar   ko'rgan.   Shimoliy
devorda   matnning   oxiri   yo'qolgan.   O'qishdan   va   yozishdan   oldin   bitikli   yo'lning
sirti chang-g 'ubordan  tozalangan.
Mam: "Muborak avlodlar" maqbarasini sayyidimiz «Sultonul A'zam»,   «aziz,
ulug'  sulton", sultonlar ichida hokimlikka eng munosibi, din va millat ko'makchisi
Ulug'bek Ko'ragon qurishni buyurdi. Olloh uning mulkini va sultonligini shuhratda
abadiy qilsin. 841 yilning qamar oyi» (1437 y.), degan mazmunda edi.
Maqbarani   bezab   turgan   guldor   naqshlar,   girixlar   asl   ko'rinishini   yo 'qotib,
yaxshi  vqlanmagan.  Maqbara 1970-1980-yillarda qayta  ta 'mirlangan. Gumbazi   Sayidon   maqbarasi   M.Ye.   Masson   tomonidan   o'qilgan   yozuvlarga
va   «hunga   binoan   chiqarilgan   ilmiy   asosga   ko'ra,   yaqinga   qadar   Ulug'bek
avlodlarining   muqbaralari   deb   atalib   kelingan   edi.   Xususan,   yuqoridagi   M.   Ye.
Masson   "Maqbarat   avlod   muborak"   jumlalarini   Ulug'bek   avlodlari   maqbarasi
sifatida talqin qilgan edi.
Matnning   dastlabki   tarjimasi   M.Ye.Masson   tomonidan   quyidagicha   bayon
ttilgan:   «Ushbu   «Mi Ьо g а k   Sultonning   avlod!ari»   maqbarasi   buyuk   olim   va...   din
va   t 'liqod.   ...ibn   va   qonunda...   sultonlarning   sultoni...   Ulug'bek   Ko'ragonnnng
fannoniga   binoan   qurildi.   Uning   saltanati   va   hukmdorligini   Olloh   (hijriy   841
yilning   Pishi   oyida)   barqaror   qilsin».   Yozuvning   "Maqbarat   avlod   muborak»
jumlasi "Ulug 'bek  avlodlarining maqbarasi» deb noto'g'ri talqin qilingan. Muborak
avlodlar maqbarasi"ning asl manosini bildiradi. Ayni vaqtda i  (lumbazi  Sayidonda
mavjud   qabrtoshlar   maqbaraga   qo'shni   qabristondan   ko'chirib   krltirilgan   deb
hisoblaydi.
Ammo   bu   borada   keyinchalik   tadqiqot   olib   borgan   arxeolog   olim   Xayrulla
Nulliinov   boshqa   xulosani   beradi.   U   Masson   o'qigan   jumlani   avlod   al   muborak
(xudo lylagan   avlodlar)   sufatida tarjima qiladi. Uning fikriga ko'ra, qabrtoshlarda
Bu   yodgoriiklarning   nomlanishida   arab   grammatikasiniig   «Jumlai   mutariza»   deb
aialuvchi   yashirin   qoidasi   qo'llaniladi.   Qizig'i   shundaki,   «Gumbazi   Sayidon»
maqbarasining   nomlanishi   va   «Mi Ьо g а k   Sultonning   avlodlari»dagi   yozuvlarda
ma'lum bir yaqinlik mavjud.
Maqbaraning   o'rtasida,   shimoliy-janubiy   yo'nalishda   oq   marmardan
ishlangan,   lekin   asrlar   o'tishi   bilan   qorayib   ketgan   to'rtta   qabrtosh   bor.   Ularning
uchtasiga o'yma naqsh va epigrafik matnlar bilan o'ziga xos jilo berilgan. Birinchi
qabtosh   o'z   olchamiga   ko'ra   boshqalaridan   yirikroq.   Uning   to'g'ri   burchakli
hoshiyasining   oynavand   sirtiga   suls   yozuvida   quyidagi   mazmundagi   yozuvlar
yozib   qoldirilgan:   "Bu   qabr   mag'fur-magTirta   qilingan   marhum   sultoni   saodat
Xudovandzoda   Abul   Maoliy-Olloh   uning   qabrini   nurli   qilsin,   Ibn   Xudovandzoda
Abul   Husayn   Ali   Asg'ar   (kichkiua   Ali),   ibn   Muhammad   Xudovandzoda,   Abul
Makorim,   Ala   al-Mulk   ibn   Xudovandzoda   Nizomiddin   Muhammad   Abul   Maoliy ibn   Xudovanzoda   Muhammad   Abul-Makorim   Ala   al-Mulk   ibn   Xudovandzoda
Shamsiddin   Abu   Ja'far   ibn   Xudovandzoda   Ziyo   ul-Mulk   Abu   Hasan
Xudovandzoda   Nosr   addin   Hasan   .il-Mahosin   ibn   Xudovandzoda   Nizomiddin
Muhammad Abul Maoliy Pahlavon ibn Xudovandzoda va Shamsuddin Abu Ja'far
ibn   Xudovandzoda   Ziyovuddin   Hasan   Abul-Hasanibn   Xudovandzoda   imodal-
Mulk Abul Husayn Abu Abdulloh' Muhammad ibn Abul Hasan Mir Abul Qosim
Ali   ibn   Ubaydulloh   Abu   Ali   ibn   Amir   Qosim   Mir   Ali   al-Husayn   ibn   Amir   Abu
Muhammad Amir Abu Hasan ibn Amir l baydldleh ibn Ubaydulloh A'lam Abu Ali
Ja'far ibn Husayn Asg'ar Abu Abdulloh,  ibn  Imom Zaynil Husayn ibn Ali Murtozo
Muhammad Mustafoning qizi I oti mailing eri. Unga va oilasiga, sahobalariga va
ularning ruhlariga urudu salovat va salomlan bo'lsin".
