Yangi nasr va uning poetik xususiyatlari.
![Yangi nasr va uning poetik xususiyatlari.
Reja:
1. Yangi nasr va uning poetikasi
2. Ilk mustamlakatchilik davri adabiy muhiti.
3. Satira va yumorning vujudga kelishi.
4. Ilk mustamlakatchilik davri adabiyoti namoyondalari.](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_1.png)
![XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab CHor Rossiyasi O’rta Osiyoni
istilo qilish harakatiga tushdi. O’rta Osiyo o’sha paytda uch xonlikdan –
Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklaridan tashkil topgan edi. Ana shu
yo’nalishlar bo’yicha CHor askarlari o’z harakatlarini boshladilar. Dastlabki
harakatlar Yoyiq va Ural kazaklarining Xivaga qilgan hujumlari bo’lib,
asosan ular qaroqchilikdan iborat bo’lgan. Ruslarning birinchi Xivaga yurishi
1717 yili Petr I hukmronligi davrida Bikovich-CHerkasskiy tomonidan
uyushtirildi. Bunga Xiva xoni SHohniyozning Petr I ga elchi jo’natishi va o’z
fuqarolariga kuchi yetmay qolganligi, rus podshosi himoyasiga muhtojligi
ifodalangan xatni yo’llashi bilan boshlanadi. 1714 yilda esa Xo’ja Nafas ismli
bir turkman Xivadan Petr I oldiga kelib Amudaryoning quyi oqimidagi
yerlarda oltin qum zarralari borligini ma’lum qiladi. Knyaz Bikovich-
CHerkasskiy Kaspiy dengizi yoqalarini o’rganish va ekspeditsiya bahonasida
uch yil holatni o’rganadi. Ammo SHohniyoz vafot etib, Xiva shahri taxtiga
o’tirgan SHerg’ozixonning ruslarga munosabati boshqacha bo’lib, u
boshqacha siyosat yurgizadi. Bikovich-CHerkasskiy 4000 qo’shin bilan
Xivaga ekspeditsiya bahonasida yurish qiladi. SHerg’ozixon ularni qabul
qilish qiyinligini aytib, turli shaharlarga bo’lib yuborib, tor-mor etadi.
Knyazning o’zi zindonga tashlanib, boshi olinadi. 4000 qo’shindan 40
kishigina omon qoladi. Xivaliklar ularni uzoq ushlab turgach, katta tovon
evaziga ozod etadilar.
1839 yilda general Perovskiy boshchiligidagi “ekspeditsiya”
Orenburgdan 5 ming kishilik otryad, 22 dala to’pi, 10000 tuya bilan yo’lga
chiqadi. Ammo qishning sovuq kelishi, sovuqning 32 darajaga yetishi
qo’shinlarni nobud qiladi. Qo’shindan 2 ming kishigina omon qoladi. Bu
Xivaga qilingan beshinchi yurish edi. General fon Kaufman boshchiligidagi
oltinchi yurishning dahshatini Mak-Goxan (Yanuari Alauz) (1844-1877)ning
“O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi” maqolasida batafsil bayon](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_2.png)
![qilingan. Mak-Goxan amerikalik jurnalist bo’lib, “Nь yu -York Joralьd”
gazetasining muxbiri sifatida Xiva yurishida ishtirok etgan. Bu yurishda
general CHaykovskiy ham qatnashgan. Unda turkmanlarning yovmut
qabilasining qirilishi tasvirlangan: “Bir-biriga zich qo’yilgan aravalar
o’rtasida qonga belangan, qilich bilan boshi yoki yuzi chopilgan o’liklar
qalashib yotardi. Ularga qarashning o’zi dahshatli edi. Ammo aravalar ostiga
yashirinib olgan va tilsiz-zabonsiz maxluq kabi ayollarning qiyofalari
o’liklardan ko’ra ayanchliroq ko’rinardi. Ular o’lib yotgan erlari,
sevishganlari yoki og’a-inilarining murdasi orasiga kirib olishganicha dahshat
ichra g’oliblarintiqomini kutishardi... O’z qoniga belanib yotgan uchta
yovmut jasadi yonida to’rt yashardan olti yashargacha bo’lgan olti bola
turganini ko’rdim. Kattasi – miqti, kelishgani ukalariga g’amxo’rlik
ko’rsatardi. U sochilgan paxta, eski gilamlar va to’zg’ib yotgan choponlarni –
ma’mur ro’zg’ordan yodgor qolgan ayanch latta-puttalarni yig’ib kelib, joy
hozirlardi. Men yaqinlashar ekanman, bola loaqal boshini ko’tarib nazar
solgani ham yo’q, indamay ishini qilaverdi. Uning bolalarcha beg’ubor
qalbida menga nisbatan g’azab va nafrat jo’sh urib turganini aniq his etdim.
Bu bola yuragidagi intiqom hissi qanchalik kuchli ekanini yana 20 yillardan
keyin qaysidir bir kofir o’z boshida sinab ko’rishiga shubhalanmayman”.
Rus hukumati 1867 yilda Turkiston general – gubernatorligini tashkil
etib, K.P.Kaufman (1867-1882) birinchi gubernator qilib tayinlandi. U
bosqinchilik va talonchilik harakatlarini davom ettirib, Buxoro, Xiva va
qo’qon xonliklarini bosib oldi. Quyidagi Turkistonga tayinlangan
gubernatorlar qattiqqo’llikdan bir-biridan qolishmas edi:
K.P.Kaufman (1867-1882)
M.G.CHernyaev (1882-1884)
N.O.Rozenbax (1884-1888)
A.B.Vrevskiy (1889-1898)](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_3.png)
![S.M.Duxovskiy (1898-1901)
N.A.Ivanov (1901-1904)
N.A.Tevyanov (1904-1905)
D.I.Subbotich (1905-1906)
N.I.Gredekov (1907-1908)
P.I.Mishenko (1909)
A.I.Samsonov (1909-1913)
A.N.Kurapatkin (1916-1917)
Bulardan tashqari 1914-1916 yillarda Flug, Martson, Yerofeevlar
vaqtincha gubernator bo’lganlar.
