Parazitosenoz. Parazitofauna va uning ekologik xususiyatlari”
![“ Parazitosenoz. Parazitofauna va uning ekologik xususiyatlari”
1. Parazitosenoz haqida tushuncha
2. Parazitosenoz dinamikasi va uning o’zgarish sabablari
3. Parazitofaunaning xo’jayin migratsiyasiga bog’liq bo’lishi
4. Parazitofaunaning xo’jayin oziqasiga bog’liq bo’lishi
5. Parazitofaunaning xo’jayinning hayot kechirish tarziga bog’liq bo’lishi
6. Parazitofaunaning xo’jayin yoshiga qarab o’zgarishi](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_1.png)
![1. Parazitosenoz haqida tushuncha
Xo’jayin tanasining turli organlarida yashovchi parazit va parazit bo’lmagan
(kommensallar, erkin yashovchilar va hokazo) organizmlar o’zaro turli darajadagi
hamkorlik va munosabatlarda bo’ladi. Masalan, odam yoki biron-bir hayvon
ichagida bir vaqtning o’zida bir hujayrali hayvon, har xil chuvalchang, bakteriya,
zamburug’, virus kabilarning turli vakillari yashaydi. Ushbu organizmlarning
o’zaro hamkorlik va munosabatlar darajasi, xo’jayin organizmining holatiga
turlicha ta’sir o’tkazadi. Bu ta’sir darajasi mavjud parazit va noparazit
organizmlarning turlar tarkibi hamda ularning turli-tuman kombinasiyalariga juda
ham bog’liq bo’ladi. Bu kombinasiyalarning ayrimlari xo’jayin organizmiga salbiy
ta’sir etib kasallik paydo qilishi hamda uning og’irlashuviga olib kelsa, boshqa bir
kombinasiyalar esa parazitlarning zararli ta’sirini kamaytirib, uning faoliyatini
bostirib turadi yoki ma’lum bir turga mansub bo’lgan parazitni xo’jayin tanasidan
chiqarib tashlashga yordam beradi.
Parazitosenoz tushunchasini fanga birinchi bo’lib akad. Ye.N.Pavlovskiy
(1937) olib kirgan. Parozitosenoz deganda xo’jayin organizmini yoki uning
ma’lum bir organini boshpana (yashash joyi) qilib olgan turli-tuman parazitlar va
boshqa mikroorganizmlar yig’indisi tushuniladi.
Parazitosenoz yo’nalishi bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqot ishlarining asosiy
maqsadi va vazifasi xo’jayin organizmida mavjud turli-tuman parazitlar majmuini,
uning tarkibiga kiruvchi turlarning har birini alohida-alohida hamda turli
kombinasiyalarning o’zaro bir-biri bilan bog’langanlik darajasi, bir-biriga yordami,
befarqligi va ziddiyati hamda ushbu munosabatlarning xo’jayin organizmiga
ta’sirini aniqlashdan iboratdir.
Ushbu tadqiqot ishlarining naqadar ahamiyatli ekanligini quyidagi dalillar
bilan tasdiqlash mumkin. Ovqat hazm qilish sistemasida askarida, qilbosh
nematodasi va ostrisa bo’lgan odam ichburug’ (bakterial dizenteriya) kasalligiga](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_2.png)
![duchor bo’lsa ushbu infeksion kasallik juda og’ir va surunkali kechadi hamda uni
davolash juda qiyin bo’ladi.
Gimenolipidozda ham surunkali bakterial ichburug’ kasalligi uch va undan
ko’p yillar davom etishi mumkin. Shuning uchun, bakterial ichburug’ kasalligini
amaliyotda davolash uchun, eng avvalo, bemorda gelmintoz kasalliklarning
mavjudligini aniqlash va shundan keyingina davolashga kirishish lozimligi
qonunlashtirilgan.
Bolalarda kelib chiqish sabablari turlicha bo’lgan bakterial ichburug’
kasalligi bilan lyambliyalarning o’zaro bog’liqlik darajasi ham tadqiq qilingan.
Masalan, bakterial ichburug’ bilan kasallanmagan sog’lom bolalarning 40,9% ida
lyambliyalar topilgan bo’lsa, Fleksner bakterial ichburug’i bilan kasallangan
bolalarning 77,3% ida lyambliyalar topilgan. Ushbu holatlarga qarama-qarshi
ravishda Zonne bakterial ichburug’i bilan kasallangan bolalarning esa faqatgina
8,4% ida lyambliyalar bo’lishi aniqlangan.