Qabrtoshning old qismida Quro'ni Karimning 55-"Ar-Rahmon" surasining 26
va 27-: "Yer yuzidagi barcha mavjudot foniydir. Ulug'lik va ikrom sohibi bo'lmisw
Rabbingizning "yuzi" boqiy qolur" hamda oyatlari "Olloh haqiqatni avtguvchidtYl
degan   iboralar   mavjud.   Bu   yerda   shuningdek,   Kalimai   Tavhid   bitilgan
bo'lib.'OIIohdan   o'zga   iloh   yo'q   va   Muhammad   uning   elchisidir"deb   yo/ib
qo'yilgan. Kuliy yozuvdagi ushbu matn qonuniy mavqeiga cgadir.
Qabrtosh tepasida marhumning ismi-sharifi va sana ko'rsatilgan yozuvlar borj
datnd;       "Hazrat   Maxdumzoda   mag'fur-mag'firal   qilingan   marhum   sultoni   saodal
Amir   Abul   Maoliyning   vafot   etgan   yil   tarixi   jumadul   avvalning   26-si   859
yil"(1455l yil 15-may) deb yozilgan.
M.G   Massonning   fikriga   ko'ra.   qabrtoshdagi   bitiklar   Abul   Maoliyni   Termig|
siyyidlari   nasliga   taaluqli   ckanligini   bildiradi.   Ularning   obro'si   Muhammad   I
Xorazmshohning   sayyidlaiidan   bni   (as-Saodati   buzurg)   Said   Olloh   al-Mulll
(Imomiddin   Termiziy   nomi   bilan   ham   mashhur)ni   xalifa   deb   e'lon   qilgandayoe
baland bo'lgan. Termiz sayyid lari shajarasida i "Ush-shahid" deb nomlangan.
1370-yilda,  Amir   Temurning hokimiyat   tepasiga  kelishida  Termiz  sayyidlari
fafl   ishtirok   etishgan.   XV   asming   ikkinchi   yarmida   ular   Temuriylar   bilan
qarindoslilik aloqalarini o'matishadi. Mazkur yozuv qabrtoshning o'ng tomonida ham davom ettirilgan. Aynan shu
yerdti   tors   tilida   bitilgan   she'riy   matn   bo'lib,   unda   nafaqat   yaqin   kishini.   balki
hukmdorni yo'qotish qayg'usi ifoda etilgan.
Abul Maoliy qabrtoshining yonidagi qabrtoshda dafn etilgan shaxsning ismi-
tharifi   saqlanib   qolmagan.   Oxirgi   so'zlaming   harflarini.   ya'ni   hijriy   892  yil   (1488
milodiy)   sanasinigina   o'qish   mukin.   Qabrtoshning   sirtida   fors   tilida   quyidagi
inn'noda she'riy bitik bor:
Oabrtoshning   yon   tomonlarida:   "Oxirat   kunining   podshosi   Ollohdan   boshqa
iloh Mi'q Mehribon Ollohdan boshqa iloh yo'q. 
Dor   ut-Tilovat   majmuiga   kiruvchi   Ko'k   Gumbaz   masjidini   (3)   1435-143*
yillarda   Amir   Temurning   nabirasi   Mirzo   Ulug'bek   otasi   Shohrux   Mirzo   nomida
buyod   ettiradi.   Masjidning   mahobatli   gumbazi   koshinkoriy   ko'k   rangd
bo'iganligidan 31
 Ko'k Gumbaz nomini olgan.
Masjidning   bosh   peshtoqi   Shayx   Shamsiddin   Kulol   maqbarasi   peshtoqig
qarama-qarshi  joylashib, o'ziga xos qo'sh uslubni  tashkil  etadi. Ko'k Gumbaz Jon
masjidi   sifatida   bunyod   etilgan.   Uning   bizgacha   faqat   markaziy   qismi   hamda
sharqcjj   qaragn   qismi   yetib   kelgan.   Masjidning   markaziy   qismi   kub   shaklida
qurilgan   bo'lib   to'rt   burchakli   katta   xonaqoh   juda   baland   konussimon   qilib
ishlangan   shipning   ark   orqali   oraliq   mustahkamlagichlar   bilan   o'zaro
jipslashtirilgan.   Keyin   esa   o'n   oil   tayanchiqqa   ravoqi   ko'rinishida   mohirona
birlashtirilgan. Natijada masjidning ulk gumbazi ichkari va tashqarisidan nihoyatda
salobatli bo'lib tuyuladi.
