logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB
Скачать
Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari Reja: 1. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. 2. Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. 3. Tabiatdan foydalanish ning geografik jihatlari. 4. Tabiat va jamiyat ning ozaro munosabatlari Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. Jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlarda atrof tabiiy muhitni optimallashtirish (lot. optimus eng yaxshi) hamda inson va uning muhiti orasidagi o‘zaro ta’sir strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanish tizimini shakllantirish muammolari muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslarning yalpi unumdorligi ularning rivojlanishi va tabiat bilan bo‘lgan aloqalarining asosini tashkil etadi. Muayyan landshaft doirasida amalga oshiriladigan tabiatdan foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiy muhit ta’siri hamda modda almashinuvini amalga oshirishning asosiy shaklidir. Tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va qayta tiklashga qaratilgan turli faoliyatlar majmuasi bo‘lib, pirovardida atrof muhitga ta’sir ko‘rsatadigan hamda sanoat, qishloq xo‘jaligi, noishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik tadbirlarining keng va murakkab tizimidir. Bu tadbirlar tizimi inson xo‘jalik faoliyatining ham foydali, ham nomaqbul oqibatlarini o‘z ichiga oladi. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit - tabiatdan foydalanishning asosiy ob’yektidir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati yashaydigan va inson xo‘jalik faoliyati jarayonida o‘zgartiriladigan muhit, ya’ni geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishining bevosita sharoiti bo‘lgan qismidir. Tabiatdan foydalanish muammosining o‘ziga xosligi uning ularning salohiyatini oshirishga doir tadbirlar bilan birga bo‘lishi zarur. Bu vazifa muammolarning ikkinchi majmuasiga – landshaftning mavjudligi jarayonlarini boshqarishga o‘tishni taqoza etadi. Chunki, tabiiy jarayonlarni uzluksiz ravishda qo‘llab-quvvatlab turish va maqbul yo‘nalishda va zarur holatda tartibga solish madaniy landshaftni buzilgan landshaftdan farq qilishiga imkon beradi. P.N. G‘ulomovning fikricha madaniy landshaftlar bunyod etish uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim: 1. Madaniy landshaftlar jamiyatning iqtisodiy, rekreatsion va estetik talablariga to‘liq javob berishi kerak. Kishilarning yashashi uchun ekologik sharoit eng qulay va atrof muhit musaffo bo‘lishi lozim. 2. Madaniy landshaft bir xil manzarali bo‘lmasligi kerak. Uning ichki xilma – xilligi landshaftda barqarorligi uchun muhim shartdir. Shuning uchun madaniy landshaftda ekinzorlar bilan daraxtzorlar va boshqa geosistemalar bo‘lishi zarur. Shunday qilib, madaniy landshaftlarda unumdorlik, iqtisodiy samaradorlik zarur shart – sharoit qulay, tabiiy muhit sog‘lom, musaffo va rangbarang bo‘lishi kerak. qolgan geologik joylar, sharsharalar, tub o‘simlik qoplamining “omon qolgan” qoldiqlari va b.) tabiat yodgorliklari sifatida belgilash va asrash lozim. Shuningdek, landshaftlarning muhofazaviy, rekreatsiya, madaniy - tarbiyaviy, iqtisodiy vazifalarini birgalikda amalga oshirishning eng maqbul shakli milliy va tabiiy bog‘larni yaratishdir. Tabiatdan foydalanishning bunday shaklida kam o‘zgartirilgan landshaftlar bilan bir qatorda xo‘jalikda foydalanilayotgan joylar ham kirishi mumkin; ayniqsa tabiiy va madaniy - tarixiy yodgorliklarning mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiq. Milliy va tabiiy bog‘lar ommaviy kelish uchun ochiq bo‘ladi va sayyohlik, hordiq va shifobaxsh markazlar bo‘lib xizmat qiladi. Ularning hududida ilmiy tadqiqotlar uchun rezervatlar, yordamchi xo‘jaliklar, shifo va dam olish maskanlari, kichikroq xizmat ko‘rsatish korxonalari bo‘lishi mumkin. Bunday bog‘larga mamlakatimizdagi Zomin milliy bog‘i misol bo‘ladi. 6. Madaniy landshaftning oqilona rejalashtirilgan tuzilmasi uning tashqi shinamligiga monand bo‘lishi kerak. Bu maqsadni amalga oshirish rekultivatsiya, ko‘kalamzorlashtirish va ekinzorlarni ilmiy asoslangan holda joylashtirish bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari , landshaf t arxitekturasi( lot. architectura < yun. architektonik ё qurish mahorati ) , ya’ni turli inshootlarning landshaftga mos bo‘lishi ham muhim ahamiyatga ega. Inshootlarni joylashtirish, ularning katta- kichikligi va arxitektura uslubi, shuningdek, yo‘llarning atroflariga manzara berish landshaftlarning estetik sifatini oshirishi lozim. 