CHor mustamlakasiga qarshi o’lkada qator qo’zg’olonlar bo’lib o’tdi.
Oloy malikasi Qurbonjon dodhoh (O’sh shahrining Modi qishlog’ida
cho’pon Mamat xonadonida 1811 yilda tug’ilgan) bo’lib, u kenja beshinchi
o’g’il Qamchibek Fon Kaufman tomonidan asir olinib, dorga tortilganda,
uning oldiga otda keladi va “SHahid ketmoq biz uchun ota meros, bergan
sutimga roziman” deydi-yu, mag’rur yurib ketadi. Qurboshjon Yettisuvdan
Xitoy chegarasigacha bo’lgan joylarga hukmronlik qiladi. Buxoro amiri
Muzaffar unga general unvoni yorlig’ini topshiradi. Xudoyorxon Oloy
vodiysiga Qurbonjon dodhohni hokim etib tayinlaydi.
1873 yilda Qo’qonda Po’latxon deb nom olgan Isoq Hasan o’g’li
qo’zg’olon ko’taradi. Qurbonxon unga madad beradi. 1876 yil 19 fevralda
Po’latxon asir olinadi. U Fon Kaufman buyrug’i bian 26 fevralda
Marg’ilonda dorga osib o’ldiriladi. Ammo Qurbonjon va uning o’g’illari
chor askarlariga taslim bo’lmaydilar. Qurbonjon Qashqarga va undan
Afg’onistonga o’tib ketadi. Skobelev Oloy malikasi bilan sulh tuzish
harakatiga tushadi. Natijada u Qurbonjonning barcha talablarini bajaradi, asir
olingan qo’zg’olonchilarning barchasini ozod etadi. Sulhdan so’ng Skobelev
Qurbonjonga zarbof to’n yopadi. Turkiston general-gubernatori uni shaharda](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_4.png)
![ot mingan holda, otdan tushmasdan Duxovskiyni qarshi oladi. 1901 yili
general Kurapatkin (harbiy vazir) O’sh shahrida podshoh Nikolay II ning
rafiqasi Mariya nomidan unga olmos uzuk taqdim etadi.
Qurbonjon mamat qizi 1907 yil 1 fevralda O’shda vafot etadi. O’sha
paytda uning ikki nafar o’g’li, ikki qizi, 31 nevara, 57 chevara va 6 evarasi
hayot edi. (“Sanam” jurnali, 1998 yil, 3-son).
So’ng Andijonning Mingtepasida Muhammadali halifa sobir o’g’li –
Dukchi eshon (1856-1898) boshchiligidagi qo’zg’olon ko’tarildi. Bu
qo’zg’olonning sabablari Fozilbek Otabek o’g’lining “Dukchi eshon voqeasi”
kitobida batafsil bayon etilgan. Mahalliy xalqning chor amaldorlari
tomonidan ezilishi, huquqlarining cheklanishi, hosildor yerlarning rus
mujiklari egallab olganliklari xalqning noroziligiga sabab bo’ldi. Asli
CHimyonlik, avlodlari qashqarlik bo’lgan. Otasi usta sobir beshik, belakchak,
paxtani chigitdan ajratadigan chig’iriq hamda yik (yoki duk) tayyorlagan.
Eshon ham shu hunarlarni bilgan.
Muhamadali Sultonxon to’ra eshonga murid bo’ladi. 1886 yilda hajga
boradi va o’zini Muhamadali eshon deb e’lon qiladi. Sultonxon to’raning
farzandlari kelib e’tiroz bildirganlarida, u Sultonxon to’radan qolgan imzo
qo’yilib, muhr bosilgan xati-irshodni (yo’llanma xatni) ko’rsatadi.
1898 yilning aprelida esa Muhamadali halifa hajga borgan Abdujalil
Mirsodiq qori o’g’li orqali Turk sultonidan farmon oladi. Fors tilida bitilgan
ushbu farmon-yorliqda Turk sultonining venzeli (ismi-sharifi bosh harflari)
tushirilgan edi. Alloh va uning rasuli Muhammad alayhissalom sha’niga
hamdu sanolar aytilgandan keyin:
“Eshonlik Muhammad payg’ambardan boshlanib, undan Abu bakr
Sidiqqa, undan Muhammad payg’ambarning o’g’li hazrat Qosimga, undan
Sulton Boyazid Bastomiyga, undan hazrat SHayx Abulhasan Haraqoniyga,
undan hazrat xo’ja Ali Farmodiyga, undan Sayyid Ali Hamadoniyga, undan](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_5.png)
![Xo’ja Abduxoliq G’ijdivoniyga, undan hazrat Xo’ja Orifga, undan hazrat
Xo’ja Mahmud Fag’naviyga, undan Xo’ja Ali Romitoniyga, undan hazrat
Boboyi Sammomiyga, undan hazrat Amir Kulolga, undan hazrat Bahouddin
Naqshbandiyga, undan Mavlono Yoqub CHarxiyga, undan Xo’ja Ahror
Valiyga, undan hazrat Mavlono Zohidga, undan hazrat Xo’ja Darveshga,
undan hazrat Xo’ja Amloniyga, undan hazrat imom Boqi Biomga, undan
hazrat imom rabboniyga, ikki ming yillik boshlanishidan hazrat Xo’ja
Muhammad Saidga, undan hazrat Mahzum Eshon Xo’ja Miyon obidga,
undan harat Said Mo’saxon Dog’bidiyga, undan hazrat halifa Muhammad
Sidiqqa, undan hazrat SHayx Muhammad Ziyouddin Yorkentiyga, undan
hazrat Muhibbul Fuxaro Va’ima Sokinga, undan hazrat sulton
Abdulhamidxonga, undan mingtepalik halfa Muhammadaliga meros bo’lib
qolgan” deb yozilgan edi.