Ichakdagi ichburug’ amyobasi ( Entamoeba histolytica ) va ichak
bakteriyalari ( Escherichia coli )ning o’zaro munosabatlari va bir-biriga ta’siri juda
qiziq hodisa va jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga
binoan (Westfal; Phillips va boshqalar) (K.V.Krashkevich, 1963) ichburug’
amyobasining zararli faoliyatini ko’tarishda ichak bakteriyalarining roli borligi
isbotlanadi. Masalan, esherixiya va parakoli (Paracoli) guruhidagi bakteriyalar
kalamush ichagidagi ichburug’ amyobasining zararli faoliyatini oshirib, ichak
devorining kuchli yallig’lanishiga sabab bo’ladi. Buning aksi sifatida kalamush
ichburug’ amyobasi va streptokokk ( Streptococcus faecalis ) bakteriyasi bilan
sun’iy zararlantirilganda ichakning yallig’lanishi keskin pasayadi. Bu jarayon,
ehtimol, St. faecalis ning moddalar almashinuvida hosil qilingan sut kislotasi
parazit amyobalarga salbiy ta’sir qilib, ularni ko’plab halok bo’lishiga asosiy sabab
bo’lsa kerak.](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_3.png)
![Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillardan shu narsa kelib chiqadiki,
parazitosenoz tarkibidagi turlar orasida yoki antogonistik (zid, ziddiyatli, qarama-
qarshi) yoki sinergitik (hamkorlik, bir yo’nalishda ishlash, qulaylik yaratish)
munosabatlari mavjud bo’ladi. Antogonistik munosabatda bir tur boshqa parazit
turni yoki turlarni faoliyatini chegaralab, bostirib tursa, sinergitik munosabatda esa
bir tur boshqa parazit turning (turlarni) faoliyatini kuchaytirishga imkoniyat
tug’diradi.
2. Parazitosenoz dinamikasi va uning
o’zgarish sabablari
Xo’jayin tanasidagi parazitlar yig’indisi yoki parazitosenoz xujayinining
morfo-fiziologik xususiyatlari va atrof-muhit ta’sirida shakllanadi. Xujayin
xususiyatlari parazitlar uchun birinchi darajali muhit hisoblansa, tashqi sharoitlar
ikkinchi darajali muhit hisoblanadi.
Parazitosenoz uchun xo’jayinning xususiyatlari, xarakteri, yashash joyi va
oziqlanish shakli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlar har xil guruhlarga
kiruvchi hayvonlarning ovqati bir xil bo’lsa ovqat hazm qilish sistemasi parazitlari
yig’indisi o’xshash bo’ladi. Bunday hayvonlarga tuyoqlilar bilan kemiruvchilarni
ko’rsatish mumkin. Masalan, dala sichqoni, o’rmon sichqoni va lemminglarni
ovqat hazm qilish sistemasida, xuddi kavshovchi va toq tuyoqlilarni ovqat hazm
qilish sistemasidagidek, bir xil infuzoriyalar topilgan. Shuningdek, kemiruvchilar
bilan damanlarni ichagida, bir xil infuzoriyalar, xivchinlilardan gipermastiginalar
topilgan.
Bir uchastkada yashab, oziqasi turlicha bo’lgan hayvonlarning ichak
parazitlari ham turlicha bo’ladi. Masalan, katta qumsichqon bilan tipratikonda
ichak parazitlari faunasi bir-birinikidan farq qiladi. Xujayin tanasida
parazitosenozni shakllanishida o’sha organda yashovchi parazitlarning turlari
orasidagi o’zaro munosabatlarga ham bog’liqdir.](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_4.png)
![Parazitosenozdagi ayrim turlar o’zaro bir-biriga ijobiy (sinergetik) ta’sir
ko’rsatsa, ularning ikkalasini ham rivojlanishi va o’sishi kuchayadi. Bordiy-u
ikkita yoki bir necha tur o’zaro bir-biriga salbiy (antibioz) ta’sir ko’rsatsa, ularning
ko’payish chegaralanishi yoki hayotini davom etirishi qiyin bo’lib qoladi.
Xo’jayin tanasidagi parazitosenozning mavsumiy dinamikasi tashqi
muhitning o’zgarishi, xo’jayinining holati va uning yashash tarzining o’zgarishi
hamda parazit, oraliq va asosiy xujayinlarini rivojlanish sikllarining o’zgarishiga
bog’liqdir.
Ko’pgina xo’jayin almashtirmaydigan bir hujayralilar, nematodalar va
boshqa ayrim parazitlar, o’zlarining qisqa vaqt davomida amalga oshuvchi
rivojlanish siklariga ega bo’lishi tufayli yilning barcha fasllari davomida bir xil
miqdorda bo’ladi, lekin oraliq xo’jayinlarining hayot tarzi mavsumlar bilan bog’liq
bo’lsa, (masalan, hasharotlar bo’lsa) parazitlarning bo’lishi yoki bo’lmasligi aynan
ana shu xo’jayin bilan bog’liqdir. Masalan, qishloq qaldirg’ochining ichagida
parazitlik qiluvchi Phaneropsolus micrococcus trematodasi faqat may-avgust
oylarida o’z rivojlanishini tugatib, oraliq xo’jayin hisoblanuvchi hasharotlar
ko’paygan davrda ularni tuxumlari bilan ko’p miqdorda zararlanishi sodir bo’ladi.
