logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Sirojiddin Sayyidning poetik mahorati

Sirojiddin Sayyidning poetik mahorati

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

43.5263671875 KB
Скачать
1 MAVZU: SIROJIDDIN SAYYID SHE RIYATIDA ʼ TALQIN VA VATAN TUSHUNCHASI I. KIRISH. Mavzuning maqsadi va vazifalari II. ASOSIY QISM 1. Sirojiddin Sayyid hayoti va ijodi 2. Sirojiddin Sayyid she riyati mavzu ko’lami ʼ 3. Sirojiddin Sayyid ijodida tarixiylik 4. Shoir she riyatida bobur obrazi talqini ʼ III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ 3KIRISH Insoniyat qalbida hamisha ruhiy ozuqaga ehtiyoj seziladi. U o’z qalbini tiklash, tafakkurini kamolotga yetkazish uchun kuch-quvvat manbalarini izlaydi. Tarix, xotira ana shunday qudratli manba sarchashmasi hisoblanadi. Kishi faqat ma’lumot olish uchungina tarixni o’qimaydi. Bu unga o’tmish haqida tasavvurga ega bo’lish va xulosalar chiqarish uchun ham zarurdir. Istiqlol tufayli Vatan, xalq, ajdolar, o’tmihs, qadriyat va meros haqida baralla so’zlash imkoniyati tug’ildi. Adabiyot tarixga katta umr beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Shu tinch jamiyatda tarixga qiziqish uyg’otish, xalqni o’zligini anglashga urinish mas’uliyatini ham adabiyot birinchilardan bo’lib o’z zimmasiga oladi. She’riyatga tarixiy shaxslar kirib kelib, kitobxon ko’z o’ngida buyuk ajdodlarimizning qiyofasi gavdalandi. Shu o’rinda aytish kerakki, istiqlol davri shoirlari ijodida tarixiy mavzuni o’rganish, tadqiq etish va baholash bugungi adabiyothsunoslik ilmi zimmasidagi dolzarb vazifalardan sanaladi. Millatning yashash tarzi, olamni badiiy idrok etish yo’sinida ulkan o’zgarishlar yasagan XX asr o’zbek adabiyotiga xos xususiyatlarni kuzatish, ulardan muayyan ilmiy xulosalar chiqarish mutaxassislardan ulkan mas’uliyat talab qiladi. Bu asrda dunyoning eng qadimiy xalqlaridan bo’lgan o’zbeklarning olam hodisalarini qabul qilish va unga yondoshish tarzi avvalgi o’nlab asrlardagiga nisbatan jiddiy o’zgardi va bu adabiyot xalqimizning ma'naviy hayotida, badiiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida bosqich bo’lib qoldi. CHo’lpon, Fitrat, Abdulla Avloniydan boshlab SHavkat Rahmon, Muhammad Yusuf, Abdulla SHer, Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azimgacha bir necha avlod ijodkorlari millat manaviy- intellektual hayoti rivojini belgilovchi badiiy barkamol asarlar yaratishdi. Ushbu sirada Sirojiddin Sayyidning ham alohida o’z o’rni bor. Bu avlod namoyandalari yaratgan asarlarsiz millat ma'naviy-madaniy hayotini tasavvur qilish qiyin. Zero, jamiyat ma'naviyatini yuksaltirish har doim ham badiiy so’z san'atining zimmasida bo’lgan. SHu o’rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi gaplarini eslash o’rinlidir: “Mamviyat hаqidа gаp kеtаг ekon, men аvvаlо, insonni ruhiy poktenish vа yuksalishga da'vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon iгodasini, e'tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg , otadigan qudгatli botiniy kuchni tasavvuг qilaman” J . SHu ma'noda, Sirojiddin Sayyid badiiy merosini o , гganish tadqiqotning dolzerbligini belgilaydi. Ishdan ko , zlangan asosiy maqsad Sirojiddin Sayyid she’riyatida tarixiy mavzuning qaydarajada ishlanganini, tarixiy siymolar qaydarajada talqin etilganiligini, she’riyatining poetik xususiyatlarini, uning badiiy san’atlardan foydalanish mahoratini, so’z qo’llashdagi zukkoligini, she’riyatining yetakchi mazmun mohiyatini ochib berish; - Sirojiddin Sayyid liгikasining ХХ asгning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari o’zbek she'riyati taгaqqiyotida tutgan o’rni va ahamiyatini ko’гsatish; - Sirojidin Sayyid she’riyatida tasvirlangan tarixiy obrazlar talqinini o’rganish; - Shoir she’rlarida qo’llangan badiiy-tasviriy vositalarni o’rganish va tahlil qilish; - Sirojiddin Sayyidning badiiy mahoratini o’rganish; - Sirojiddin Sayyid ijodining ХХ asming ikkinchi yarmi va XXI asr boshlari o’zbek poeziyasi rivojknish tendensiyakrini belgikb beгishdagi salohiyatini o’гganishdan iboгatdiг. 5II ASOSIY QISM Sirojiddin Sayyid hayoti va ijodi Sirojiddin Sayyidning hayoti va ijodi. Sirojiddin Sayyid - iste’dodli va izlanuvchi shoir. Uni tushunish ham ancha qiyin va murakkab. Boisi shoir tafakkurining teranligida. Ko’proq ruhiyat shoiri ekanligidadir. Sirojiddin Sayyid 1958- yilda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida joylashgan Kundajuvoz qishlog’ida o’qimishli oilada tug’ilgan. Shu kunga qadar uning “Ruhim xaritasi”, ”Saqlin xarsanglar kaftida”, ”Sevgi mamlakati”, ”Asragil”, ”Mehr qolur, muhabbat qolur”,”Kuydim”, va “Vatanni o’rganish” kabi bir qator she’riy to’plamlari nashr bo’ldi. Uning birinchi “Orzu” degan she’ri 1975-yili chop etildi. Birinchi to’plami “Ruhim xaritasi” nomi bilan 1958-yilda bosilib chiqdi. O’zbekiston azal-azaldan shoirlar vatani, O’zbekistonning o’zi shoirona bir yurt. She’riy idrok, she’riy nafosat, poetik tuyg’u bolaligidan xalqimizning vujud- vujudiga singib ketgan. SHu boisdan ham qadim Sharqda shoir bo’lish nihoyatda sharafli va nihoyatda mas’uliyatli. Bu xalq badiiy so’z dahosi Alisher Navoiy ijodidan bahramand. XX asr o’zbek poeziyasi, uning mashhur namoyandalari ijodi ana shu jasorat dalilidir. Endilikda badiiy-estetik tafakkurimiz tabiatida jiddiy sifat o’zgarishlari jarayoni kechmoqda. Bugungi kunda ezgulik, adolat, go’zallik singari umumbashariy estetik mezonlarga asoslangan badiiyat namunalari ma’naviy madaniyatimiz xazinasini