Abdujalil eshonga farmon-yorliq berish bilan birga Turkiya sultoni
sovg’a qilib yuborgan to’n va “mo’yi muborak”ni – Muhammad payg’ambar
soqolidan olgan tukni topshiradi. Turk sultoni Muhammadali halifadan xalqni
kofirlardan saqlashga, g’azovot urushga ko’tarishni so’raganlarini aytadi. Bu
chor ma’murlari qo’liga tushmasligi uchun og’zaki aytilgan edi. 1898 yil 17
mayda Tojik qishloqda eshon xalqqa murojaat qiladi. Qo’zg’olon 1898 yil 18
mayga o’tar kechasi qo’zg’olonchilar Andijon gornizoni lageriga hujum
uyushtiradilar va 20-batalьyon askarlaridan 21 nafarini o’ldiradilar. Bu
qo’zg’olon 23 may kuni bostirildi. 1898 yil 12 iyunь kuni Muhammadali
halifa va uning sheriklari, 27-28 iyunь, 8-9-13 iyulь, 15-17 sentyabrь kunlari
13 kishi osib o’ldiriladi. Jami 777 kishi hibsga olinadi va surgun qilinadi.
Osish marosimini yosh bolalarni majburan ko’rsatib amalga oshirildi.
Mingtepa o’qqa tutildi. Mingtepa, Qashqar, Tojik qishloqlaridan odamlar
quvg’in qilindi. Dastlab bu joylar “vayron” so’ng “Duxovskiy maydoni”
nomi bilan atalgan. So’ng oqposhsho isyonkor Mingtepa aholisini](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_6.png)
![Turkistondan badarg’a qilmay marhamat ko’rsatganligi uchun “Marhamat”
nomi bilan ataldi. 1899 yil 4 martidan bu yerga rus mujiklari ko’chirib
keltirila boshladi, Dukchi eshon uyi buzib tashlanib, uning o’rniga cherkov
qurildi.
Andijon qo’zg’olonidan so’ng Muhammadali halifaning onasi Asalbibi
Ortiqboy qizini Farg’ona viloyati harbiy gubernatori CHaykovskiyning o’zi
so’roq qildi. Uning aybi yo’qligi ma’lum bo’lsa-da, uni Turkistonda yashashi
muvofiq emas deb topildi. Dukchi eshonning 81 yoshli onasi Asalbibi, to’rt
xotini – 22 yoshli Ruqiya bibi Ismoilova, 30 yoshli Tojibibi Maqsudxojieva,
28 yoshli Isxorabibi Abdujalilova va 20 yoshli Oyimcha Saidqulova,
o’g’illari – 13 yoshli Musurmonqul, 3 yoshli Abdurahim, 7 yoshli Abdujalil;
qizlari – 3 yoshli Hamrobibi va 8 yoshli Ne’matsholar Penza guberniyasiga
surgun qilinganlar. Asalbibi 1900 yil 9 iyunda Penza shahrida og’ir
betoblikdan vafot etdi. Bir qancha iltimoslardan so’nggina ularga 1904 yil 4
martda Turkistonga qaytishga ruxsat berilgan. Alinazar Egamnazarov 1993
yilda Marhamatda bo’lib, eshon avlodi, eshonning kenja o’g’li
Abdurahimning qizi Anora Rahimova bilan uchrashgan.
Ma’lumki, 1865 yilda M.G.CHernyaev qo’shinlari Toshkentni istilo
qildi. Bu hodisa shu yilning 14 iyunь kuni ro’y beradi. Toshkentlik bir
xoinning maslahati bilan Kaykovus arig’i to’g’oni buzilib, suvni CHirchiqqa
burib yuboriladi. Toshkent uch kunlik suvsizlikda jang qiladi. Qo’qondan
lashkarboshi Alimqul yordamga keladi. Ammo Alimqul jangda halok bo’ladi.
Toshkent 1865 yil 17 iyulida taslim bo’ldi. CHernyaev jahon afkor ommasi
oldida o’z bosqinchilik harakatlarini oqlash uchun “toshkent ixtiyoriy
ravishda rus qo’shinlariga bo’ysunganligi” to’g’risida xat uyushtirishga
kirishdi. SHahar kattalarini yig’ib xat mazmuni bilan tanishtirib, imzo
qo’ydirmoqchi bo’ldi. Toshkentlik Solihboy Ohund bunga rad javobini berdi.
U bu shakkokligi uchun uni yoqlab chiqqan 7 kishi bilan birgalikda Sibirga](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_7.png)
![surgun qilinib, qamoqda zaharlab o’ldirildi. “Xat-ahdnomaga” majburiy qo’l
qo’ydirilib, savdogarning qo’li bilan Peterburgga oq poshshoga jo’natildi,
undan chetga tarqatildi.
Toshkentlik Solihboy Ohundning general CHernyaevga javob xatida rus
qo’shinlari odamlarni qirish, shaharni vayron qilish, zulmkorlik hisobiga
Toshkentni egallaganliklari ro’y-rost yozilgan edi. Bu xatdan keyin
CHernyaev Solihboy Ohundni huzuriga chaqirtirib, “Siz kim bilan
o’ynashayotganingizni bilasizmi, hozir sizni pashshadek ezib, urug’-
aymog’ingiz bilan yo’q qilib yuboraman”, - deydi. U esa: “Men yolg’iz
tangridan qo’rqaman, oqposhsho ham tangrining bandasi, agar tangri saqlasa,
siz bu ishni amalga oshirmaysiz”, deydi.