Ektoparazitlarda mavsumiy o’zgarishlar dinamikasi aniq ifodalangan
bo’ladi. Masalan, burgalar orasida yozgi, bahorgi, qishki va kuzgi turlar farq
qilinadi. O’rta Osiyo cho’llarda yashovchi oddiy yumronqoziqda burgalarning
ichki, ya’ni yozgi (Caratophyllus tesguorum) va kuzgi-qishki (Neopsylla setosa)
turlari parazitlik qiladi. Ushbu burgalarning birinchi turini paydo bo’lishi bilan
yosh yumronqoziqlar populyasiyalari ichida toun kasalligining epizootiyasi paydo
bo’ladi. Epizootiya yumronqoziqlarning uyquga ketishi bilan so’na boshlanadi,
lekin Neopsylla burgalari ko’payib ketib, ular uyqudagi yumronqoziqlar orasida
toun kasalligini qo’zg’atuvchilarining qishda saqlanib turishini ta’minlaydi.
Shunday qilib ikki tur burga yumronqoziqlar orasida qishin-yozin toun
kasalligining qo’zg’atuvchilarini doimiy ravishda saqlanishini ta’minlashadi.](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_5.png)
![Qon so’ruvchi qo’sh qanotli hasharotlarni mavsumlarda paydo bo’lishi havo
harorati va namligiga bog’liq bo’ladi. Shunga binoan, odamning leyshmanioz bilan
zararlanishi ushbu kasallikni yuqtiruvchi iskaptoparlarning faollik mavsumiga
to’g’ri keladi.
3. Parazitofaunaning xo’jayin migratsiyasiga bog’liq bo’lishi
Xo’jayin parazitofaunasini o’zgartiruvchi omillardan (sabablardan) biri
uning hayotida migrasiya hodisasining bo’lishidir. Xo’jayinning uzoq masofalarga
ko’chib, yangi muhitga o’tishi o’zidagi parazitlarni ham yangi, o’zgacha sharoitga
solib qo’yadi. Yangi muhitga o’tish jarayonida xo’jayin organizmida bir qator
fiziologik o’zgarishlarni yuzaga keltiradiki, u o’z navbatida tanadagi parazitlarga
o’z ta’sir kuchini o’tkazadi.
Uzoq masofalarga migrasiyalarni oshiruvchi bir qancha umurtqasiz va
umurtqali hayvonlarda, shu jumladan, turli-tuman baliqlar va qushlarda parazitlar
faunasida turlarning o’zgarishlarini aniq ko’rish mumkin. Masalan, bir necha
takrorlanuvchi migrasiyalarni boshidan kechirib hayot kechiruvchi losos balig’ida
parazitofaunaning o’zgarishini keltirish mumkin, ya’ni ushbu baliq 3-4 yoshgacha
shimoliy daryolarning yuqori o’zanida yashaydi. Bu joylarda u juda sust o’sadi va
yomon oziqlanadi. Keyin baliq dengizga o’tadi va u yerda u tez o’sib, jinsiy
voyaga yetadi. Dengizda 2-3 yillik hayotidan keyin u birinchi marta tuxum qo’yish
uchun yana daryoga o’tadi. Birinchi marta daryolardan dengizga o’tuvchi yosh
lososlarning parazitofaunasi 12 turdan iborat bo’lgan. Ushbu parazit turlar faqat
chuchuk suv uchun xarakterli bo’lgan faunadan iborat.
Baliqlar daryodan birinchi marta dengizga o’tgandan so’ng ularning chuchuk
suvdagi sharoitlari faunasi yo’qoladi va yangi dengiz muhitiga mos bo’lgan
parazitlar faunasiga ega bo’la boshlaydi. Baliqlar dengizda voyaga yetib,
urug’lanib, tuxum qo’yish uchun 2-3 yildan keyin yana daryolarga qaytib keladi.
Bu jarayonda uning parazitlari faunasi ham o’zgaradi. Birinchi navbatda xo’jayin
ektoparazitlardan tozalanadi. Keyinchalik o’zidagi ichak parazitlardan xalos bo’la](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_6.png)
![boshlaydi. Lekin ichak parazitlarining turlarini kamaya borish jarayoni, birinchi
navbatda, baliqning chuchuk suvda bo’lish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
Xo’jayinning migrasiyasi va uning yangi muhitda yashay boshlashi dengiz
faunasi bo’shliq parazitlariga juda kam ta’sir etadi va chuchuk suv muhiti bunday
parazitlarni xo’jayin tanasidan tashqariga chiqara olmaydi.