boyitmoqda. Millatning ma’naviyati, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayoti, inson taqdiri she’riyatimizdagi badiiy tadqiqotchilik mehvariga aylandi. Zero, inson ongi - shuurini, inson qalbini zabt etish, anglash hamda tushuntirish uchun kechgan va kechayotgan kurash - badiiy tadqiqotchilik hech qachon tingan emas. Mabodo ana shu kurash so’ngudek bo’lsa, Odam fikrlashdan, hissiy idrokdan to’xtab qolardi. Bu esa, jamiyatlarning ma’naviy-intellektual hayotini hamisha yangilab turadi. Davr va adabiyot munosabati juda murakkab muammodir. Chunki zamonning asosiy belgisi uning tinimsiz harakatdaligi, o’zgarib turishi bo’lsa, asl adabiyotning bosh xususiyati uning o’zi yaratilgan zamonga qaraganda ko’proq yashashga intilishidir. Sirojiddin Sayyid she’riyati ana shunday umrboqiy yashay oladigan she’riyatdir. Badiiy tafakkur tushunchasi - serma’no, serqatlam, serqirra. U san’atkorning fikrlash tarzida zuhur topgan falsafiy-axloqiy, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlarning muayyan hosilasidir. Sirojiddin Sayyid badiiy - estetik tafakkuridagi yetuklik, teranlik mustaqilli sharofatidandir, hurfikrlilikdandir. Sirojiddin Sayyid iste’dodli shoir. Buni unung go’zal va mazmuni teran she’rlari isbotlaydi. U dunyo van hayotda, qishlog’I va hovlisida, zamondoshlari, do’stu yorlari qalbida kechayotgan o’zgarishlardan, yangilanishlardan boxabar. Xususan, el-yurt tarixi, qismati, dardini kuylash shoir uchun farz va qarz hisoblanadi. Yurtim, menga zar kerakmas zargaringdan, Kipriklarim unsalar bas gardlaringdan. Men bir nasim bo’lib keldim, men bir nasim, Aytib o’tsam deyman ko’hna dardlaringdan. Menga dunyo kerakmas, bir xas yetar, Yassaviylar yotgan aziz yerlaringdan. Ayniqsa, shoirning ulug’ Vatanga muhabbati, mehri beqiyosdir. So’qmog’ingda men bir epkin Yo bir nasimman. Yaproq, sening, xas bo’lsam gar Sening xasing men. Jayronlaring ko’zlarida Qolar so’zingman, Mening borim sen bilandir 7Yo’g’im ham sen bilan. Katta yo’lga chiqqan ulug’ Karvonim, Vatan. Xuddi shu jihatdan shoirning “Vatanni o’rganish” (1996) nomli to’plamiga kirgan she’rlar uning mungli va go’zal tuyg’ularini yanada chuqurlashtirishga xizmat qiladi. bunda ona-Vatan tushunchasini anglash, uning mohiyatiga yetish bosh tamoyil bo’lib qoladi.Unig ijodida moziyga, ajdodlarimiz hayoti va taqdiriga qiziqish teran yo’nalish kasb etgan. Diniy-madaniy, tarixiy merosga umumbashariy qadriyatlar nuqtai nazaridan qarash, o’rganish va baholashda estetik prinsiplarga amal qilgan holda yondoshdi. Bugungi tarixiy yangilanishlar ildizini millatning erk-ozodlik uchun olib borilgan kurash g’oyalarida, vatanparvarlikdan xoli tasavvur qilsh mumkin emas. Erkparvarlik, hurfikrlilik ideali, iymon salomatligi, e’tiqod butunligi, Vatan kamoli, istiqlol istiqbolini belgilovchi ijtimoiy ideal Sirojiddin Sayyid she’riyatining mag’zini tashkil qiladi. Sirojiddin Sayyid she’riyatining o’ziga xosligi bu inson ruhiyatinig falsafiy- psixologik tahlili orqali shaxsni kamolotga yetkazishda, komillik alomatlarini ulug’lashda ham ko’zga tashlanadi. Unig betakror she’riyatida milliylik, tarixiylik, go’zallik, ezgulik, adolat singari bashariy qadriyatlaryetakchi mezonlar bo’lib bormoqda. Sirojiddin Sayyid she’riyatida xalq og’zaki ijodiga xos sodda, ixcham ifoda usuli mumtoz adabiyotimiz ohanglari bilan uyg’unlashib ketadi. Buning ustiga shoir Sharqning Firdavsiy, Hofiz, Bedillaridan Navoiygacha, Yevropaning Pablo Neruda, Aleksandr Blokkacha, o’zimizning Cho’lpon, Oybekdan Erkin Vohidov, Abdulla Oripovlargacha o’rganib, ulardan ilhom olgan. Sirojiddin Sayyid izlanuvchan, iste’dodli va ko’p qirrali shoir sifatida o’zbek she’riyati rivojida o’z o’rniga ega bo’lmoqda. Sirojiddin Sayyidning o’zbek she’riyati taraqqiyotida tutgan o’rni beqiyosdir. 2.Sirojiddin Sayyid she riyati mavzu ko’lamiʼ Sirojiddin Sayyid ham dunyodagi barcha shoirlar singari insonni qiziqtirgan, inson qalbini to’lqinlantirgan abadiy va azaliy mavzularda qalam tebratdi. Uning lirikasida xalqimiz o’tmish madaniyati va tarixini ulug’lash, buyuk ajdodlarimizdan faxrlanish, ma’naviy-axloqiy muammolar, insoniy dardlar, armonlar, ishq-muhabbat kabi mavzular keng o’rin olgan. Shirojiddin Sayyidning “Salqin xarsanglar kaftida”, “Sevgi mamlakati”, “Asragil”, “Mehr qolur, muhabbat qolur”, “Kuydim”, “Vatanni o’rganish”, “Ko’ngil sohili”, “Ko’ksimdagi sohillarim”, “Qaldirg’ochlarga ber ayvoningni”, “So’z yo’li” kabi o’n beshga yaqin she’riy to’plamlari chop etilgan. Eng muhimi, uning ijodi to’plamdan to’plamga, kitobdan kitobga sayqallanib bordi. Mohiyatan teran, badiiy jihatdan barkamol she’rlari o’quvchi qalbini zabt etdi. Shoirlik har kimga ham nasib etavermaydi, yoki hamma ham shoir bo’lavermaydi. Mumtoz adabiyotimizning mashhur namoyandasi Muhammad Rizo Ogahiy aytganidek, Tangri taolo “...alar roadside ba’zisining tilin fasohat va balog’at bobida nodir va so’z rishtasiga maoniy javohirin nazm etarga qodir qilib, ma’ni ahli orasida quyosh yanglig’ ravshan va sarafroz etti”. Shu bois, chinakam shoirlik maqomiga shoirman deb yurganlarning hammasi ham erishavermaydi, mashhur bo’lavermaydi. Shirojiddin Sayyidning milliy she’riyatimizda o’z o’rniga ega ijodkor. Dastlabki to’plamlaridan keyingi “Kuydim”, “Vatanni o’rganish”, “Ko’ksimdagi zangorlarim”, “Ko’ngil sohili” kabi itoblarigacha, ulardan “Qaldirg’ochlarga ebr ayvonlaringni” nomli saylanmasiyu “Dil fasli”gacha shoir ijodi tobora yuksala bordi desak, aslo mubolag’a