Bu istilodan so’ng Farg’ona, Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Marg’ilon
olindi. Ularning qanday bosib olinganligi voqealari Ishoqxon Junaydillaxo’ja
o’g’li Ibrat (1862-1937)ning “Tarixi Farg’ona” asarida batafsil hikoya
qilingan.
CHor mustamlakachiligiga qarshi 1876 yilda Po’latxon qo’zg’oloni,
1878 yilda Mingtepada bo’lgan Yetimxon isyoni, 1884 yilda Okbuvra
sohillarida eshonlardan birining ko’targan isyoni, 1892 yilda Toshkentda yuz
bergan “vabo isyoni”, 1893 yilda Farg’onada bo’lgan Sobirxon isyoni, 1910
yillar arafasida bo’lgan samarqand Atrofidagi Namoz Pirimqul o’g’li
qo’zg’oloni, 1916 yilgi mardikorlikka olishga qarshi ko’tarilgan isyonlarni
keltirish mumkin.
Adabiy harakatchilik an’anaga ko’ra ko’proq Qo’qon, Xiva, Samarqand,
Buxoroda rivoj topdi. Biroq, Toshkent ham yangi poytaxt sifatida tez
yuksalib, adabiy-madaniy markazga aylana boshladi.
Xivada Komil Xorazmiy (1825-1899), Muhammadrasul Mirzo (1840-
1922), Muhammad Rahimxon Feruz (1844-1910), Ahmad Tabibiy (1869-
1911), Muhammad Yusuf Bayoniy (1840-1923), Ilyos Mulla Muhammad](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_8.png)
![o’g’li So’fi (1860-1916), Mutrib Xonaxarobiy (1870-1925), Muhammad
Yusuf CHokar (1872-1951), Avaz O’tar o’g’li (1884-1919), Abdurazzoq
Faqiriy (1884-1925), Safo Mug’anniy (1882-1938), Komiljon Devoniy
(1887-1938), Muhammad Rahim Rog’ib (1918 yilda vafot etgan) kabi
ko’plab shoilra yashab ijod etdilar.
Adabiy harakat ko’proq ma’rifatparvar podshoh Muhammad Rahimxon
Soniy – Feruz saroyida tashkil topdi. U taxtda 47 yil hukmronlik qildi. U
O’rta Osiyo xonlari orasida eng aqlli, ziyolisi edi. U “usuli jadid”ga yo’l
berdi. Ruslar kelmasidan ancha ilgari Xivada toshbosma tashkil etdi. U
ko’plab madrasalar qurdirdi, kitobxonlik rivojlandi, matbaachilik avj oldi.
Feruz tashabbusi bilan Xorazm tarjima maktabi maydonga keldi. XIX asrning
o’rtalarida Xivada 80 dan ortiq kishi tarjima bilan shug’ullandi. 120 asar
tarjima qilingan.
Buxoro adabiy muhitida an’anaviy ikki tillilik davom etdi. Uning bobosi
Amir Haydar (1800-1826) ham “Sayyid” taxallusi bilan shoir edi.
XIX asrning oxiri XX asr boshi Buxoro tazkirachilik maktabining
boshida, shubhasiz, Qori Rahmatulloh Qozoq (1818-1894) turadi. Uning
1871 yilda tuzilgan “Tuhfatul ahbay fi tazkirasi til ashob” (“Suhbatdoshlar
zikrida do’stlar tuhfasi”) tazkirasi XVIII asr oxiri XIX asr Turkiston shoirlari
qamrab olgan edi.
Buxoro adabiy muhitining xarakterli xususiyatlaridan biri ko’plab
tazkiralar tuzilishi bo’lsa, ikkinchisi hajv va she’riy sayohatnomalarning
udumga kirishidir.
Ahmad Donish (1826-1897) “Navodirul voqea” tarixiy, falsafiy,
memuar asarlar yaratib, Rossiyaga qilgan uch bora sayohati xotiralari o’rin
olgan.
Mirza Sahbo (1845/46-1918) ijod qildi. Keyinchalik S.Ayniy, Fitrat
yetishib chiqdi.](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_9.png)
![Qo’qonda Muqimiy (1810-1903), Furqat (1819-1909), Zavqiy (1853-
1921), Nisbatiy (1903 y. v.h.), Muhayyir (1845-1918), Qori Yusuf Mushtariy
(1899 yil vafot etgan), Usmoxo’ja Zoriy (1839-1916), Muhyi (1835-1911),
Ziyovuddin Haziniy (1867-1923), Hoji xo’ja Roviy (1830-1918), Nodim
(1844-1910), Ibrat (1862-1937) kabilar yetishib chiqdi.
Bu maktabda Dilshod Otin (1800-1905/06), Nodim Namangoniy (1844-
1910), Zavqiy (1853-1921), Anbar Otin (1870-1914/17) ijod etdi.
Samarqandda Abdulazim Sipandiy (1829-1909), Siddiqiy Ajziy (1864-
1927), Saidahmad Vasliy (1869/7-1925), Ochilmurod Miriy (1830-1999)
mansubdir.
Toshkent adabiy muhitida Karimbek Kamiy (1865-1922), Qodirqori
Ramziy (1861-1943), Afandixon Axtariy (1870-1946), Sayid Habibullo
Xislat (1880-1945), Mulla qo’shoq Miskin (1880-1937), Sirojiddin Sidqiy
Xondayliqiy (1884-1934), Yusuf Saryomiy (1845-1912), Saidrasul Aziziy
(1866-1933) mansubdir.