Migrasiyaning parazitofaunaga ta’sir etishini daryo minogasida ham ko’rish
mumkin. Ushbu minoga dengizda yashashi davrida dengiz ichak parazitlari bilan
zararlanadi. Uning tuxum qo’yish uchun daryoga qaytib kelishi tufayli u ichidagi
barcha parazitlardan tozalanadi, lekin ayrim trematodalarning metaserkariy
bosqichi ko’z muskullari orasida saqlanib qoladi.
Ko’chib hayot kechiruvchi qushlarda migrasiya tufayli parazitofaunalarning
almashinuvini o’rganish katta ahamiyatga va juda qiziq ma’lumotlarga ega bo’lishi
mumkin. Bir qator uchib ketuvchi va uchib keluvchi qushlardan jarqaldirg’och,
qoravoy qush, qaldirg’och, turna baliqchi qush, o’rdaksimon qushlar, qizil g’oz,
mayna kabilarning migrasiyalari tufayli parazitofaunasining o’zgarishlari
kuzatilganda qiziq ma’lumotlar olingan.
Tadqiqot ishlari uya qurish uchun shimolga uchib kelgan qushlarning
parazitofaunasini o’rganishdan boshlangan. Bu qushlarda janubdan olib kelingan
turli parazitlardan iborat. Shuningdek, har bir turdagi qush o’ziga xos parazitlar
majmuidan tashkil topgan. Shimolda bu parazitlar hayoti va taqdiri turlicha
bo’ladi. Masalan, patxo’r ektoparazit hasharotlar va parxo’r kanalar nafaqat uchib
kelgan qushlarda saqlanib qoladi, balki ularning bolalariga ham o’tadi va ular bilan
birga yana janubga qaytib ketadi. Parazitlarning ikkinchi guruhi sekin-asta
o’zlarining mavjudligini yo’qotib boradi va qush bolalariga umuman paydo
bo’lmaydi. Nihoyat, uchinchi guruh parazitlar (asosan endoparazitlar) uchib kelgan
qushlarda butun yoz davomida saqlanadi va yangi, yosh qushlarga, ularning uchib
ketishigacha o’tmaydi. Shuningdek, janubdan olib kelingan parazitlar bilan birga
qushlarning uya qurgan joylarida parazitlarning yangi turlari ham paydo bo’ladi.](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_7.png)
![Bunday yangi turlarga uya qurish bilan bog’liq holdagi ektoparazitlardan burgalar,
ba’zi qon so’ruvchi pashsha kabilarni ko’rsatish mumkin. Yangi turlar qatoriga
yana voyaga yetgan va yosh qushlarni zararlovchi endoparazitlarni ham kiritish
mumkin. Lekin bu parazitlar qushlarni janubga uchib ketishi arafasida halok
bo’ladi. Shunga binoan, bunday parazitlar janubga olib ketilmaydi. Lekin
endoparazitlar orasida shunday turlar ham paydo bo’ladiki, ular janubga olib
ketiladi. Lekin janubdan qaytib keluvchi qushlarda ular bo’lmaydi. Shunday qilib,
qushlarning uzoq masofalarga yillik migrasiyalari tufayli ularda shakllanadigan
parazitlarni uchta guruhga ajratish mumkin:
a) xo’jayin tanasida yil davomida uchrovchi parazitlar yoki ubikvistlar.
Bunday turlar omillarga e’tibor bermasdan shimolda ham janubda ham qushlar
tanasida uchraydi;
b) janubiy turlar. Ushbu guruhdagi parazitlar qishlash uchun janubga uchib
ketgan qushlarda uchraydi;
v) shimoliy turlar. Uya qurish va jo’ja ochish uchun shimolga uchib
kelgan qushlar bilan bog’liq guruh turlari (parazitlari).
4. Parazitofaunaning xo’jayin oziqasiga bog’liq bo’lishi
Hayvonlar tanasidagi parazitofaunaning tarkibi shu xo’jayinning oziqlanishi
va oziqa turiga bog’liq bo’lishiga shubha qilmasa ham bo’ladi. Parazitning
xo’jayin tanasiga oziqa bilan kirishi eng qulay yo’l hisoblanadi. Lekin shunday
bo’lsa ham hamma ektoparazitlar ham, shu jumladan, ichak parazitlari har doim
oziqa bilan kiravermaydi, balki ayrim endoparazitlar mavjudki, (masalan, qon
parazitlari) ekzogen yo’l bilan yuqtiruvchilar orqali kiritiladi. Bundan tashqari,
xo’jayin parazitofaunasi haqida gap borganda ektoparazitlarni ham nazarda tutish
lozim. Shunga binoan, oziqa bilan kiruvchi parazitlar deganda asosan ichak
parazitlarini va qisman boshqa ichki organlar parazitlarini e’tiborga olish kerak.