bo’lmas. “Iloyo, har kimga iftixor nasib etsin. Iftixorning go’zal shaklu shamoyillari ko’p. Ularning eng avvali, albatta xalqu Vataningdir! Undan so’ngra, balkim, ustozu shogirdlar. Shu ma’noda, jumladan men o’zimni nihoyatda baxtli insonlardan biri deb hisoblayman. Ulug’ xalqim, buyuk 9ustozlarim, ko’z-ko’z qilishga arzigulik sofdil shogird ukalarim bor. Shoyon she’riyatimizda esa, ana shunday iftixorlarimizdan biri, shubhasiz, Sirojiddin Sayyidning shoir sifatidagi salohiyati havas qilarli ekanini ko’rsatadi. Vatan haqida yozmagan birorta ham shoir bo’lmasa kerak. Lekin Sirojiddin Sayyidning bu mavzudagi bitiklari, salaflari va zamondoshlari nazmini takrorlamaydi. Mana bu misralar ham fikrimizni tasdiqlaydi: Yurtim, menga zar kerakmas zarlaringdan, Kipriklarim o’psalar bas gardlaringdan. Men bir nasim bo’lib keldim, men bir nasim, Aytib o’tsam deyman ko’hna dardlaringdan. Sirojiddin Sayyid - dardli shoir. Zero, chinakam she’riyat darddan, iztirobdan tug’iladi. Shoirning zohiran quvonchli holatning go’zal poetik ifodasi berilgandek ko’ringaan misralari zamirida ham elning, yurtning g’amida yashayotgan ko’ngil iztiroblari siqib turadi. “Ayvonlari nurga talosh, kayvonisi oyu quyosh” bo’lgan Vatan haqida “ko’z yosh, yuzida yosh” bilan yozishining sababu shunda. Qaldirg’ochlarga ber ayvonlaringni... Benihoya jozibali misra. Binobarin, uyning ayvoniga qaldirg’och qo’nishi - baxt timsoli. Harholda, xalqimiz uyga qaldirg’ochlarning in qurishini saodat darakchisi sifatida qabul qilib kelgan. Shoirning she’rlarida ana shunday xalqchil, ko’ngilga yaqin, qalbning nozik torlarini-da chertib yuboradigan misralar ko’p. Mana, yana bir misol: Kim Vatanni zar to’niga eng etmishdir, Kim bag’rini osmonlarday keng etmishdir. Yaratganning o’zi bugun teng etmishdir Asrlarga onlarini, onlarini. To’g’ri, bu iqtibos G’afur G’ulomning “Asrlar taqdiri lahzalarda hal”, degan misrasiga bir qadar uyg’un. Lekin Sirojiddin Sayyidning yutug’i shundaki, u ijodning mutlaqo o’ziga xos, ohorli usulini topa bilgan. “Vatanni zar to’niga eng etmishdir” - yurakka yaqin, yorqin va obrazli talqin. Umuman, boshqa ko’p she’rlari qatori shoiming bu misralarida ham teran mazmun, go’zal tashbih va betakror badiiyat mutanosibligi kuzatiladi. Oz so’zga ko’p ma’no yuklay olish shoirdan juda katta iqtidorni talab etadi. Sirojiddin Sayyid she’rlarida bu fazilat bo’rtib ko’rinadi. “Vatan abadiy” she’ridan olingan quyidagi iqtibos ham ushbu fikrni tasdiqlaydi: Har tepa, har do’nglik turbat emasdir, Har qanday ayriliq g’urbat emasdir. Yurtdan ketgan har zot Furqat emasdir, Vatan qolar ekan, Vatan abadiy. “Har qanday ayriliq g’urbat emasdir”- ohorli va teran xulosa! Zero, “g’urbat”- mohiyat e’tibori bilan qamrovli tushuncha. “Farangi istilohoti va ta’biroti irfoniyd a keltirilishicha, “g’urbat” so’zi uch xil ma’noni ifodalaydi: 1. Vatandan judolik g’urbati. 2. Johil va fosiq qavm orasida majburan, ya’ni g’ayriixtioyoriy ravishda o’tirgan odam g’urbati. 3. Haq talabidagi orifning g’urbati. Shoir Furqatning g’urbati ana shu ma’nolarning barchasini o’zida mujassam etgani tadqiqotlardan ma’lum. “Yurtdan ketgan har zot Furqat emasdur" degan misrada o’nlab sahifarda bayon etish munmkin bo’lgan ana shunday chuqur mohiyat ifodalangan. Banddagi har bir misra fikrning izchil, tugal bo’lishiga, “Vatan qolar ekan, Vatan abadiy” degan barhayot haqiqatni anglatishga xizmat qilganini ta’kidlash kerak. Ifodaning ixchamligi van poetik jozibasi, hech bir zamonda eskirmaydigan mavzularning ohorli talqini, kutilmagan go’zal tashbehlar qo’llay olish - Sirojiddin Sayyid she’riyatining xos xususiyatidir. Uning uchun she’riyat “Vositai joh” emas. Shoirning o’z e’tiroficha, “Olamda eng og’ir - So’z yo’lidir” Bu yo’ldan yurish oson emas. “G’afur G’ulom siyohdoniga” she’rida betakror ifodalanganidek: Ulug’ shoirlarning qalbi siyohdon bo’lgan, Yozsa yurak qoni bilan yozgan, siyoh qon bo’lgan. 11Sirojiddin Sayyid ana shu sermashaqqa, “No’shi bir bo’lsa, nishi ming, rohati bir bo’lsa, tashvishi ming”( Ogahiy) yo’lning sabrli yo’lchilaridir. Chinakam she’riyatga tashna qalblar malhami bo’lgan she’rlari shoirdan mudom Benazir asarlar kutishga umid uyg’otadi. O’quvchi bilan ilk muloqotni “Ruhim xaritasi” to’plami bilan boshlagan shoir “Dil fasli”ga bir bir olam yutuqlar bilan qadam qo’ygani esa bu umidni yanada kuchaytiradi. Ta’kidlanganidek, Vatan va millatga muhabbat tuyg’usi Sirojiddin Sayyid she’rlarining asl mohiyatini, mag’zini beldilaydi. Shoir “rizq-ro’zi halol, mangu xalq” farzandi ekanidan iftixor hissini tuyadi. “Azal bulbullarga oshiyon” bo’lgan ona zamin “bog’larini bosgan qarg’alar ketgani”dan, yurtga sohiblik asl egalariga muyassar bo’lganidan quvonadi. Mana bu misralar ana shu quvonch izhori o’laroq yaralgan: Amir Temurlardan qolgan nomus - or Bir siniq g’ishti ham sharaf - shon, yurtim. Sen - o’lmas g’urursan, so’nmas iftixor, Suvi ham, qumi ham zarafshon yurtim... Adabiyotimizning ming yillik tarixi guvohlik berishicha, chin do’st, chin yor topish shuaro uchun ushalmas armon bo’lib kelgan. Hazrat Navoiy “Mehr ko’p ko’rgizib mehribone topmagan”, Furqat “Ohkim, yo’qtur mani ta’bimga loyiq ulfatim”, deya iztirob chekkani buning dalilidir. Ustoz Abdulla Orif: “Baxtiyor har dilga oshno topilgay, G’ussali dilga-chi lekin yo’q hamdam” deganda, ayni shu tuyg’uni nazarga tutgan. Sirojiddin Sayyidning Qismat qattiq, alam bisyor, el g’ofil, Bu dunyoda bormi bir dilxoh, Bobur? - deyish sababi ham shunda. Sirojiddin