Dastlabki   olib   borilgan   tadqiqotlar   Ko'k   Gumbaz   masjidi   XIV   asrda   mavji
bo'lgan   Jome'   masjidi   o'rnida   bunyod   etilgan   degan   xulosani   bergan   bo'lsa,   1974
1981-yillarda   olib   borilgan   arxeologik   tadqiqotlar   natijasida   masjid   Qoraxoniyli
davridagi  X-XU asrlar me'morchiligida keng qo'llanilgan to'g'ri burchakli g'ishtda
iborat   oldingi   masjidning   poydevori   ustiga   bunyod   etilganligi   aniqlandi.   Bunda
tashqari   uning   devorlaridagi   rangli   koshinlar   parchasi   va   kuydirilgan   jigarrang
bo'laklari   ham   yuqoridagi   taxminlarni   tasdiqlaydi.   Zero,   bunday   koshin   kuydirilg
jigarrang   gil   Afrosiyobda   XII   asr   masjidlarii   qazish   paytlarida   ham   topilgan.   Ul Buxorodagi   Mag'oki   Attor   masjidining   (XII   asr)   ravoqlarida,   Chashmai   A>
maqbarasi     (XII   asr)   peshtoqlarida   uchraydi.     Shuningdek,   masjidning   janut
sharqidagi   ustun   ostidan   ham   shu   davrga   oid   me'morchilik-kulolchilik   namunala
o'yma   naqshlar   va   nur   sochayotgan   yulduzga   o'xshash   rang-tasvirlar   bill
to'yintirilgan jigarrang sopollar topilgan.
Jome'   masjid   bezaklaridan   bizgacha   peshtoq   qismidagi   boshoqqa   o'xshash
gulll   tasviri tushirilgan bezaklari, sirtqi gumbaz tayanchiqlarida sirkor koshinlarga
bitilgfl   Qur'on   oyatlari   hamda   masjidning   kirishdagi   keng   ravoqida   saqlangan
tarixiy   bitijH   yetib   kelgan.   Bitikning   ham   ma'lum   bir   qismi,   ya'ni   oxirgi   jumlasi
saqlanib   qolgaf   bo'lib,   uning   mazmuni   quyidagicha:   "...sultonning   o'gli   Sulton
Ulug'bek   Ko'ra |B   Olloh   uning   podshohligini   va   hukmronligini   abadiy   qilsin.   849
hijriy yil"
Masjid tashqi bezaklarida ko'k va havorang g'ishtchalardan geometric setkalar
ichida "Olloh", "Yagona", "Buyuk(Akbar)" kabi so'zlar joylashtirilgan.
Jome' masjidi XIX asr oxiri-XX asr boshlarida bir necha marta ta'mirlangan.
Xususan,   Buxoro   amiri   Abulahadxon   tomonidan   masjid   hovlisiga   yangi   kirish
qismi   (1904/1905),   hovlining   shimoliy   tomonida   sakkizta   hujra   (1909),   keyinroq
hovlining   sharqiy   tomonida   (1910)   yana   bir   qancha   hujralar   qurilib,   ulardan
bizgacha   beshtasi   saqlanib   qolgan.   Amir   Olimxon   tomonidan   esa   hovlining
shimoliy tomonida yana ikkita hujra bunyod etiiadi.
Keyingi yillarda ham masjid binosida ta'mirlash ishlari olib borilgan. Ammo
asosiy   ta'mirlash   ishlari   istiqlol   yillarida   Amir   Temurning   660   yillik   hamda
Shahrisabzning   2700   yillik   yubileylari   arafasida   ta'mirlanib,   keng   ko'lamli
obodonlashtirish   ishlari   olib.   Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   yozishicha,   Temurning
ikkinchi   o'g'li   Umarshayx   Mirzo   1   394-yilda   Bog'dod   yaqinidagi   qal'ani   ishg'ol
qilish paytida, 40 yoshida halok bo'lgach, uning jasadi dastlab Sherozga, so'ng esa
Keshga olib kelinib, dcyarli qurib bitkazilgan Dorussaodat hilxonasiga dafn etiladi.
Darhaqiqat Dorussaodat majmuasi Temuriylaming sulolaviy hilxonasi sifatida
qurilgan bo'lib. kclajakda bu yerga sulola asoschisi Amir Temurning o'zi ham dafn
etilishi   lozim   edi.   1404-yiI   Kcshda   bo'lgan   ispan   elchisi   Klavixo   Doms   saodat hilxonasini   ko'zdan   kechirib,   bu   yerda   Temurbek   o'zi   uchun   go'rxona   bunyod
etishga rarmon berganligini qayd etadi. Ushbu g'orxonaning yer osti qismi XX asr
30-yillaridagi arxeologik qazishma ishlari natijasida aniqlanadi.
Doms   saodat   majmuasini   qurilishi   yuqorida   qayd   qilganimizdek,   1380-
yillarda boshlangan bo'lib, yiginna yildan ziyod davom etgan. Xususan, 1404-yilda
Keshda bo'lgan Pui Gonzales de Klavixo majmua qurilishi davom etayotganligini
aytib o'tadi.   Klavixo  hilxona juda  boy  bo'lib,   oltin,   lojuvard,   koshinlar  bilan
bezatilganliginib.   hilxona   hovlisida   ko'plab   daraxtlar   ekilib,   hovuzlar
qurilganligini   yozadi.   Bundan   tashqari,   Klavixo   hilxonada   Temurbek   farmoniga
ko'ra   otasi   va   o'g'li   sharafiga   har   kuni   yigirmata   qo'y   qurbonlik   qilinganini   ham
alohida qayd etadi. Boshqa tarixchilar asarlarida ham shunga o'xshash ma'lumotlar
berilib, Doms saodai  majmuasi  ulug'vor va ulkan imorat  bo'lganligi aytib o'tiladi.