Ko’p hollarda turli xo’jayinlarning oziqasi o’xshash bo’lsa, ularning ovqat
hazm qilish organlaridagi parazitlari faunasi ham o’xshash bo’ladi. Masalan,](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_8.png)
![aksariyat o’txo’r sut emizuvchilarning yerdagi o’simlikni yulib olishida tuproqda
mavjud bo’lgan parazitlarning tinch yotuvchi bosqichini ham qo’shib olishi
natijasida bir xil parazitofaunaning shakllanishiga sabab bo’ladi.
Oziqasi juda ham o’xshash bo’lgan ikkita har xil xo’jayinning ko’pgina
endoparazitlarini umumiy bo’lishini cho’chqa va odam misolida ko’rish mumkin.
Cho’chqa odam singari hammaxo’r (polifag) organizmdir. Shunga binoan ularning
umumiy parazitlari ham anchagina. Masalan, balantidiy (Balantidium coli)
cho’chqa va odam ichagida topilgan yoki odamning o’zi cho’chqa solityoriga
oraliq xo’jayin bo’lishi mumkin. Odam askaridasi (Ascaris lumbricoides) bilan
cho’chqa askaridasi (Ascaris suum) morfologik jihatdan juda ham o’xshash
bo’ladi. Trixina nematodasining odam va cho’chqada uchrashi va nihoyat gigant
xartumbosh (skrebni) (Acrocanthorynchus hirudinaceus) ning cho’chqa va odamda
parazitlik qilishini ko’rsatish mumkin. Bir xil oziqa bilan oziqlanuvchi turli guruh
sut emizuvchilaridan tuyoqlilar va kemiruvchilarni ovqat hazm qilish sistemasid
(Enthodiniomorpha) turkumiga kiruvchi infuzoriyalar juda ko’p bo’ladi. Shuning
bilan birga bir xil sharoitda yashovchi, lekin oziqasi har xil bo’lgan va turli
guruhlarga mansub bo’luvchi hayvonlarning parazitofaunalari turlicha bo’ladi.
Masalan, sut emizuvchilardan hasharotxo’rlar (Insectovora) turkumidan kipritikan
va kemiruvchilar (Rodentia) turkumidan katta qumsichqonlarning ektoparazitlari
bir xil yoki o’xshash bo’lishiga qaramasdan, ovqat hazm qilish sistemasi parazitlari
turlicha bo’ladi, ya’ni katta qumsichqonning ichak sistemasi parazitlardan deyarli
ozod bo’lsa, tipratikonni ichagida esa lentali va yumaloq chuvalchanglar hamda
xartumboshlilarga mansub bo’lgan parazitlarni uchratish mumkin.
Oziqaning o’xshash yoki turlicha bo’lishi tufayli parazitofaunaning tarkibini
o’xshash yoki farq qilishini qushlarda ham uchratish mumkin.
5. Parazitofaunaning xo’jayinning hayot kechirish tarziga bog’liq bo’lishi
Hayvonning hayot kechirish tarzi deganda shu organizmni o’rab olgan muhit
bilan bog’liqligi hamda uning o’ziga xos xususiyatlari va odatlari tushuniladi. Har
bir sistematik guruhda shunday turlar bo’lishi mumkinki, u o’zining hayot](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_9.png)
![kechirish tarzi bilan o’zining boshqa yaqin qarindoshining hayot kechirishidan
tubdan farq qiladi. Masalan, daraxtda yashashga moslashgan kemiruvchi uyquchi
olmaxon (Glis glis) turi va shu turkum vakili yerda yashovchi o’rmon sichqoni
(Apodemus silvaticus) ning parazitofaunasi bir-birinikidan keskin farq qiladi.
Uyquchi olmaxonda uch tur (Brachylaemus recurvus, Heminolepis myoxi,
Heligmosomus gracile) endoparazitlar topilgan bo’lsa, o’rmon sichqonining ichki
organlarida 10 tur endoparazitlar topilgan. Ularning 2 turi so’rg’ichlilar, 3 turi
lentali chuvalchanglar va 5 turi nematodalardan iborat bo’lgan.
Amerikalik tadqiqotchi Xarnema amerika olmaxonining ichagida faqat bir
tur nematodani topgan. Ichak parazitlarining bunday kamligi, ushbu
xo’jayinlarning yer betidan ancha balandda hayot kechirishga moslashganligi bilan
tushuntirish mumkin.
Xo’jayin organizmida uning yashash tarziga binoan parazitofaunasining
“boy” yoki “kam” (kambag’al) deyilishi nisbiy tushuncha hisoblanadi. Chunki
parazitlar turining ko’p yoki kam bo’lishi faqat ma’lum bir areal yoki biotop
bo’yicha taqqoslanishadi. Shuningdek, xo’jayin tanasidagi parazitlarning faqat
turini hisobga olmasdan, balki ularning individlari miqdorini hamda ma’lum bir
parazitning shu tur xo’jayinlari orasida epizootiyasini (tarqalish darajasini) ham
nazarda tutish maqsadga muvofiq bo’ladi.