Turkistonda mustamlakachilik davrining boshlanishi bilan o’zbek
adabiyotida ham yangilanish jarayoni ro’y bera boshladi. An’anaviy adabiy
harakatchilik ko’proq Qo’qon, Xiva, Samarqand va Buxoroda rivoj topdi.
Xiva va Buxoro har holda ma’lum bir payt rus bosqinidan holi bo’lib,
ko’proq mumtoz adabiyotimiz an’analari asosida taraqqiy topgan bo’lsa,
Qo’qon adabiy muhiti o’ziga xos yangilanish yo’lidan bordi. Qo’qon adabiy
muhitida Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Muhayyir, Muh’yi kabilar alohida rol
o’ynaydi. Bu shoirlar an’anaviy usullardan chekinmagan holda adabiyotga
yangi mavzu va yangicha ruh olib kirdilar.
Muhammadaminxo’ja Muqimiy (1860-1903) ilk mustamlakachilik davri
adabiyotining yangilanishiga eng munosib xissa qo’shgan ijodkordir. Uning
ijodida garchi aruz vazni yetakchi, mumtoz lirik janrlar ustun bo’lib qolgan
bo’lsada, shoir asarlari mazmunida jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. An’anaviy](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_10.png)
![ishq mavzusidan ijtimoiy muammolarni qamrab oluvchi g’azallar,
muhammaslar, murabba va ruboiylar dunyoga kela boshladi. Ularda
oshiqning nolasi, ma’shuqaning jabru-sitamidan emas, balki jamiyatning
zulmidan, tengsizligidan nolalari aks etgan edi. Muqimiyning qo’shiqqa
aylanib ketgan mashhur “SHunchalar” radifli g’azalidagi “Zulm ila qahru
g’azab izhor qilmoq shunchalar, oshig’i bechoraga ozor qilmoq shunchalar”
satrlari buning dalilidir.
Muqimiy g’azal mazmunida o’zgarish yasabgina qolmay, lirik turda
sayohatnoma shaklini vujudga kelishiga ham munosib hissa qo’shdi. Uch
bo’limdan iborat bo’lgan, o’tkir satirik usulda yozilgan ushbu asarda
Muqimiy qishloqlardagi vayronalik, qishloq ahlining og’ir hayoti, ochligi
«kelsa kishi yeyar tariq» kabi, mahalliy boy va amaldorlarning ochko’zligi,
poraxo’rligi chor chinovniklarining zulmi va mustamlakachilik siyosatining
oqibati ekaniga urg’u beradi. “Sayohatnoma”da shoir amaldorlarni nomma-
nom fosh etadi.
Bu davr adabiyotida hajviyot oyoqqa turdi, bu adabiyotning tom
ma’noda demokratik ruh olishga ko’hmaklashdi. Hajviyot o’zining ikki
qanoti - satira va yumor bilan baland parvoz qildi. O’zining an’anaviy
ildiziga ega bo’lgan hajviyot shu yerda mumtoz adabiyotimiz namoyondalari
A.Navoiy, Turdi, Maxmur, Gulxaniy kabilarning hajviy asarlari to’g’risida
ma’lumot beraman yangicha ko’rinishlar kasb etdi. Bu yangilik hajviy
asarlarning adresli, ya’ni ob’ektli va sub’ektli ekanligida ko’rindi. Bu borada
ham Muqimiy peshvolik qildi.
Muqimiydan o’rnak olgan Zavqiy «Qirq olti kishini afsona qildim, kim
chiqsa o’qiydi Mo’yimarakka» deb «Rasta ahli haqida hajv»iniyozdi. Albatta,
bu jasorati jazosiz qolmaydi. Hajviyada nomma-nom zikr qilingan shahar
boylari va zodagonlari shoirga qarshi ochiq hujum boshlaydilar. Uni do’stlari,
shahar hunarmandlari himoya qiladilar va jarima to’lab kafillikka oladilar.](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_11.png)
![XIX asrning 2-yarmidagi adabiy jarayonda Xeva adabiy muhiti ham
o’ziga xos o’rin tutadi. Bu davrda Xorazm taxtini asosan shoir Muhammad
Rahimxon - Feruz boshqardi. Tarixchi va adabiyotshunos olimlarning
fikricha, u O’rta Osiy xonlari orasida eng ziyolisi edi. 47 yil taxtda o’tirgan
Muhammad Rahimxon 1865-1912 davrida Xorazm mamlakati ham iqtisodiy,
ham madaniy jihatdan gullab-yashnadi. Xon xalqining tinchligini ko’zlab,
tishini qayrab turgan Rusiya bilan til topisha oldi: u bilan shartnoma tuzdi,
unga go’yo vassal bo’lib, mustaqil ish yuritdi. Xon asosiy e’tiborni
obodonchilikka hamda adabiyot va sanoatni rivojlantirishga qaratdi. 1874
yildayoq Xevaga litografiya bosmaxonasi keltirdi. Saroyda yuzdan ortiq
shoiru olimga homiylik qilib, adabiy, tarixiy va tarjima asarlari yaratilishiga
bosh-qosh bo’ldi. Birgina tarjima ishlari bilan 82 olim shug’ullangan.
Natijada bu yillarda jahon adabiyotining yuzlab shoh asarlari o’zbek tiliga
o’girildi.
Feruz topshirig’i bilan A h mad Tabibiy 1869-1911 “ Majmuat “ ustoz-
shogird ” -shuaroyi Feruzshohi ” tazkirasini yaratdi. Unda xon va shoir
Feruzning o’zidan tashqari Komil, Avaz O’tar, Muhammad Rasulmirzo
singari 30 ijodkor asarlaridan namunalar berilgan. Bu davrda Xorazmda
ayniqsa she’riyat g’oyat riv o jlangan.