Olib   borilganj   arxeologik   qazishmalar   ushbu   ma'lumotlar   asosida   Dorus   saodat
binosi 70x50 metr bo'lganligini, g'arbiy fasadning peshtoqi ark ravog'i bilan birga
20   metr   bo'lganligi   tasdiqladi.   Bundan   tashqari   bu   yerda   ziyoratxona,   oshxona,
masjid, kutubxon xudoyixonalar bo'lgan A. Vamberining qayd etishicha, masjidda
mullalar marhuml ruhini shod qilish uchun Qur'on tilovat qilishgan.
Mustaqillik yillarida Amir Temurning 660 yilligi hamda Shahrisabz shahrini
2700   yillik   yubileyini   o'tkazish   maqsadida   Doms   saodat   majmuida   keng   ko'lam
arxeologik   qazishmlar.   ilmiy   izlanishlar,   konservatsiyalash   va   ta'mirlash   ishi
amalga oshirildi. Majmuadagi Temur sag'anasi, Jahongir Mirzo qabri bilan bir qat
o'rni-andomi yasalib. barcha imoratlaming poydevorlari tiklandi.
2.   Amirzoda   Muhammad   Jahongir   Temurning   to'ng'ich   o'g'li   bo'lib.   Am
Temurning birinchi xotini Amir Chag'uy Barlosning qizi Nurmushk og'a tug'ilgan
farzandidir.
Jahongir  Mir/o 1372-yilda, ya'ni  16 yoshida Xorazm  hukmdori  Yusuf  So'fin
qizi Suyun Bekaga uylanadi. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, "bu to'y ikki
davom   etib,  hatto  bunday  to'yni  Afrosiyob   hamda  Faridun  zamonasida   ham   hech
ko'rmagan     va     eshitmagan".       Shundan       so'ng     Temur     farmoni     oliy     chi
mamlakatning   barcha   yerlarida   sharob   ichishni   taqiqlagan   edi.   Biroq   Jahongir   M oradan to'rt yil o'tgach, 1376-yil Samarqandda to'satdan vafot etadi.
Amirzoda   Jahongirning   bevaqt   o'limi   Sohibqironga   qattiq   ta'sir   qilgan   e'
Chunonchi,   ayrim   manbalarda   aytilishicha,   Temur   keyingi   30   yil   davomida   b
marta kulmagan ekan.
Mamlakatda   motam   e'lon   qilinib,   vafot   etgan   shahzoda   jasadi   Shahri
yuboriladi. Bu yerda shahzoda jasadi uchun vaqtinchalik go'rxona tayyor (Chunki
o'lim kutilmaganda ro'y bergan edi).
Oradan   birmuncha   vaqt   o'tgach.   Amir   Temurning   1379-yilgi   Xorazm
yurishidan   Wng,   juda   ko'p   ustalar   Shahrisabzga   keltiriladi   va   Sharafiddin   Ali
Yazdiyning bergan ma'lumotlariga ko'ra "Jahongirning go'rxonasi  sifatida  haddan
ziyod   baland   mmrat"   barpo   etiladi.   Bu   imorat   keyinchalik   butun   Doms   saodat
kompleksiga asos bo'lib, maqbara yon atrofida boshqa binolar ham bunyod etiladi.
Shuni   alohida   qayd   etish   joizki,   Jahongir   Mirzoning   o'g'illari   Muhammad
Sulton vii I'irmuhammad Jahongirlar Amir Temurning sevimli nabiralaridan bo'lib,
otalari   Inhongir   Mirzo   vafotidan   so'ng   Muhammad   Sulton   Temur   davlatining
valiahdi etib laylnlangan edi. Ammo Muhammad Sulton 1403-yilda vafot etgach.
Amir   Temur   iimrining   so'nggi   daqiqalarida   o'ziga   voris   qilib   Pirmuhammadni
tayinlaydi.   Lekin,   larlxdan   ma'lumki,   Temur   vafotidan   so'ng   uning   saltanatida
o'zaro   kurashlai   bonhlanib,   kurashlar   natijasida   Pimruhammad   Jahongir   o'zining
vaziri I'irali I  о  iiiiuonidan o'ldiriladi.
Jahongir Mirzi  maqbarasi  Doras saodat  majmuasining bizgacha yetib kelgan
trtgona yer sathida joylashgan qismi bo'lib. u hozir ham o'zining ulug'vorligi bilaii
kliluni hayratga soladi. Maqbaraning asos qismi to'rtbuchak. usti esa konussimon 
Mirzo   maqbarasi   ham   Hazrati   Imom   nomi   bilan   mashhu   in   I   mom
Muhammad   Abdal   ibn   Xamir   ibn   Nasr   al   Keshiy   ismi   bilan   lb,   Hazrati   Imom
maqbarasi   deya   atala   boshlanadi.   Ayni   vaqtda   maqbaraniiv,   i   vuqti   haqidagi
ma'lumotlar   chalkashib,   shahrisabzliklar   orasida   bu   boradi   I   qurashlar   paydo
bo'ladi. Masalan, maqbara binosining usti konussimon i bilan yopilgaligidan kelib
chiqqan   holda   maqbara   XII   asrda   yashagan   Щ   Arslonxon   tomonidan   qurilgan
degan   qarashlar   paydo   bo'ladi.   rati   Imom   nomi   bilan   bo'gliq   qarashlar   XIX   asr davomida ham saqlaml' XIX asr o'rtalarida Shahrisabz hokimi Bobobek buyrug'iga
binoan Jaongi; llia/uiti Imom) maqbarasi yoniga taqab hozirga qadar Hazrati Imom
nomi  n o m l i  masjid va madrasa bunyod etiladi.