6. Parazitofaunaning xo’jayin yoshiga qarab o’zgarishi
Parazitofauna tarkibiga ta’sir etuvchi omillarning asosiylaridan biri
xo’jayinning yoshi hisoblanadi. Odatda yangi tug’ilgan organizm parazitlardan
holi bo’ladi. Shuning uchun faqat sut bilan oziqlanuvchi yosh organizmda ham
ichak parazitlari bo’lmaydi. Lekin ushbu masalaga batafsilroq yondoshadigan
bo’lsak, sut emizuvchilarning ona qornidagi rivojlanishi davrida ayrim parazitlar
bilan zararlanishini ko’rsatib o’tish mumkin. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak,
yosh organizm embrional bosqichida ham plasentar va transovarial yo’l bilan
onasidan ayrim parazitlarni o’ziga yuqtirishi mumkin. Bunday parazitlarga bezgak
plazmodiysi, tripanasomalar, toksoplazma, piroplazmalar, qaytalama tif, zaxm](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_10.png)
![(sifilis) speroxetalar kabilarni eslatish mumkin. Ayrim paytda yo’ldosh plasentar
orqali bola organizmiga ankilostoma, itlarda askarida, qon so’rg’ichlisi kabilar
ham o’tishi mumkin:
Organizmning tug’ilgandan keyin uning dastlabki oylarida organizmiga
yuquvchi parazitlari bo’ladi. Masalan, Ascaris lineata faqat jo’jalar ichagida
uchraydi yoki Trypanosoma lauvisi faqat yosh kalamushlarda parazitlik qiladi.
Xuddi shuningdek, ayrim tripanosomalar, masalan, T. equiperdum faqat jinsiy
voyaga yetgan oylarda uchraydi.
Xo’jayinning yoshiga qarab uning parazitofaunasini o’zgarib borishini bir
qancha guruhlarga mansub bo’lgan hayvonlarda kuzatish mumkin. Lekin ushbu
masalani ancha ko’p (uzoq) yashovchi va deyarli bir xil muhitda bo’luvchi
hayvonlarda o’rganilsa, aniq ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Bunday
ma’lumotlar turli-tuman dengiz va chuchuk suv baliqlari, qushlar va sut
emizuvchilarning turli guruhlari bo’yicha mavjuddir.
Chuchuk suvda yashovchi cho’rtan balig’ida parazitofauna tarkibining yosh
bo’yicha o’zgarishi kuzatilganda unda topilgan parazitlarni uch guruhga ajratish
mumkin.
a) Xo’jayin yoshidan qat’iy nazar doimo uchraydigan parazitlar Bunday
parazitlarning 18 turidan 6 turi kirib, ulardan 2 turi miksosporidiylar (Myxosoma
dujardini, Hennequya lobosa), 1 ta turi so’rg’ichlilardan (Gasterosteum fibriatum),
2 turi xartumboshlilardan (Aconthocephalus lucii, Neoechinorhynchus rutili) va 1
turi tuban qisqichbaqasimonlar (Argulus foliacium) dan iborat bo’lgan.
b) Xo’jayin yoshining oshishi bilan kamayib boruvchi parazitlar. Bunday
parazitlar 2 turni tashkil etdi. Ularning biri lentali chuvalchang - Proteocephalus
cerpnae va ikkinchisi shilliq sporali - Henneguya oviperda kabilardir.
v) Xo’jayin yoshining oshishi bilan ortib boruvchi parazitlar. Bunday
parazitlar 10 turni tashkil etadi.