Sayyid so’zga zug’um o’tkazmaydi. Sherlarining ohangi tabiiy, misralarining aksariyati quyma. Ayniqsa, g’azallarida fikr tsirchan, tasvir ohorli. Ularni go’zal tashbihlar ziynatlab turadi. Ming yillardan buyon kuylanib kelayotgan Vatan mavzui uning qalamida o’zgacha inkishof topayotganini ham shuning bilan izohlash mumkin. Shu bois tuyg’ularning samimiyligi o’quvchiga yuqadi: Bu diyorda tog’u tosh shoir bo’lib, Yerga tushgaydir quyosh shoir bo’lib. O’rgatar kuylashni bulbul suvlari, Maysa ham mebraydi bosh shoir bo’lib. Bulbul kuyini suvga sharqirashiga mengzash she’ridagi o’ziga xoslikdan dalolat. Faqat bu tashbihni yaqqolroq anglash, his etish uchun “bulbul” so’zidan keyin “tire” alomati quyilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bu misralar yuqoridagi tariflarga nechog’lik mos ekanini ta’kidlashga ehtiyoj yo’q. Sirojiddin Sayyid so’z isrofidan parhez qiladi. So’zni tejab ishlatadi, so’zga zalvorli mazmun yuklay biladi. “She’r aro polvon bo’lish oson emas” degan birgina tarif orqali ustoz Abdulla Orifning milliy adabiyotimizda tutgan o’rniga munosib baho bergani buning isbotidir. “450000 lola” ikkinchi jahon urushining butun fojiasi lo’nda, ta’sirchan, betakror ifodalangani ham fikrimizni tasdiqlaydi: Ko’z oldingga keltirsang Buylariyu ko’z - qoshin. Tort yuz ellik ming lola - ko’gragida qo’rg’oshin. Har ko’klam ko’kka yetar To’rt yuz ellik ming nolam. Yot ellarga yotibdi To’rt yuz ellik ming bolam. Sirojiddin Sayyid “Shoir kimdir?” deya savol qo’yadi (“Nuqtai nazar” she’ri ) va “Mir Alisher boboning birinchi va mangu muovinidir” degan xulosaga keladi. Adabiyotda bunday yuksakdan qarash ijodkorga muayyan mas’uliyat hissini yuklaydi. 13Cho’lpon adabiyotni “o’tkir yurak qirralarini yuvadirg’on toza ma’rifat suvi” deya tariflagan edi. Sirojiddin Sayyid shunga uyg’un fikrni o’ziga xos tarzda, betakror ifodalaydi. Uningcha: “She’r garchi shoirning ko’ksida yongan, Bo’g’zini kuydirgan olov unidir. She’riyat - gul emas, chechakmas, asli Ruh va ko’ngillarning kir sovunidir ”. Binobarin, inson ruhi va ko’nglini adabiyotchalik poklaydigan boshqa bir hodisa mavjud emas. Muhimi, shoir ko’hna bu haqiqatni poeyik jihatdan yangicha ifodalaganidir. Har qanday shoirning ijodiy kamolotini ko’rsatadigan bosh omil - she’rlarida teran hikmatlarining go’zal badiiat bilan aks etishidir. Ijodning yuksalish pallasida fikr teranlashadi, “qaymoq bog’laydi”, ifoda sayqallanadi, o’ziga hoslik yaqqolroq namoyon bo’ladi. Sirojiddin Sayyid she’rlarida ana shu kamolot alomatlari bo’y ko’rsatayotgani alohida tahsinga loyiqdir. Mana bu misralar ham fikrimizni quvvatlaydi: Ketar j isming muvaqqatdir, Vatan - mangu muhabbatdir. Agar kimda muhabbat yo’q, jahonda nomurod bo’lgay. “Dil fasli” kitobi - shoir ijodining, ta’kidlanganidek, kamolot bosqichiga mansub. Kitobning “Boybuva duo aylang...” (“Bozor ijodiyoti”dan) deb nomlandan aloxida bo’limida shoir kosa tagida nimkosa tarzida miliy ma’naviyatimiz rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan hodisalarni qoralaydi. “Bosh qolib qorin bilan o’ylaydigan”lar hech qachon yurtning koriga yarashi mumkun emasligini ta’sirchan ifodalaydi. “Ichi to’la riyo, ko’ngli qaro” kimsalarning “kiyib yurgan choponlari zar rang” ekaniga taajjub izhor etadi. Ularning surati van siyrati mutanosib emasligini hajv qiladi. Muborak hodisalardan birida “Kishi biror gunoh amalga qo’l ursa, uning qalbida bir qora nuqta paydo bo’ladi. Tavba qilmay, gunohlarda davom etsa, qora nuqtalar soni ham ko’payib boradi”, deyiladi. Shoirning mana bu misralarida ana shu hadis mazmuni go’zal poetik ifodasini topgan. Sirojiddin Sayyid she’riyatida muborak sarchashmalardan bahramandlik ta’siri kuchayotgani isbotidir: Men bu chaman sahnasida oshiq bo’lib kelgan edim, Gul rangiga tushundimu dil zangiga tushunmadim. Shoir riyokorlik, ko’ngli qarolik dilni zang bosishiga sabab bo’lishini obrazlar , timsollar vositasida tasvirlaydi. “Axtarayluk” g’azalida millat turmush tarziga kirib kelayotgan nobop a’mollar hajv tig’iga olingan. Buyuk Xorazmiy mashhur “Muhabbatnoma” da “Aning kim, ol yuzinda meng yaratti, Bo’yi birla sochini meng yaratti” deya sochining bo’yi bilan tengligini yor go’zalligiga dalil o’laroq madh etgan edi. Taassufki, zamonamiz shoirlari endi bunday misralarni ijod qilish imkoniyatidan mahrumdirlar. Ijod qilsalar ham yor sochining bo’yi bilan emas, bo’yni bilan tengligi haqida yozishlari mumkin, xolos. Sirojiddin Sayyidning kesilgan zulflarga oid mana bu bayti ham fikrimizni tasdiqlaydi: Bo ’yinlar osilur zulflar kesilmish, Biz endi o’zga bir dor axtarayluk. Millatparvar Cho’lpon “Sadoi Farg’ona” gazetasida 1914- yili bosilgan bir maqolasida mana bunday yozgan edi: “Ey qarindoshlar... katta iltimosimiz shuldurki, ovro’poning mo’dosidan, shishasidan va buzuq axloqidan namuna olmasdan va bunlarg’a bul jihatdan taqlid qilmasdan, balki ilm, fan, hunar, sanoatg’a o’xshashlik madaniyatlaridan namuna olib, bul jihatdan taqlid qilmoqimiz lozimdur. Ovro ’poning mo’dosi, shishasi va buzuq axloqi sizlarni xonavayron, bevatan, asir, qul qiladur. Bundan saqlaningiz! Ovro’poning maktab, madrasa, ilm - fan, sanoat, hunarg’a o’xshash madaniyatlari sizlarni obod, ma’mur, olim qilub, johillikdan, asorat qulligidan qutultirodur. Birodarlar, ko’zlaringizni ochib, yaxshi o’ylanglar!” 