Adabiyotda ikki tillilik /zullisonaynlik/ an’anasi davom etdi. Ijodkorlar
asosan madrasada ta ’ lim olganliklari tufayli arab va fors tillarini yaxshi
bilardilar. SHu bois bu tillarda ko’pchilik ijod qildi. XIX asrning 2-yarmida
yangilanayotgan o’zbek adabiyotida vatanparvarlik, xalqchilik g’oyalari
ustivor yo’nalish sifatida ko’zga tashlana boshlandi.
Ilk mustamlakachilik davri adabiyotining muhim g’oyaviy
yo’nalishlaridan yana biri ma’rifatparvarlikdir.
Bu davr ma’rifatparvarlik adabiyotining yirik vakillaridan biri Zokirjon
Xolmuhammad o’g’li Furqat (1958-1909)dir. Furqat ijodidagi](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_12.png)
![ma’rifatparvarlik g’oyalari yoshligidayoq tug’ilgan edi. Uning “ilk xosiyati”,
“Gimnaziya”, “Nag’ma bazmi xususida”, “Vistavka xususida”, “Teatr haqida
manzuma” singari o’nlab she’rlari o’zi ko’rgan voqea-hodisalar asosida
yuzaga keldi.
Adabiyotimiz tarixida ma’rifatparvarlik g’oyalarini yangicha sharoitda
davom ettirgan Avaz O’tar o’g’li (1884-1919) bo’lib, uning “Xalq”, “Fidoyi
xalqimga”, “Maktab”, “Millat”, “Til” kabi o’nlab she’rlarida erkinlik,
ma’rifatparvarlik, xalqparvarlik g’oyalari o’zining mukammal ifodasini
topgan.
Xorazm adabiy muhitida Komil, Bayoniy, Feruz, Buxoro adabiy
muhitidan Miriy, Qo’qon adabiy muhitidan Nodim, Anbar otinni keltirish
mumkin.
Xorazm adabiy muhitining shakllanishi Komil ( 1825-1899 ) muhim o’rin
tutadi. X i vada tug’ilgan va yashab ijod qilgan bu shoirning asl ismi
Muhammadniyoz bo’lib, Komil uning adabiy taxallusi dir. Komil Muhammad
Rahimxon Feruz saroyida mirzaboshi lavozimida ishlagan. 1873 yildan
umrining oxirigacha devonbegi lavozimini egallagan. Ikki marta S.Peterburg
va Toshkentga sayohat qilgan. SHoir she’riyatining badiiyati nihoyatda
yuksak bo’lib, g’azaliyotida she’riy san’atlarning mahorat bilan foydalanadi.
Masalan, shoir quyidagi misralarida mubolag’aning eng yuqori ko’rinishi
bo’lgan g’ulu san’atini qo’llaydi: “Jamoling vasfi tahririn tamom etmak emas
mumkin, Qalam – ashjor esa, daryo-siyoh, osmon-qog’oz”.
Xorazm adabiy muhitining namyayondalaridan birida Muhammad Yusuf
Bayoniy (1840-1923) timsolida tarixchi olimni ko’ramiz. Ayni paytda u shoir
va xattot sifatida ham mashhur bo’lgan. SHoirning o’zi tartib bergan «Devoni
Bayoniy» - qo’lyozma nusxasi bizga to’la yetib kelgan. Bayoniy ham o’z
zamondoshlari singari lirik turning o’ndan ziyod janrida qalam tebratgan.
Lekin biz bu yerda Bayoniyning «SHajarayi Xorazmshohiy» va «Xorazm](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_13.png)
![tarixi» deb nomlangan tarixiy asarlari to’g’risida gaplashamiz. CHunki
tariximizni o’rganishga g’oyat katta e’tibor berilayotgan shu kunlarda
adibning bu tarixiy asarlari Xorazm va Markaziy Osiyo xalqlari tarixini, XIX
asr Xorazm adabiy muhitini, siyosiy-ijtimoiy hodisalarni o’rganishda g’oyat
nodir manbadir. Tarixchi olim o’z asarlarida rus imperiyasining O’rta
Osiyoni zabt etish davomidagi butun dahshatli qilmishlarini ro’y-rost
ko’rsatadi.
«SHajarayi Xorazmshohiy» asari 1873-1914 yillar voqealarini o’z ichiga
oladi. Demak, u Ogahiyning «Iqboli Feruziy» asaridan keyingi tarixdir.
Bayoniy ham ustozlari Munis va Ogahiylar singari o’zi ko’rgan, guvoh
bo’lgan va bilgan voqealarini qalamga oladiki, undagi ko’p faktlar arxiv
hujjatlariga mos keladi. SHu jihatdan bu asar X sinf darsligiga kiritilganligi
va u orqali mamlakatimizning hozirgi mustaqilligini mustahkamlashga
xizmat qilishi bilan e’tiborlidir. U orqali yoshlarni mustaqillik mafkurasi
ruhida tarbiyalaymiz.
Buxoro adabiy muhitining yirik vakili, o’ z bek, fors-tojik, ozarbayjon
tillari va adabiyotlarini yaxshi bilgan, o’z ijodi bilan faqat Buxoroda emas,
balki Farg’ona vodiysida ham shuhrat qozongan zullisonayn shoir
Ochilmurod Miriy Ne’matullo o’g’li (1839-1899) Kattaqo’rg’onning
Eshonqishloq mavzeida tug’ilgan. Kattaqo’rg’on va Buxoro madrasalarida
ta’lim oladi. Miriy ko’proq hajviy she’rlaryozgan va adresli tanqidni
she’riyatda birinchi bo’lib qo’llagan. U jismonan majruh bo’lsa ham aqlan
yetuk odam bo’lgan. Uning merosi g’azallar, muxammaslar, masnaviylar va
ko’proq dostonlardan iborat.