Dengizda yashovchi ayrim baliq turlarining ham yoshlar bo’yicha
parazitlarning o’zgarishi kuzatilgan. Masalan, treska balig’ining tuxumdan endi
chiqqan lichinkalarida parazitlar umuman bo’lmaydi.](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_11.png)
![](/data/documents/88f1c2f6-eda3-4e21-a130-8205398e25e9/page_12.png)
“ Parazitosenoz. Parazitofauna va uning ekologik xususiyatlari” 1. Parazitosenoz haqida tushuncha 2. Parazitosenoz dinamikasi va uning o’zgarish sabablari 3. Parazitofaunaning xo’jayin migratsiyasiga bog’liq bo’lishi 4. Parazitofaunaning xo’jayin oziqasiga bog’liq bo’lishi 5. Parazitofaunaning xo’jayinning hayot kechirish tarziga bog’liq bo’lishi 6. Parazitofaunaning xo’jayin yoshiga qarab o’zgarishi
1. Parazitosenoz haqida tushuncha Xo’jayin tanasining turli organlarida yashovchi parazit va parazit bo’lmagan (kommensallar, erkin yashovchilar va hokazo) organizmlar o’zaro turli darajadagi hamkorlik va munosabatlarda bo’ladi. Masalan, odam yoki biron-bir hayvon ichagida bir vaqtning o’zida bir hujayrali hayvon, har xil chuvalchang, bakteriya, zamburug’, virus kabilarning turli vakillari yashaydi. Ushbu organizmlarning o’zaro hamkorlik va munosabatlar darajasi, xo’jayin organizmining holatiga turlicha ta’sir o’tkazadi. Bu ta’sir darajasi mavjud parazit va noparazit organizmlarning turlar tarkibi hamda ularning turli-tuman kombinasiyalariga juda ham bog’liq bo’ladi. Bu kombinasiyalarning ayrimlari xo’jayin organizmiga salbiy ta’sir etib kasallik paydo qilishi hamda uning og’irlashuviga olib kelsa, boshqa bir kombinasiyalar esa parazitlarning zararli ta’sirini kamaytirib, uning faoliyatini bostirib turadi yoki ma’lum bir turga mansub bo’lgan parazitni xo’jayin tanasidan chiqarib tashlashga yordam beradi. Parazitosenoz tushunchasini fanga birinchi bo’lib akad. Ye.N.Pavlovskiy (1937) olib kirgan. Parozitosenoz deganda xo’jayin organizmini yoki uning ma’lum bir organini boshpana (yashash joyi) qilib olgan turli-tuman parazitlar va boshqa mikroorganizmlar yig’indisi tushuniladi. Parazitosenoz yo’nalishi bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqot ishlarining asosiy maqsadi va vazifasi xo’jayin organizmida mavjud turli-tuman parazitlar majmuini, uning tarkibiga kiruvchi turlarning har birini alohida-alohida hamda turli kombinasiyalarning o’zaro bir-biri bilan bog’langanlik darajasi, bir-biriga yordami, befarqligi va ziddiyati hamda ushbu munosabatlarning xo’jayin organizmiga ta’sirini aniqlashdan iboratdir. Ushbu tadqiqot ishlarining naqadar ahamiyatli ekanligini quyidagi dalillar bilan tasdiqlash mumkin. Ovqat hazm qilish sistemasida askarida, qilbosh nematodasi va ostrisa bo’lgan odam ichburug’ (bakterial dizenteriya) kasalligiga
duchor bo’lsa ushbu infeksion kasallik juda og’ir va surunkali kechadi hamda uni davolash juda qiyin bo’ladi. Gimenolipidozda ham surunkali bakterial ichburug’ kasalligi uch va undan ko’p yillar davom etishi mumkin. Shuning uchun, bakterial ichburug’ kasalligini amaliyotda davolash uchun, eng avvalo, bemorda gelmintoz kasalliklarning mavjudligini aniqlash va shundan keyingina davolashga kirishish lozimligi qonunlashtirilgan. Bolalarda kelib chiqish sabablari turlicha bo’lgan bakterial ichburug’ kasalligi bilan lyambliyalarning o’zaro bog’liqlik darajasi ham tadqiq qilingan. Masalan, bakterial ichburug’ bilan kasallanmagan sog’lom bolalarning 40,9% ida lyambliyalar topilgan bo’lsa, Fleksner bakterial ichburug’i bilan kasallangan bolalarning 77,3% ida lyambliyalar topilgan. Ushbu holatlarga qarama-qarshi ravishda Zonne bakterial ichburug’i bilan kasallangan bolalarning esa faqatgina 8,4% ida lyambliyalar bo’lishi aniqlangan. Ichakdagi ichburug’ amyobasi ( Entamoeba histolytica ) va ichak bakteriyalari ( Escherichia coli )ning o’zaro munosabatlari va bir-biriga ta’siri juda qiziq hodisa va jarayonlarni yuzaga keltiradi. Ko’pgina tadqiqotchilarning fikriga binoan (Westfal; Phillips va boshqalar) (K.V.Krashkevich, 1963) ichburug’ amyobasining zararli faoliyatini ko’tarishda ichak bakteriyalarining roli borligi isbotlanadi. Masalan, esherixiya va parakoli (Paracoli) guruhidagi bakteriyalar kalamush ichagidagi ichburug’ amyobasining zararli faoliyatini oshirib, ichak devorining kuchli yallig’lanishiga sabab bo’ladi. Buning aksi sifatida kalamush ichburug’ amyobasi va streptokokk ( Streptococcus faecalis ) bakteriyasi bilan sun’iy zararlantirilganda ichakning yallig’lanishi keskin pasayadi. Bu jarayon, ehtimol, St. faecalis ning moddalar almashinuvida hosil qilingan sut kislotasi parazit amyobalarga salbiy ta’sir qilib, ularni ko’plab halok bo’lishiga asosiy sabab bo’lsa kerak.