15Taassufki, Cho’lpon qo’rqqan hodisa ro’y berdi. Har uchala voqelik - Ovro’poning mo’dosi, shishasi va buzuq axloqi millatning turmush tarziga turli yo’llar bilan kirib keldi. Eng yomoni, vujudni ko’z - ko’z qilishga, yalang’ochlikka ruju qo’yilayotganidir. Milliy axloqqa qaratilgan bu tahdid o’tgan asr boshida Cho’lponni nechog’lik o’ylantirgan bo’lsa, uning voqelikka aylangani yangi yuzyillik avvalida Sirojiddin Sayyidni shunchalik iztirobga soladi. Mana bu misralardagi achchiq istehzo sababi shu: Ko'rib kindiklarini halqa taqqan, Qochaylik, bir chuqur g'or axtarayluk. Milliy axloq, uni asrash haqida qayg’urish millat ziyolilarining zimmasidagi mas’uliyatdir. Shoirning bu kabi she’rlari ana shu mas’uliyatni his etish, ertangi kun uchun kuyinish samarasidir. Sirojiddin Sayyid zamonaviy milliy adabiyotimizda o’z o’rniga ega, e’tirofga sazovor shoirlarimizdan. “Ruhim xaritasi”dan “Dil fasli”gacha har bir kitobi, har bir she’ri shoir ijodining yangi, yanada baland miqyoslarga ko’tarilishi uchun asos bo’lib kelayotgani ham buning isbotidir. Xulosa qilb aytganda, shoirning barcha mavzularda yozgan she’rlari go’zal, ma’noli va yodda qolarli tarzda ifodalangan. 3.Sirojiddin Sayyid ijodida tarixiylik XX asming 70-yiïlaridan boshlab xalqimizning olis o’tmishiga, tarixiy shaxslar hayoti va taqdiriga qiziqish nihoyatda kuchaydi. Ushbu tamoyil adabiyotimizda kutilmagan bir hodisa emas. Ustoz Fitrat, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Oybek, Maqsud Shayxzoda qutlug’ an’anasining, Mirkarim Osim, Odil Yoqubov, P.Qodirov va boshqa adiblarimiz izlanishining yangi to’lqini, yangi sifat ko’rinishi, aslida. Bu narsa, albatta, yangi badiiy talqinlarda, yangi nuqtai nazarlarda namoyon bo’ldi. Tarix va badiiy adabiyot masalasi g’oyat serqirra, serko’lam va teran. Yozuvchilarimizning tarix mavzusidagi asarlarida uning barcha qirralarini qamrab olish qiyin. Shuning uchun so’nggi yillar adabiyotida tarixning badiiy o’zlashtirilishi masalasi muhimdir. Adabiyotimizda ushbu yo’nalishda bir necha avlod ijodkorlari faollik ko’rsatmoqdalar. O’nlab asarlar muallifî bilan bir qatorda kechagina ilk kitobini e’lon qilgan yosh yozuvchilargacha xalqimiz o’tmishiga, fîdoyi farzandlari hayotiga ko’plab murojaat etishmoqda. Ushbu ma’naviy ehtiyojning, ijtimoiy zaruratning ildizlari nimada ko’rinadi? O’tmish bilan bugunni bog’lab turgan qanday robitalar boru yana qaysilarini tiklash zarur? XX asr adabiyotimiz xalq tarixini o’rganishda og’ir vaziyatga tushib qolgan edi, uning holati iskanjadagi kishi darajasida edi. Yuzlab ijodkorlar ozodlik va adolat yo’lida qurbon bo’ldi. XX asr badiiy tafakkurida realizm san’atining estetik imkoniyatlari naqadar keng va boy ekanligi o’z aksini topgan. Adabiyotimiz zamonni, voqelikni, mustamlakadagi zamondoshlar turmushini badiiy o’rganishda hayot haqiqatidan ma’lum darajada chekingan bo’lsa, olis o’tmishni, tarixiy shaxslar hayotini badiiy - falsafiy tadqiq etishda dadil odim otdi. Eng muhimi, adiblarimiz o’tmish manbalari asosida yozar ekanlar, tarixiy voqelikka suyangan holda bugungi kunning ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy masalalari xususida muhokama yuritishdi. Tarix falsafasi, 17ma’naviy-axloqiy madaniyat asoslari, vatanparvarlik, qahramonlik psixologiyasining ildizlarini izlash va ko’rsatish orqali zamondoshlarimizning ongini o’zgartirishga intilishdi. O’z ajdodlaridan g’ururlanish, iftixor tuyg’ularini tarbiyalash tarixiy mavzudagi asarlarda ustuvor tendensiya bo’lib qoldi. Bugun komil insonni shakllantirishda klassik adabiyotimizdagi an’analarga boy hayotbaxsh didaktikaning o’rni va roli g’oyat kuchaydi, ahamiyati ortdi. Bularning hammasi badiiy so’zning qadrini oshirishga xizmat qilmoqda. Adabiyotimizda xalqona falsafiy-ruh -sodda ifodalarga singib ketgan donolik, hissiy kechinmalarga yo’g’rilgan hikmatli ma’nodorlik tilning ifoda imkoniyatlari naqadar kengligini tasdiqlayapti. Bularning hammasi badiiy tafakkur madaniyati yangi bosqichga kirganidan dalolat beradi. Tarixdan o’zi haqli bo’lgan o’rinni topish har bir millatning millatligini ko’rsatganidek, o’z haqqini talab etish va uni ajratib ola bilish har bir odamning odamligini ko’rsatadigan belgidir. Chinakam ziyoli, asl ijodkor oydin butun is’tedodini millatning haqini ajratib olishga yo’naltiradi. Shu holat uning ijodiga ijtimoiy salmoq beradi. Har bir avlodning o’zi suygan, ma’naviy, falsafiy kuch - quvvat oluvchi, hamisha topinib, talpinib, tayanib yurguvchi ona tarixi bor. Qaysi bir avlod uning ostonasiga bosh urib borsa, peshonasida oftob charaqlaydi. Tolei yorug’likka chulg’anadi. Qalbiga, shuuriga, tafakkuriga nur yog’iladi. Bu olamni, odamni qaytadan yangicha idrok etishga yo’naltirilgan ma’naviyat nuri. Dunyoqarashlarda yangi sahifalar ochguvchi tafakkur yorug’ligi. Cho’qqilar tog’larning yelkasiga tayanib bosh ko’targani uchun ham qavat- qavat osmonlar bilan yuz ko’rishadi. Cho’qqiga chiqishdan maqsad, bir hovuch qorga yuzini yuvib tushish yoki billurday muzdan yalab qaytisg emas. Aksincha, cho’qqilarning yelkasi osha ona zamin qudratini dil -dildan his etish, zangori osmon sarhadlaridan ko’zga nur, qalbga qo’r, shuurga quvvat olish demakdir. Cho’qqilar yetishgan yuksaklikdan turib tevarak - atrofiga, o’ziga, olamga qaytadan nigoh tashlash, o’rganish, idrok etishdan iboratdir. Sirtdan qaraganda har ikkalasi ikki hodisa hodisadek tuyuladi. Shaharlar, mamlakatlar, qavmlar tarixi, ayrim shaxslar tarixi. Bular bir-biridan ayri namoyon bo’lishi mumkin emas. Ya’ni, jamiyatlar tarixi odamlar tarixi bilan chambarchas bog’liq. Endi, farqli tomoni ham bor. Bu ana shu tarixga