Hfti amiri Amir Muzaffar Shahrisabzni o'z davlatiga qo'shib olishdan oldin bu
fwhonlyluri orasida o'z obro'sini ko'tarishga harakat qiladi. Shu maqsadda u
285 hijriy (1868/69 milodiy) yilda Hazrati Imom mozori uchun naqshlar o'yib
ishlangan,   chiroyli   ikki   tabaqali   eshik   sovg'a   qiladi.   Eshikda   Imom   Muhammad
Keshiy   nomi   o'yib   yozilganligi   bu   davrda   Hazrati   Imom   kulti   aholi   o'rtasida
mustahkam o'rnashganligidan dalolat beradi. Shahrisabz Buxoro amirligiga qo'shib
olingach, Buxoro hukmdorlari tomonidan Hazrati Imom maqbarasini ziyorat qilish
hamda   unga   g'amxo'rlik   qilish   an'anaga   aylanadi.   Jumladan,   Amir   Abulahadxon
ornonidan   1903-yilda   Hazrati   Imom   mozori   hovlisiga   yangi   kirish   qismlari
qurilgan bo'lsa. Amir Said Olimxon tomonidan Hazrati Imom mozoridagi hujralar
va qishki masjid binosi 1914-1915-yillarda qayta quriladi.
1933, 1940, 1950-yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida maqbara aslidaj
Arnirzoda Jahongirga tegishli ekanligi ilmiy jihatdan asos topdi.
3.   Jahongir   Mirzo   maqbarasidan   deyarli   40   inetr   janubi-sharqda   Sohibqiron
o'zij   uchun   qurdirgan   sag'ana   joylashgan.   Bir   qarashda   baland   qilib   qurilgan
maqbai bilan yer osti sag'anasini bir-biriga bog'lash juda mushkul. Lekin qadimda
ularnii   ha
r   ikkisi   ham   yagona   ulkan,   mahobatli   Dorus   saodat   koshonasining
ajralmas tarkib qismi bo'lgan.
Hilxonaga   bir   vaqtlar   mavjud   bo'lgan   xudoyixonaning   janub   tomonidagi   kir
z'nalari   orqali   tushilgan.   Yer   osti   sag'anasi   o'ziga   xos   to'rt   burchakli   xonadan   ib
bo'lib,   atrofiga   yuza   ravoqli   tokchgalar   o'yilgan.   Uning   butun   yuzasi-devorlari
,0
kcha, ravoqlari usti marmarsimon oppoq ganch bilan qoplangan.
Uncha baland bo'lmagan tosh gumbazning qoq o'rtasida esa sakkiz qirrali naf
ulug'vor   gultoj   ishlangan   bir   xil   balandlikdagi   bcshta   ravoqli   tokchalarnir
de
vorlarida   to'liq   tutashtirilgan   suls   xatidagi   tasmasimon   yozuvlar   nozik   did   biL
bitilgan. Oibla tomondagi devorda, naqshinkor to'rtburchakli marmartosl.ga Fotiha
surasi mahorat bila o'yib ko'chirilgan. Shiftga   tutashtirilgan   burchakli   marmar   tokchalarda   bodomsimon   tamg'i
ko
'ndalangiga   o'yib   ishlangan.Ulardagi   barcha   yozuvlar   Qur'oni   Karim   oyatlark
ko
'chirmalar   bo'lib,   Ollohning   ismi   va   sifatlaridir.   Jumladan,   "Ollohu   akbar"(OII
buyukdir),   "Subhonolloh"   (Olloh   han   narsadan   pokdir).   "Alhamdullilloh"   (Ollc
hamdu sanolar bo'lsin) kabilar.
Sag'ana     o'rtasida   Amir   Temur   uchun   atalgan   tosh   tobut   (2,5x1,40x0,'
Joylashgan.  Tobut  kulrang yaxlit  marmar  toshdan ichi o'yib yasalgan.  Tobut  ham
yaxlit marmardan yasalgan bo'lib, qalinligi 11 sm. Tobut chekkasida qu azmundagi
yozuv   bitilgan:   "Payg'ambar   aytmishlar:   Olloh   uni   rahmat   qili   Bartdasi   oxiratga
rixlat qilgach, uning oldiga (qabrga) qora tanli va ko'k ko'zli  far
ishta keladi. Ulardan
birining   ismi   Munkar,   ikkinchisiniki   Nakirdir.   Uk   m
arhum   musulmon   bo'lsa
aytadikim, u (payg'ambar) Ollohning bandasi va rasulk   Me
n Ollohdan bo'lak tangri
yo'qligiga,   Muhammad   uning   yerdagi   rasuli   ekanli,   shahodat   beraman.   Ular
aytadilarkim,   biz   shunday   javob   berishinginga   ishonga   Shundan   (savoldan)   so'ng
marhumning   qabri   yetmish   gaz   kengayadi.   So'ngra   aytadilarki,   "Uxla"-deb.   U
aytadi: "Uyimga qaytishimga va o'ztaqdirim haqida i berishimga ruxsat bersangiz".