SHuningdek, bu davr adabiyotida Nodim Namangoniy (1844-1910),
Anbar Otin (1870-1915) ijodini ham keltirish mumkin.](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_14.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimov B. va b. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti. – T.:
Ma’naviyat, 2004.
2. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti masalalari. – T.: Universitet,
1998.
3. Ziyoev N. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash. –T.: SHarq, 1998.
1. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. –T.: O’zbekiston, 2008.
2. Amir Sayyid Olimxon Buxoro xalqining xasrati tarixi. – T.: Fan,
1991.
3. Fitrat. Amir Olimxonning hukmronlik davri. –T.: “Minxun” xayriya
nashriyoti, 1992.
4. Narshaxiy. Buxoro tarixi. –T.: “Meros”, 1991.
5. Sahbo. Tanlangan she’rlar. –T.: Fan, 1993.](/data/documents/9ef2f9f5-4a53-410d-a120-396484951b1b/page_15.png)
Yangi nasr va uning poetik xususiyatlari. Reja: 1. Yangi nasr va uning poetikasi 2. Ilk mustamlakatchilik davri adabiy muhiti. 3. Satira va yumorning vujudga kelishi. 4. Ilk mustamlakatchilik davri adabiyoti namoyondalari.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab CHor Rossiyasi O’rta Osiyoni istilo qilish harakatiga tushdi. O’rta Osiyo o’sha paytda uch xonlikdan – Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklaridan tashkil topgan edi. Ana shu yo’nalishlar bo’yicha CHor askarlari o’z harakatlarini boshladilar. Dastlabki harakatlar Yoyiq va Ural kazaklarining Xivaga qilgan hujumlari bo’lib, asosan ular qaroqchilikdan iborat bo’lgan. Ruslarning birinchi Xivaga yurishi 1717 yili Petr I hukmronligi davrida Bikovich-CHerkasskiy tomonidan uyushtirildi. Bunga Xiva xoni SHohniyozning Petr I ga elchi jo’natishi va o’z fuqarolariga kuchi yetmay qolganligi, rus podshosi himoyasiga muhtojligi ifodalangan xatni yo’llashi bilan boshlanadi. 1714 yilda esa Xo’ja Nafas ismli bir turkman Xivadan Petr I oldiga kelib Amudaryoning quyi oqimidagi yerlarda oltin qum zarralari borligini ma’lum qiladi. Knyaz Bikovich- CHerkasskiy Kaspiy dengizi yoqalarini o’rganish va ekspeditsiya bahonasida uch yil holatni o’rganadi. Ammo SHohniyoz vafot etib, Xiva shahri taxtiga o’tirgan SHerg’ozixonning ruslarga munosabati boshqacha bo’lib, u boshqacha siyosat yurgizadi. Bikovich-CHerkasskiy 4000 qo’shin bilan Xivaga ekspeditsiya bahonasida yurish qiladi. SHerg’ozixon ularni qabul qilish qiyinligini aytib, turli shaharlarga bo’lib yuborib, tor-mor etadi. Knyazning o’zi zindonga tashlanib, boshi olinadi. 4000 qo’shindan 40 kishigina omon qoladi. Xivaliklar ularni uzoq ushlab turgach, katta tovon evaziga ozod etadilar. 1839 yilda general Perovskiy boshchiligidagi “ekspeditsiya” Orenburgdan 5 ming kishilik otryad, 22 dala to’pi, 10000 tuya bilan yo’lga chiqadi. Ammo qishning sovuq kelishi, sovuqning 32 darajaga yetishi qo’shinlarni nobud qiladi. Qo’shindan 2 ming kishigina omon qoladi. Bu Xivaga qilingan beshinchi yurish edi. General fon Kaufman boshchiligidagi oltinchi yurishning dahshatini Mak-Goxan (Yanuari Alauz) (1844-1877)ning “O’kuzdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi” maqolasida batafsil bayon
qilingan. Mak-Goxan amerikalik jurnalist bo’lib, “Nь yu -York Joralьd” gazetasining muxbiri sifatida Xiva yurishida ishtirok etgan. Bu yurishda general CHaykovskiy ham qatnashgan. Unda turkmanlarning yovmut qabilasining qirilishi tasvirlangan: “Bir-biriga zich qo’yilgan aravalar o’rtasida qonga belangan, qilich bilan boshi yoki yuzi chopilgan o’liklar qalashib yotardi. Ularga qarashning o’zi dahshatli edi. Ammo aravalar ostiga yashirinib olgan va tilsiz-zabonsiz maxluq kabi ayollarning qiyofalari o’liklardan ko’ra ayanchliroq ko’rinardi. Ular o’lib yotgan erlari, sevishganlari yoki og’a-inilarining murdasi orasiga kirib olishganicha dahshat ichra g’oliblarintiqomini kutishardi... O’z qoniga belanib yotgan uchta yovmut jasadi yonida to’rt yashardan olti yashargacha bo’lgan olti bola turganini ko’rdim. Kattasi – miqti, kelishgani ukalariga g’amxo’rlik ko’rsatardi. U sochilgan paxta, eski gilamlar va to’zg’ib yotgan choponlarni – ma’mur ro’zg’ordan yodgor qolgan ayanch latta-puttalarni yig’ib kelib, joy hozirlardi. Men yaqinlashar