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillardan shu narsa kelib chiqadiki, parazitosenoz tarkibidagi turlar orasida yoki antogonistik (zid, ziddiyatli, qarama- qarshi) yoki sinergitik (hamkorlik, bir yo’nalishda ishlash, qulaylik yaratish) munosabatlari mavjud bo’ladi. Antogonistik munosabatda bir tur boshqa parazit turni yoki turlarni faoliyatini chegaralab, bostirib tursa, sinergitik munosabatda esa bir tur boshqa parazit turning (turlarni) faoliyatini kuchaytirishga imkoniyat tug’diradi. 2. Parazitosenoz dinamikasi va uning o’zgarish sabablari Xo’jayin tanasidagi parazitlar yig’indisi yoki parazitosenoz xujayinining morfo-fiziologik xususiyatlari va atrof-muhit ta’sirida shakllanadi. Xujayin xususiyatlari parazitlar uchun birinchi darajali muhit hisoblansa, tashqi sharoitlar ikkinchi darajali muhit hisoblanadi. Parazitosenoz uchun xo’jayinning xususiyatlari, xarakteri, yashash joyi va oziqlanish shakli katta ahamiyatga ega. Bunday shart-sharoitlar har xil guruhlarga kiruvchi hayvonlarning ovqati bir xil bo’lsa ovqat hazm qilish sistemasi parazitlari yig’indisi o’xshash bo’ladi. Bunday hayvonlarga tuyoqlilar bilan kemiruvchilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, dala sichqoni, o’rmon sichqoni va lemminglarni ovqat hazm qilish sistemasida, xuddi kavshovchi va toq tuyoqlilarni ovqat hazm qilish sistemasidagidek, bir xil infuzoriyalar topilgan. Shuningdek, kemiruvchilar bilan damanlarni ichagida, bir xil infuzoriyalar, xivchinlilardan gipermastiginalar topilgan. Bir uchastkada yashab, oziqasi turlicha bo’lgan hayvonlarning ichak parazitlari ham turlicha bo’ladi. Masalan, katta qumsichqon bilan tipratikonda ichak parazitlari faunasi bir-birinikidan farq qiladi. Xujayin tanasida parazitosenozni shakllanishida o’sha organda yashovchi parazitlarning turlari orasidagi o’zaro munosabatlarga ham bog’liqdir.
Parazitosenozdagi ayrim turlar o’zaro bir-biriga ijobiy (sinergetik) ta’sir ko’rsatsa, ularning ikkalasini ham rivojlanishi va o’sishi kuchayadi. Bordiy-u ikkita yoki bir necha tur o’zaro bir-biriga salbiy (antibioz) ta’sir ko’rsatsa, ularning ko’payish chegaralanishi yoki hayotini davom etirishi qiyin bo’lib qoladi. Xo’jayin tanasidagi parazitosenozning mavsumiy dinamikasi tashqi muhitning o’zgarishi, xo’jayinining holati va uning yashash tarzining o’zgarishi hamda parazit, oraliq va asosiy xujayinlarini rivojlanish sikllarining o’zgarishiga bog’liqdir. Ko’pgina xo’jayin almashtirmaydigan bir hujayralilar, nematodalar va boshqa ayrim parazitlar, o’zlarining qisqa vaqt davomida amalga oshuvchi rivojlanish siklariga ega bo’lishi tufayli yilning barcha fasllari davomida bir xil miqdorda bo’ladi, lekin oraliq xo’jayinlarining hayot tarzi mavsumlar bilan bog’liq bo’lsa, (masalan, hasharotlar bo’lsa) parazitlarning bo’lishi yoki bo’lmasligi aynan ana shu xo’jayin bilan bog’liqdir. Masalan, qishloq qaldirg’ochining ichagida parazitlik qiluvchi Phaneropsolus micrococcus trematodasi faqat may-avgust oylarida o’z rivojlanishini tugatib, oraliq xo’jayin hisoblanuvchi hasharotlar ko’paygan davrda ularni tuxumlari bilan ko’p miqdorda zararlanishi sodir bo’ladi. Ektoparazitlarda mavsumiy o’zgarishlar dinamikasi aniq ifodalangan bo’ladi. Masalan, burgalar orasida yozgi, bahorgi, qishki va kuzgi turlar farq qilinadi. O’rta Osiyo cho’llarda yashovchi oddiy yumronqoziqda burgalarning ichki, ya’ni yozgi (Caratophyllus tesguorum) va kuzgi-qishki (Neopsylla setosa) turlari parazitlik qiladi. Ushbu burgalarning birinchi turini paydo bo’lishi bilan yosh yumronqoziqlar populyasiyalari ichida toun kasalligining epizootiyasi paydo bo’ladi. Epizootiya yumronqoziqlarning uyquga ketishi bilan so’na boshlanadi, lekin Neopsylla burgalari ko’payib ketib, ular uyqudagi yumronqoziqlar orasida toun kasalligini qo’zg’atuvchilarining qishda saqlanib turishini ta’minlaydi. Shunday qilib ikki tur burga yumronqoziqlar orasida qishin-yozin toun kasalligining qo’zg’atuvchilarini doimiy ravishda saqlanishini ta’minlashadi.