Unga aytishadi: "uxla" va u uxlaydi. U  ke
l«nchakka bo'lgan muhabbatigina uyg'ota
oladigan kuyovdek uxlaydi. Ey, 1  
chinakam jannat bor, do'zax bor, hovuz bor, sirot
ko'prigi bor, mahshar kuni o'sha kuni olloh hammani-qabrdagilarni tiriltiradi...men
unda yashayman, unda o'laman, agar Olloh istasa unda tirilaman". Ushbu yozuvlar
suls   usulida   yozilgan   bo'lib,   Muhammad   payg'ambaming   so'zlaridan   ko'chirib
olingan.
Qopqoqning o'rtasida Temurning cpitofiyasi yozilgan marmar lavhani qo'yish
uchun   to'g'ri   burchakli   joy   o'yib   hozirlangan.   Ammo   bevaqt   o'lim   hamda
Temurning   (io'ri   Amir   maqbarasiga   qo'yilishi   qopqoqdagi   o'yiq   joyni   bo'sh   qolib
ketishiga olib keladi.
Qopqoq   yuzasida   beshta   temir   tutqichlar   joylashtirilgan   bo'lib,   bir   vaqtlar
qopqoqni ochib yopish uchun ularga zanjirlar o'rnatilgan.
Bir   kishiga   mo'ljallangan   ushbu   sag'ana   o'zining   hajmi   (6,40x6,12),   qurilish
inuhandislik   jihatidan   yagonaligi,   yozuvlarga   mo'lligi   hamda   oddiyligi   bilan boshqa   Mg 'analardan   ajralib   turadi.   Hatto   M.S.   Andreev   uni   to'liq   Toshkentdagi
san'at ntuzeyiga ko'chirishni taklif qilgan edi.
Ma'lumki,   odatda   maqbaralar   ikki   qism,   ya'ni   sag'ana-u е g   osti   qismi   va
Jyoratxona-yer ustki qismidan iborat bo'ladi. Amir Temur sag'anasi ham shunday 
Manbalarda   sag'ananing   ustki   qismi   nihoyatda   go'zal   bo'lganligi   qayd
qilinadi.   u   ..in,   ispan   elchisi   Klavixo   go'rxonalar   juda   boy   bo'lganligi,   oltin,
lojuvard va   Mhinlur   bilan bezatilganligini qayd etadi. Shunga o'xshash  ma'lumot
XV   asrning   ktiiiulu   choragida   Shahrisabzda   bo'lgan   Xitoy   elchilari   esdaliklarida
ham   uchraydi.   MIiu   clchilarining   so'zlariga   qaraganda   "ibodatxona(Dorus
saodatjning   eshik   va   4»i»/nliii   i   oltin,   turli   rangdor   shishalar   va   qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan". Adabiyotlar:
1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995. 
2.   Бердимуродов А Гури Амир макбараси  C -1996  .
3 .   Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон 
архитектура  ёдгорликлари тарихи.Самарқанд.2008.
4.   Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996   й.  
1. Kattayev  К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral
2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996-
yil 25-oktabr
3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992-
yil 5-son
4. Клавихо   Руи   Гонзалес.   Дневник   путишествие   в   Самарканд   по   двору
Тимура (1403-1406). М.,1970.
5. Маньковская   Л.   Ю.   Архитектурные   памятники   Кашкадарьи.   Т.,
«Узбекистан», 1979.
6. Маньковская   Л.   Ю.   Неизвестные   памятники   Х X —Х I Х   вв.   в
Кашкадарьинской   области.   «Строительство   и   архитектура
Узбекистана», 1969,№ П.