ekanman, bola loaqal boshini ko’tarib nazar solgani ham yo’q, indamay ishini qilaverdi. Uning bolalarcha beg’ubor qalbida menga nisbatan g’azab va nafrat jo’sh urib turganini aniq his etdim. Bu bola yuragidagi intiqom hissi qanchalik kuchli ekanini yana 20 yillardan keyin qaysidir bir kofir o’z boshida sinab ko’rishiga shubhalanmayman”. Rus hukumati 1867 yilda Turkiston general – gubernatorligini tashkil etib, K.P.Kaufman (1867-1882) birinchi gubernator qilib tayinlandi. U bosqinchilik va talonchilik harakatlarini davom ettirib, Buxoro, Xiva va qo’qon xonliklarini bosib oldi. Quyidagi Turkistonga tayinlangan gubernatorlar qattiqqo’llikdan bir-biridan qolishmas edi: K.P.Kaufman (1867-1882) M.G.CHernyaev (1882-1884) N.O.Rozenbax (1884-1888) A.B.Vrevskiy (1889-1898)
S.M.Duxovskiy (1898-1901) N.A.Ivanov (1901-1904) N.A.Tevyanov (1904-1905) D.I.Subbotich (1905-1906) N.I.Gredekov (1907-1908) P.I.Mishenko (1909) A.I.Samsonov (1909-1913) A.N.Kurapatkin (1916-1917) Bulardan tashqari 1914-1916 yillarda Flug, Martson, Yerofeevlar vaqtincha gubernator bo’lganlar. CHor mustamlakasiga qarshi o’lkada qator qo’zg’olonlar bo’lib o’tdi. Oloy malikasi Qurbonjon dodhoh (O’sh shahrining Modi qishlog’ida cho’pon Mamat xonadonida 1811 yilda tug’ilgan) bo’lib, u kenja beshinchi o’g’il Qamchibek Fon Kaufman tomonidan asir olinib, dorga tortilganda, uning oldiga otda keladi va “SHahid ketmoq biz uchun ota meros, bergan sutimga roziman” deydi-yu, mag’rur yurib ketadi. Qurboshjon Yettisuvdan Xitoy chegarasigacha bo’lgan joylarga hukmronlik qiladi. Buxoro amiri Muzaffar unga general unvoni yorlig’ini topshiradi. Xudoyorxon Oloy vodiysiga Qurbonjon dodhohni hokim etib tayinlaydi. 1873 yilda Qo’qonda Po’latxon deb nom olgan Isoq Hasan o’g’li qo’zg’olon ko’taradi. Qurbonxon unga madad beradi. 1876 yil 19 fevralda Po’latxon asir olinadi. U Fon Kaufman buyrug’i bian 26 fevralda Marg’ilonda dorga osib o’ldiriladi. Ammo Qurbonjon va uning o’g’illari chor askarlariga taslim bo’lmaydilar. Qurbonjon Qashqarga va undan Afg’onistonga o’tib ketadi. Skobelev Oloy malikasi bilan sulh tuzish harakatiga tushadi. Natijada u Qurbonjonning barcha talablarini bajaradi, asir olingan qo’zg’olonchilarning barchasini ozod etadi. Sulhdan so’ng Skobelev Qurbonjonga zarbof to’n yopadi. Turkiston general-gubernatori uni shaharda
ot mingan holda, otdan tushmasdan Duxovskiyni qarshi oladi. 1901 yili general Kurapatkin (harbiy vazir) O’sh shahrida podshoh Nikolay II ning rafiqasi Mariya nomidan unga olmos uzuk taqdim etadi. Qurbonjon mamat qizi 1907 yil 1 fevralda O’shda vafot etadi. O’sha paytda uning ikki nafar o’g’li, ikki qizi, 31 nevara, 57 chevara va 6 evarasi hayot edi. (“Sanam” jurnali, 1998 yil, 3-son). So’ng Andijonning Mingtepasida Muhammadali halifa sobir o’g’li – Dukchi eshon (1856-1898) boshchiligidagi qo’zg’olon ko’tarildi. Bu qo’zg’olonning sabablari Fozilbek Otabek o’g’lining “Dukchi eshon voqeasi” kitobida batafsil bayon etilgan. Mahalliy xalqning chor amaldorlari tomonidan ezilishi, huquqlarining cheklanishi, hosildor yerlarning rus mujiklari egallab olganliklari xalqning noroziligiga sabab bo’ldi. Asli CHimyonlik, avlodlari qashqarlik bo’lgan. Otasi usta sobir beshik, belakchak, paxtani chigitdan ajratadigan chig’iriq hamda yik (yoki duk) tayyorlagan. Eshon ham shu hunarlarni bilgan. Muhamadali Sultonxon to’ra eshonga murid bo’ladi. 1886 yilda hajga boradi va o’zini Muhamadali eshon deb e’lon qiladi. Sultonxon to’raning farzandlari kelib e’tiroz bildirganlarida, u Sultonxon to’radan qolgan imzo qo’yilib, muhr bosilgan xati-irshodni (yo’llanma xatni) ko’rsatadi. 1898 yilning aprelida esa Muhamadali halifa hajga borgan Abdujalil Mirsodiq qori o’g’li orqali Turk sultonidan farmon oladi. Fors tilida bitilgan ushbu farmon-yorliqda Turk sultonining venzeli (ismi-sharifi bosh harflari) tushirilgan edi. Alloh va uning rasuli Muhammad alayhissalom sha’niga hamdu sanolar aytilgandan keyin: “Eshonlik Muhammad payg’ambardan boshlanib, undan Abu bakr Sidiqqa, undan Muhammad payg’ambarning o’g’li hazrat Qosimga, undan Sulton Boyazid Bastomiyga, undan hazrat SHayx Abulhasan Haraqoniyga, undan hazrat xo’ja Ali Farmodiyga, undan Sayyid Ali Hamadoniyga, undan