munosabatdda, yondoshish usulida ko’rinadi. Aslida, qaysi davrda bo’lmasin, tarixga yondoshgan odamlarning bilimi, saviyasi, dunyoqarashi hal qiluvchi omil sanalgan. Xususan, sho’ro davri ijodkorlari-yu, olimlarini aytadigan bo’lsak, boshida mafkura qilichi osilib turganligi boismi, hukmron nazoratchi sababmi, tarixga munosabatda ehtiyotkorlik, cheklanganlik ko’p bo’ldi. Buning ta’siridan deyarli hech bir kimsa chetda qolmadi. Bu narsa olis tarix qa’rida, aytaylik, arab istilosi davrida ham arab istilosi davrida ham arab mafkurasining hukmronligini olimlarimiz, adiblarimiz faoliyatidan, ularni nechog’lik o’z domiga tushirganidan anglashimiz mumkin. Amir Temur davri ijodkorlarini oladigan bo’lsak, ular o’tmishga turkiy ulus, millat ravnaqi bilan bog’liq ravishda munosabat ko’rsatishgan. Alisher Navoiy odil podshoh idealini yaratishda butkul ijodini bag’ishlagan. “Saddi Iskandariy” misolida shu narsani ko’ramiz. Shoir unda komil inson obrazini yaratgan. “Saddi Iskandariy”da davlat boshqarishidan tortib xo’jalik yuritishgacha, muomala madaniyatidan to o’zini tuta bilishgacha, qator xislatlar shohlarga munosib ekanligi betimsol mahorat ila chizilgan. Mana shunday o’rinlarda Husayn Boyqaro siymosi Navoiy hazratlarining yonlarida, doimo ko’zlarining oldida turadi. Moziyga yondoshishda ijodkorda sovuqqonlik, aniqlik bo’lishi zarur. Ana shu xislatlar bir yerga jamlansa, bir ijodkor shaxsida mujassamlashsa, juda yaxshi. Adib, shoir o’z xalqining tarixchisi emas, aksincha, u xalqining kuychisi. U tarixiy faktlarga, voqealarga romantik bir qanot, kayfiyat bag’ishlaydi. Shu tariqa odamlarning nazarini shu yo’nalishga qaratishi mumkin. 194.Shoir she’riyatida Bobur obrazi talqini O’zbek xalqi o’tmishda o’tgan ko’plab buyuk daholari bilan haqli ravishda faxrlansa arziydi. Ularning ko’plari nafaqat, o’z diyorida, balki dunyoning ko’plab mamlakatlarida ma lum va mashhurdirlar. Ana shunday mo’ tabar zotlardan biri Zahiriddin Muhammad Boburdir. Sirojidin Sayyid ijodida Bobur obrazi talqini alohida sahifalarni tashkil qiladi. Uning ”Yuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur” nomli kitobida Bobur haqidagi she’rlari jamlangan. Sirojiddin Sayyid Bobur haqida yozar ekan, shunday daho zotni qadrlamagan beqadr odamlardan nafratlanadi: Buncha uzun oh tortdingiz, oh Bobur, Muttahamlar dunyosida shoh Bobur. Andijonu Hindu - yetti iqlimda Topilmadi Sizga bir dodxoh, Bobur. Ollohimning dargohlari keng, lekin Sig’dirmadi Sizni bu dargoh Bobur. Kecha uzun, manzil olis, yo’l uzoq, Sizga faqat yolg’iz oy hamroh, Bobur. Nonko’r beklar, beoqibat mirzolar, Kimlar Sizga qazmadilar choh, Bobur! She’rni ko’zdan kechorganimizda, unda shoirning kuyunchak qalbini ko’ramiz. Shunday buyul zotni qadrlamagan kimsalarni ayovsiz fosh etadi, ularga nafratini oshkor izhor qiladi. Bobur yashagan muhitni “muttahamlar dunyosi”, atrofidagi beklarni “nonko’r, beoqibat” deya ta’riflaydi. Tarix bizga ato etga buyuk ne’matni ham asray olmaganimizda shoirning qalbi ahduhlarga to’lib ketadi. Qatag’on yillarida ham millatning asl farzandlari tazyiqu ta’qibga uchradilar. Ularni sotqin shoirlar sotdilar va shu yo’l bilan o’zlarinig jirkanch basharalarini ochdilar, iflos jonlarini asradilar, lekin avlodlar oldida sotqin degan nomga ega bo’ldilar.Haqiqat egiladi, lekin sinmaydi. Yurtning asl farzandlari yana yurtga qaytdi, lekin nomard va sotqinlar xalq qalbida salbiy xotira sifatida yashaydilar. Bobur xalqimizga, butun dunyoda qo’rquv bilmas sarkarda, tadbirkor podshoh, mohir davlat arbobi, ayni paytda iste'dodli shoir, adib, donishmand, tarixchi, zukko olim va tarjimondir. Bobur tarixda umri kurashlar, urushu g’alayonlar, notinchliklar bilan kechgan shaxs sifatida ham taniqli. U temuriylar saltanatini saqlab qolish uchun harakat qildi. Umri chet ellarda kechdi. Hayoti Afg’oniston, Hindiston kabi davlatlar bilan bog’liq bo’ldi. Bobur yirik madaniyat arbobi sifatida ma'lum. U yoshligidan ilm bilan shug’ullangani, fors, arab tillarini o’rganishi, adabiyot, tarix, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, musiqa va boshqa sohalar bilan shug’ullangani bois ham ma'rifatni anglaydigan, madaniyatli kishi bo’lib etishdi. U fanning turli sohalariga doir ko’plab asarlar yozdi. Boburning lirik devonlari, «Boburnoma», «Mufassal», «Xatti Boburiy», «Harb ishi», «Musiqiy ilmi» islom dini asoslarining bayoni bo’lgan «Mubayyin», «Volidiya» tarjimasi va boshqa asarlari uning shuhratini yanada oshirdi. Insonga boylik baxt bera olganida, hech shubhasiz, Bobur baxtli bo„lar edi. Darhaqiqat, Bobur umri mobaynida shunchalik ko„p boyliklarni qo„lga kiritdi-yu, ammo o„zini baxtli his qilmadi. Sabab shundaki, u baxt tushunchasini oliy darajada idrok etadi. Ochko„z odamlar nazdidagi boylik tushunchasini g„arib, bir pulga qimmat narsaga aylantirdi. 0„zi hukmronlik qilgan mamlakatlarning boyliklariga sira ko„z olaytirmadi. Aksincha, qaysi yurtga qadami tegsa, uni obod va ma’mur qilishga harakat qildi. Bobur tasavvuridagi baxt oliy maqomda turadi. Odamlarga yaxshilik qilishni, bunyodkorlikni, yaratuvchanlikni, ezgulikni baxt deb bildi. Boburning umri Vatan hajrida o„rtangan umrdir. Vatan tuprog„ida o„sgan «Mir Temuriy» qovunlarning hidlari, asal kabi husayni uzumlar, yurtining zahmatkash odamlarining sog„inchlaridir. Sirojiddin Sayyidning ”Kobulda bahor” nomli she’rida Boburning iztiroblariga sheriklik hissi bo’rtib ko’rinadi: Kobulda bahoru g’amim ortadi, 21Hasrat umrim aro cherik tortadi. Musofir savdolar meni o’rtadi, Bu gulshan ichra men bir tirik mozor, Kobulda bahordir, Kobulda bahor. Bobur keng dunyoqarashi, mukammal aql-zakovati, bilimi bilan Hindistonda Boburiylar sulolasiga asos soldi. Bu sulola Hindistonda 332 yil hukmdorlik qildi. Bobur avlodidan olti shaxs Bobur, Humoyun, Akbar, Jahongir, Shoh Jahon, Avrangzeblar bu yerda uzoq davr podshohlik qildilar. 