Shahrisabz shahridagi me’morchilik yodgorliklar Reja: 1. Oqsaroy binosidagi yozuvlar 2. Dor ut-Tilovat majmuasining shakllanishi 3. Shamsiddin Kulol maqbarasi 4. Gumbazi Sayyidon 5. Ko'k Gumbaz masjidi

Oqsaroy yodgorligi XIV-XV asrlarga oid yodgorliklar orasida eng yirik obidalardan biri sanalib, uning bizga qadar ikki pilani (ustuni) yetib kelgan. Binoning qurilishi Amir Temurning Xorazmga qilgan to'rtinchi yurishi davriga to'g'ri keladi O'sha davr tarixchisi Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, Xorazm poytaxti Urganch Amir Temur tomonidan bosib olingach, "Temur ishga yaroqli barcha ndamlami Xorazmdan Movarounnahrga ko'chirib, Kesh 2 ' shahriga joylashtiriah haqida fannon bcrdi va bu yerda xorazmlik ustalar baland saroy bunyod etdilarkl, hozirgi kunda u Oqsaroy nomi bilan ataladi". Bundan kelib chiqadiki Xorazmdan ustalaming ko'chirilishi 1379-yilning oxiri^a to'g'ri kelishini hisobga olsak, Oqsaroyning qurilishi 1380-yilning o'rtalainla boshlangan. Bu sana Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub "Zafarnoina" asarining Oqsaroy qurilishiga bag'ishlangan maxsus bo'limi-"Kesh xisorinl v| Oqsaroyni qurilishi to'g'risida hikoya"da ham o'z aksini topgan. "Sichen' 9 yillili tarix yeiti yuz sakson birda (1380-yil mart) ul shaharga qal'a soldurdi". Yozma manbalarda ikki peshtoq devori boshqa-boshqa me'morlar tomonidan qurilganligi qwayd etiiadi. Tadqiqotchilarning fikricha, haqiqatdan ham sharqiy minoradagi g'isht terish uslubi g'arbiy minoiadagidan keskin farq qiladi. Yodgorlikning qurilishi borasida bir qancha afsona va rivoyatlar mavjud bo'lib, ularning birida aytilishicha Sohibqiron Amir Temur Keshda mahobatli saroy barpo etishni rejalashtirgach, bosh me'momi chaqirib unga o'z fikrini bayon etadi. Shunda bosh me'mor o'zini xazinaga eltishlarini so'raydi va Temurning ko'zi oldida loyga oltin aralashtirib, bir nechta g'isht yasaydi. Me'mor bunday gishtlardan bino poydevori bunyod etilishini aytadi. Me'mor Temurning hatti-harakatlarini va aytgan gaplarini xotirjam eshitganini ko'rib g'ishtlarni xazinachiga qaytaradi. Temur esa me'mordan qilgan ishiga izoh berishini so'raydi. Bunga javoban me'mor sohibqironning ulkan va go'zal in.orat barpo etish istagi qanchalar kuchli ekanligini ko'rish va bunday ko'rkam imorat barpo etish juda katta harajatlai talab etsa ham sohibqiron bu harajatlarga rozi ekanligiga ishonch hosil qilish, shundan keyingina qurilish ishlarini boshlamoqchi bo'lganini aytgan ekan.

Ikkinchi bir afsonada aytilishicha, Oqsaroy binosining asosiy qismi qurib bitkazilgach. Amir Temur bosh ustaga zudlik bilan binoni koshinlar bilan bezashi lii/iniligini aytib, uni shoshira boshlaydi. Sohibqiron bosh ustani shoshiravergach. nuiika/iy gumbazning devoriga odam bo'yi keladigan, lekin yerga tegmaydigan qilib Mnjir osib qo'yadi va o'zi qochib ketadi. Undan keyin esa oqtoshlar yotqizilgan hovli, boy bezatilgan tiplar bor. Hovli o'rtasida katta hovli bo'lib, hovlining eni uch yuz qadam, hovli orqali saroyning eng katta binosiga o'tiladi. Bu binoga kirishda ham juda katta va baland eshik bo'lib, u oltin, lojuvard va koshinlar bilan mohirona bezatilgan. Eshikning yuqorisiga esa sh'er va quyosh tasviri tushirilgan. Bu eshik orqali to'rtburchak shakldagi qabulxonaga kiriladi. Qabulxona devorlari ham oltin lojuvard va koshinlar bilan bezatilib, ustiga tilla suvi yugurtirilgan. Bu yerdan elchilarni yuqori qavatlarga olib chiqdilar. Bu yerda xonalar shunchalik ko'pki, ulami birdaniga tasvirlashning iloji yo'q. Bu yerdagi bezak ishlarining barchasi oltin, lojuvard va qimmatbaho toshlardan qilinganki, bunga hatto Parijning mohir ustalari ham qoyil qolishi mumkin." Oqsaroy haqida ma'lumot Zaxiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma"sida ham uchraydi. U Oqsaroyni quyidagicha tasvirlaydi: "Temurbek.-.Keshda ko'plab oliy imoratlar bino etdi. O'ziga devon o'lturur uchun bir ulug' peshtoq va yana o'ng yonida va so'l yonida tavochi beklar bilan devon beklari o'ltirib devon so'rar uchun ikki kichikroq peshtoq qilibdur. Yana sovrun eli (arzchilar) o'ltirur uchun har tomonida kichik-kichik toqchalar qilibtur, muncha oliy nishon olamda kam nishon berar. Deyirlarkim, Kisro toqidin bu biyikratur". (Toqi Kisro-VI asrga mansub Ktesifondagi saroy arkasi). Ushbu ma'lumotlardan xulosa chiqaradigan bo'lsak, Oqsaroy rejaviy tuzilishi, qurilishi va foydalanilishi nutqai nazaridan o'zaro bog'liq bo'lgan uch qismdan iborat bo'lgan. Kirishda ma'muriy boshqaruv qismi qabulxona va turarjoy xonalari bo'lgan saroy va bog' xiyoboni qismlaridir. Saroy o'sha davrdagi an'anaviy asosda, cho'zilgan to'g'ri burchakli tiplar (ayvonlar) bilan o'ralgan hovlida qad ko'targan.