1494 yilda Umarshayx Mirzoga qarshi uning akasi Samarqand hokimi Sulton Ahmad Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon qo’shin tortadi. Falokat ro’y berib, 1494 yil 7 iyunda Umarshayx vafot etadi. 11 yoshli /ba'zan 12 yosh ko’rsatiladi/ Bobur Farg’ona viloyatining hokimi bo’ladi. Goh g’alaba, goh mag’lubiyatga uchrab turgan Bobur Farg’ona va Samarqand mulkini qo’l ostiga birlashtirib tura olmadi. Katta kuchga ega bo’lgan Shayboniyxon Saripul va Axsida Boburga zarba berib, u yerlarni ishg’ol qiladi. Bobur quvg’in va sargardon bo’lib, chet ellarda faoliyat ko’rsatadi. Shayboniyxon tazyiqi ostida 1504 yili Bobur ozgina askar va a'yonlari bilan Qobulga borib o’rnashadi. Bobur o’z yurtidan, toju taxtdan voz kechib ketolmaydi. Bir necha marta Samarqandni qayta yegallashga harakat qiladi. 1512 yilda shoh Ismoildan Yordam olib, Samarqandga yurish qiladi. Samarqandni uchinchi marta egallab oladi. Ubaydulla Sulton va Muhammad Temur Sulton 1513 yilning boshlarida katta qo’shin bilan Boburga qarshi yurish boshlaydilar. Bobur engiladi. Ismoil madad uchun Najmi soniy boshliq qo’shin yuboradi. U ham yengiladi. Boburning o’z saltanatini egallash orzulari barbod bo’ladi. U Afg’onistonda o’z hokimiyatini mustahkamlab oladi. Bobur Hindistonga yurish rejalarini tuzadi. Birinchi navbatda Panjob viloyatini ishg’ol qilishni mo’ljallaydi. U Hindistonga yurish faoliyatini 1519 yildan amalga oshira boshlaydi, 1526 yilgacha besh marta harbiy yurish qiladi. 1526 yil noyabrdan harakati Sind, Panjob viloyatlari orqali Dehliga qaratilgan edi. XULOSA Badiiy tafakkurga yangilik olib kirish, har bir she’rda fikr va tuyg’ular yangiligiga erishish, xalqona va soddalik, yumorga moyillik, ma’no jihatdan shaffofligini ta’minlash Sirojiddin Sayyid she’riyatining asosiy xususiyatidir. 1. Sirojiddin Sayyid adabiyotimiz xazinasini boyituvchi, komil shaxs tarbiyasi uchun xizmat qiluvchi iste’dodli asarlari bilan badiiy madaniyatimiz tarixidan nufuzli o’rin egalladi. 2. Davr o’z ijodkorlari oldiga hamisha muhim muammolarni ko’ndalang qo’yadi. Shular orasida ma’naviyat ekologiyasi eng muhim, kechiktirib bo’lamas vazifalardan biridir. Bu, ruhan va fikran komil shaxsni kamol toptirish, shakllantirish masalasidir. Shoirning lirik qahramoni mana shu mas’uliyatni ado etish uchun bor imkoniyatlarini sarflaydi. 3. Sirojiddin Sayyidning poetik obrazlari fikrni timsol darajasiga ko’taradi. Bunda hayotiy faktlar falsafiy mushohadalar yuritish uchun keng imkoniyat beradi. Shoir she’riyatida ilgari surilgan bosh ma’noga ko’ra jamiyat ham, inson ham komillik maqomiga yetishi kerak. Lirik qahramon zamondoshlari ma’naviyatidan mana shu komillik belgilarini axtaradi. Jamiyat oldidagi mas’uliyatini yuksak darajada bajara olmayotgandek o’z-o’zidan qoniqmaslik tuyg’ulariga, mulohazalariga berilib, mutafakkirona badiiy tadqiqot olib boradi. Uning “Ruhim xaritasi”, ”Saqlin xarsanglar kaftida”, ”Sevgi mamlakati”, ”Asragil”, ”Mehr qolur, muhabbat qolur”,”Kuydim”, va “Vatanni o’rganish” va “So’z yo’li” turkumlari ana shunday o’ziga xos izlanishlar samarasidir. 4. Sirojiddin Sayyidning o’ziga xos uslubi, ijodiy manerasi uni boshqa shoirlardan ajratib turadi. Unig she’riyatida milliy o’ziga xoslik, xalqchillik bo’rtib turadi. 5. Sirojiddin Sayyid ijodi xalqimizning milliy uyg’onishiga xizmat qiladi. Shoirning badiiy iste’dodi uning ruhiy olamidagi qudratli kuchlar - xalqchillik, 23insonparvarlik, adolat va haqiqatga xizmat qilish istagi, vatanparvarlik, millatsevarlik ideallariga sadoqati va fidoyiligida yaqqol ko’rinadi. 6. Sirojiddin tarixni yuksak darajada baddiy idrok etgan shoir. 7. Sirojiddin Sayyid xalqni, o’tmish ajdodlarini chin qalbdan sevadi, e’zozlaydi, she’riyatida tarixiy shaxslar obrazini to’laqonli va mukammal tasvirlagan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Adabiyotimizning yarim asri. 1-kitob. Adabiy-tanqidiy maqolalar. - T.: Badiiy adabiyot, 1967. 2. Adabiyotimizning yarim asri. 2-kitob. Adabiy-tanqidiy maqolalar. - T.: Badiiy adabiyot, 1975. 3. SHarafiddinov O. Ijodning katta yo’lida / Iste'dod jilolari. - T., 1976. 4. G’afurov I. YAm-yashil daraxt. Adabiy-tanqidiy maqolalar. - T.: Adabiyot va san'at, 1976. 5. G’afurov I. Lirikaning yuragi. Adabiy o’ylar. - Toshkent, 1982. 6. G’afurov I. YUrak - alanga: (Adabiy-tanqidiy maqolalar.) - T.: YOsh gvardiya, 1980. 7. G’afurov I. SHe'riyat - izlanish demak. Adabiy-tanqidiy ocherk. - T.: Adabiyot va san'at, 1984. 8. Xudoyberdiyeva H. Bu kunlarga yetganlar bor. T.,1993. 25

1

MAVZU: SIROJIDDIN SAYYID SHE RIYATIDA ʼ TALQIN VA VATAN TUSHUNCHASI I. KIRISH. Mavzuning maqsadi va vazifalari II. ASOSIY QISM 1. Sirojiddin Sayyid hayoti va ijodi 2. Sirojiddin Sayyid she riyati mavzu ko’lami ʼ 3. Sirojiddin Sayyid ijodida tarixiylik 4. Shoir she riyatida bobur obrazi talqini ʼ III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ

3KIRISH Insoniyat qalbida hamisha ruhiy ozuqaga ehtiyoj seziladi. U o’z qalbini tiklash, tafakkurini kamolotga yetkazish uchun kuch-quvvat manbalarini izlaydi. Tarix, xotira ana shunday qudratli manba sarchashmasi hisoblanadi. Kishi faqat ma’lumot olish uchungina tarixni o’qimaydi. Bu unga o’tmish haqida tasavvurga ega bo’lish va xulosalar chiqarish uchun ham zarurdir. Istiqlol tufayli Vatan, xalq, ajdolar, o’tmihs, qadriyat va meros haqida baralla so’zlash imkoniyati tug’ildi. Adabiyot tarixga katta umr beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Shu tinch jamiyatda tarixga qiziqish uyg’otish, xalqni o’zligini anglashga urinish mas’uliyatini ham adabiyot birinchilardan bo’lib o’z zimmasiga oladi. She’riyatga tarixiy shaxslar kirib kelib, kitobxon ko’z o’ngida buyuk ajdodlarimizning qiyofasi gavdalandi. Shu o’rinda aytish kerakki, istiqlol davri shoirlari ijodida tarixiy mavzuni o’rganish, tadqiq etish va baholash bugungi adabiyothsunoslik ilmi zimmasidagi dolzarb vazifalardan sanaladi. Millatning yashash tarzi, olamni badiiy idrok etish yo’sinida ulkan o’zgarishlar yasagan XX asr o’zbek adabiyotiga xos xususiyatlarni kuzatish, ulardan muayyan ilmiy xulosalar chiqarish mutaxassislardan ulkan mas’uliyat talab qiladi. Bu asrda dunyoning eng qadimiy xalqlaridan bo’lgan o’zbeklarning olam hodisalarini qabul qilish va unga yondoshish tarzi avvalgi o’nlab asrlardagiga nisbatan jiddiy o’zgardi va bu adabiyot xalqimizning ma'naviy hayotida, badiiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida bosqich bo’lib qoldi. CHo’lpon, Fitrat, Abdulla Avloniydan boshlab SHavkat Rahmon, Muhammad Yusuf, Abdulla SHer, Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azimgacha bir necha avlod ijodkorlari millat manaviy- intellektual hayoti rivojini belgilovchi badiiy barkamol asarlar yaratishdi. Ushbu sirada Sirojiddin Sayyidning ham alohida o’z o’rni bor. Bu avlod namoyandalari yaratgan asarlarsiz millat ma'naviy-madaniy hayotini tasavvur qilish qiyin. Zero, jamiyat ma'naviyatini yuksaltirish har doim ham badiiy so’z san'atining zimmasida bo’lgan. SHu o’rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi gaplarini eslash

o’rinlidir: “Mamviyat hаqidа gаp kеtаг ekon, men аvvаlо, insonni ruhiy poktenish vа yuksalishga da'vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon iгodasini, e'tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg , otadigan qudгatli botiniy kuchni tasavvuг qilaman” J . SHu ma'noda, Sirojiddin Sayyid badiiy merosini o , гganish tadqiqotning dolzerbligini belgilaydi. Ishdan ko , zlangan asosiy maqsad Sirojiddin Sayyid she’riyatida tarixiy mavzuning qaydarajada ishlanganini, tarixiy siymolar qaydarajada talqin etilganiligini, she’riyatining poetik xususiyatlarini, uning badiiy san’atlardan foydalanish mahoratini, so’z qo’llashdagi zukkoligini, she’riyatining yetakchi mazmun mohiyatini ochib berish; - Sirojiddin Sayyid liгikasining ХХ asгning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari o’zbek she'riyati taгaqqiyotida tutgan o’rni va ahamiyatini ko’гsatish; - Sirojidin Sayyid she’riyatida tasvirlangan tarixiy obrazlar talqinini o’rganish; - Shoir she’rlarida qo’llangan badiiy-tasviriy vositalarni o’rganish va tahlil qilish; - Sirojiddin Sayyidning badiiy mahoratini o’rganish; - Sirojiddin Sayyid ijodining ХХ asming ikkinchi yarmi va XXI asr boshlari o’zbek poeziyasi rivojknish tendensiyakrini belgikb beгishdagi salohiyatini o’гganishdan iboгatdiг.

5II ASOSIY QISM Sirojiddin Sayyid hayoti va ijodi Sirojiddin Sayyidning hayoti va ijodi. Sirojiddin Sayyid - iste’dodli va izlanuvchi shoir. Uni tushunish ham ancha qiyin va murakkab. Boisi shoir tafakkurining teranligida. Ko’proq ruhiyat shoiri ekanligidadir. Sirojiddin Sayyid 1958- yilda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida joylashgan Kundajuvoz qishlog’ida o’qimishli oilada tug’ilgan. Shu kunga qadar uning “Ruhim xaritasi”, ”Saqlin xarsanglar kaftida”, ”Sevgi mamlakati”, ”Asragil”, ”Mehr qolur, muhabbat qolur”,”Kuydim”, va “Vatanni o’rganish” kabi bir qator she’riy to’plamlari nashr bo’ldi. Uning birinchi “Orzu” degan she’ri 1975-yili chop etildi. Birinchi to’plami “Ruhim xaritasi” nomi bilan 1958-yilda bosilib chiqdi. O’zbekiston azal-azaldan shoirlar vatani, O’zbekistonning o’zi shoirona bir yurt. She’riy idrok, she’riy nafosat, poetik tuyg’u bolaligidan xalqimizning vujud- vujudiga singib ketgan. SHu boisdan ham qadim Sharqda shoir bo’lish nihoyatda sharafli va nihoyatda mas’uliyatli. Bu xalq badiiy so’z dahosi Alisher Navoiy ijodidan bahramand. XX asr o’zbek poeziyasi, uning mashhur namoyandalari ijodi ana shu jasorat dalilidir. Endilikda badiiy-estetik tafakkurimiz tabiatida jiddiy sifat o’zgarishlari jarayoni kechmoqda. Bugungi kunda ezgulik, adolat, go’zallik singari umumbashariy estetik mezonlarga asoslangan badiiyat namunalari ma’naviy madaniyatimiz xazinasini boyitmoqda. Millatning ma’naviyati, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayoti, inson taqdiri she’riyatimizdagi badiiy tadqiqotchilik mehvariga aylandi. Zero, inson ongi - shuurini, inson qalbini zabt etish, anglash hamda tushuntirish uchun kechgan va kechayotgan kurash - badiiy tadqiqotchilik hech qachon tingan emas. Mabodo ana shu kurash so’ngudek bo’lsa, Odam fikrlashdan, hissiy idrokdan to’xtab qolardi. Bu esa, jamiyatlarning ma’naviy-intellektual hayotini hamisha yangilab turadi.

Похожие

SIROJIDDIN SAYYID SHEʼRIYATIDA TALQIN VA VATAN TUSHUNCHASI 26v
Yangi nasr va uning poetik xususiyatlari.
O’QITUVCHINING TARBIYACHI SIFATIDAGI MAHORATI
O’QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI MAHORATI
Sirojiddin Sayyid she`riyatida talqin va Vatan tushunchasi