Saroy hovlisining eni 120-125 metr, saqlanib qolgan mikrorelefiga qaraganda, 240250 metrni tashkil etgan. Arxeologik qazishmalar jarayonida ochilgan qurilish qoldiqlari ham yuqoridagi ma'lumotlarni to'ldiradi. Unga ko'ra Oqasaroyning qurilishi rejasi to'g'ri burchakli bo'lib, hovli oxirida qabul zali, hovli bo'ylab esa serhasham ayvonlar, xizmatkorlar uchun turarjoylar mavjud bo'lgan. Oqsaroy binosi hajm jihatidan nihoyatda ulkan bo'lib, uning mahobatidan hayratga tushgan Sharofiddin Ali Yazdiy "...gardun muhandisi muncha yoshi bilan olamni kezib hech bir yerda mundoq shahar va ko'shk ko'rmagan turur"-deb yozadi. Temuriylar davri tarixchisi Nizomiddin Shomiy ham Oqsaroy haqida so'z yuritar ekan, bino ravoqini yulduzga qadar bo'y cho'zishini va dunyoda unga teng keladigan biror-bir bino mavjud emasligini ta'kidlaydi. Tarixchi Hofiz Abro' esa inshootni ta'riflar ekan, Oqsaroy binosi bir necha farsax uzoqlikdan ko'rinib turganligini qayd etadi. Darhaqiqat, hozirda ham Shahrisabzdan 35 km. shimolda, dengiz sathidan 1678 metr yuqorida joylashgan Taxtiqoracha dovonidan Oqsaroy harobalarini yaqqol ko'rinishini hisobga olsak, bu borada muallil mubolag'a qilmay otganligiga amin bo'lamiz. Oqsaroy haqida saqlanib qolgan rivoyatlaming birida saroy tomi ustida hovu/ bunyod etilganligi qayd etiladi. Rivoyatga ko'ra hovuzda qo'rg'oshin quvurlar orqali Taxtiqoracha davonidan kelgan buloq suvlari favvora bo'lib chiqib turar ekan. Oqsaroy binosi manbalarda qayd qilinganidek, koshinlar, oltin suvi yuritilgan naqshlar va gullar bilan bezatilgan. Buni hozir ham bizgacha yetib kelgan kirish peshtoqining ikkita ulkan ustunida ko'rishimiz mumkin. Ikki ustun sirlangan mozaika va betakror o'yma naqshlar bilan bezatilgan. Bu yerdagi geometrik va tabiiy naqshlar o'z davrida yetti xil rangda tovlangan bo'lib, "haft rang" deb yuritilgan. Saroyni bezashda naqshinkor usullarda bitilgan diniy falsafiy yozuvlar bilan bir qatorda dunyoviy mazmunga ega yozuvlarga ham alohida e'tibor

berilgan.Hozirgi kunga kelib olib borilgan ko'pgina tadqiqotlar natijasida bu yerdagi ko'plab arab va fors tillaridagi yozuvlar o'qilib, tarjima qilingan. Oqsaroyning me'moriy bitiklarini XIX asrda I. L.Kun, N.F. Sitnyakovskiy kabi rus sharqshunoslari ko'chirishgan va ulami M.S.Andreyev -qisman tarjima qilgan. XX asming boshlarida ushbu yozuvlar sharqshunos olim V. V. Bartoldda qiziqish uyg'otib, u hatto M.Ye.Massondan xat orqali ayrim sanalami aniqlashni iltimos qilgan. Keyinchalik Oqsaroy bitiklarini o'rganish va tarjima qilish bilan M.Saidjonov va Ya.G'ulomovlar shug'ullanishgan. 1942-yilda Oqsaroy bitiklarining bir qismini M.Masson tadqiq etib, ushbu binoning bezaklari hijriy 797 (1394-1395 m.y.) yilda usta Muhammad Yusuf Tabriziy tomonidan bajarilganligini aniqlaydi. Bu yozuv kirish ravoqining g'arbiy ustunida ikki marotaba keltirilgan. Ammo ko'p yillar davomida Oqsaroy bitiklari mukammal tadqiq qilinmay qoldi. Oqsaroy peshtoqining ikki yonidagi minoraiar bezak qoplamasida «SuIton - Ollohning yerdagi soyasidir» va «Sulton - soyadir» mazmunidagi bitiklar yirik (2,8 metr) «kufiy» xatidagi harflar bilan bajarilgan. Yozuvlar bir necha bor takrorlanadi va ikkinchi yozuv minoraning pastki qismida bo'lib, joy yetishmasligidan tugatilmagan. Me'mor-bezakchilaming bu xatosiga M.Masson o'z vaqtida e'tibor bergan. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ushbu mazmundagi yozuv rasmiy-meyoriy hikmat shaklida qabul qilingan bo'lib, me'moriy binolardan tashqari ham keng Ishlatilgan. Peshtoq g'arbiy ustunining old tomonida, binoning hozirda saqlanib qolgan qismining butun balandligi bo'ylab cho'zilgan yozuv ham mavjud bo'lib, u shunday 0 qiladi: "Go'zalligi jihatdan hayratlanarli va ko'k gumbazlari bo'lgan bu bino, peshtoq qubbalarida o'z aksini topgan va jilvalanuvchi turli rangdagi nurlar taratuvchi mash'alaga o'xshaydi". Bu matn oxirigacha o'qilmagan. Chunki uning ayrim joylari bu/ilgan. Shu yozuv ostida boshqa bir inatn joylashgan: «Podshoh -Ollohning yerdagi soyasi. Uning ulug'iigi - davlatidin.