7. Landshaft hududini ilmiy asoslangan holda tashkil etishning muhim shartlaridan biri landshaftning morfologik qismlari orasidagi gorizontal aloqalarni hisobga olishdir. Sanoat korxonalari, aholi dahalari, ko‘kalamzorlar, suv havzalarining joylashuvi shamollarning ustuvor yo‘nalishiga, shuningdek yer usti va yer osti oqimining yo‘nalishiga mos tushishi lozim. Ikkilamchi gravigen jarayonlarni bartaraf qilish va tuproq zarralarining yo‘qolishini oldini olish uchun nafaqat oqar suvlar va jarlarning atroflari, balki suv ayirg‘ichlar va yonbag‘irlarda ham bu yerlardan boshqa maqsadlarda foydalanish uchun qiymatidan qat’iy nazar daraxtzorlar va o‘rmonli maydonlar bo‘lishi zarur. 8. Ekinzorlarni to‘g‘ri joylashtirish, ulardan to‘g‘ri foydalanish va muhofaza qilish turli melioratsiyalar yordamida ko‘p rejali, keng ko‘lamli, majmuali bo‘lishi bilan bog‘liq. Shu sababli tabiatdan foydalanishning o‘ziga xos muammosini tadqiq qilish va amalga oshirish sitemali (yun. systёma qismlardan tashkil topgan bir butun, birikma) yondashuvni taqoza etadi. Bunday yondashuv tadbirlardan har birini “inson-ishlab chiqarish-tabiat” umumiy sistemasining tarkibiy qismi sifatida qarashni taqoza etadi. Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy resurslardan foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo‘yicha tadbirlarni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda va ishlab chiqarish bilan aloqadan tashqarida qarash mumkin emas. Tabiatdan foydalanishning bu unsurlari (bug‘inlari) bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan yagona jarayonning qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish muammosining majmuiyligi, shuningdek, texnikaviy (yun. technё mahorat, san’at, ustalik;) tadbirlarni tashkiliy - iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo‘lishini va ularni ishlab chiqarish siklida bir paytda qo‘llanilishini bildiradi. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholining hayotiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida majmuali ta’sir ko‘rsatishni amalga oshirishdan iborat. Tabiatdan foydalanishning asosiy vazifalarini quyidagilar tashkil etadi:  jamiyatning tabiiy resurslarga bo‘lgan va uzluksiz oshib borayotgan ehtiyojlarini qondirish;  tabiiy resurslarni qayta tiklash , tabiiy muhitning mahsuldorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish;  tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona foydalanish;  atrof muhitni ifloslanishdan saqlash;  landshaftlarni maqsadli o‘zgartirish. Tabiatdan foydalanishga doir vazifalarni amalga oshirish tabiatdan foydalanishning quyidagi eng muhim geografik tamoyillariga asoslanadi: 1) tabiiy resurslardan foydalanish sajiyasi va usullarining muayyan mahalliy sharoitlarga , ya’ni landshaft xususiyatlariga mosligi; 2) tabiatdan foydalanishning nomaqbul (noxush) oqibatlarini oldindan anglab yetish va imkoni boricha oldini olish; 3) tabiiy resurslarni o‘zlashtirishni intensivligini oshirish; 4) tabiatning (landshaftlarning) ilmiy va estetik qiymatini asrash; 5) tabiiy resurslardan xo‘jalikda maqsadga muvofiq, iqtisodiy jihatdan asoslangan navbatli foydalanishni saqlash; 6) tabiiy resurslardan xo‘jalikda foydalanishning majmuali sajiyasini e’tiborga olish; 7) qazib olishda, boyitishda va qayta ishlashda foydali qazilmalarni miqdor jihatdan yo‘qotilishini kamaytirish yoki bartaraf qilish; 8) ishlab chiqarishni har tomonlama “ekologiya - lashtirish”ni ta’minlash. Adabiyotlarda “tabiatdan oqilona foydalanish” yoki “tabiatdan foydalanishni optimallashtirish tushunchalari keng qo‘llaniladi. Tabiatdan oqilona foydalanish ni tashkil etish tabiiy resurslardan majmuali va tejamkorlik bilan foydalanish, ilmiy tadqiqot ishlarini o‘tkazish asosida tabiiy resurslardan foydalanish darajasini belgilash va eng qulay variantlarini (lot. varians o‘zgaruvchan) asoslash, ishlab chiqarishni tabiiy resurslardan foydalanish jarayonlarida imkoni boricha atrof muhitga zararli ta’sirini bartaraf qilish va kishilarning me’yoriy hayotiy faoliyatini ta’minlash maqsadida atrof muhitning buzilishi va ifloslanishini oldini olish, tabiiy resurslarni qayta tiklashga qaratilgan tadbirlarni belgilashga asoslangan bo‘lishi lozim. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklashning birligi jamiyatning tabiat bilan o‘zaro aloqalaridagi asosiy tamoyildir. Zero, tabiatdan foydalanish - tabiiy resurslardan foydalanishning zaruriy sharti va tabiatdan foydalanish hamda tabiatning tabiiy tiklanish imkoniyatlari orasidagi dinamik muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Tabiiy resurslardan foydalanishga doir har qanday tadbir tabiiy muhitni inson ta’sirining noxush oqibatlaridan asrash, insonning me’yoriy hayotiy, ma’naviy va moddiy faoliyatini ta’minlash bilan bir qatorda va bir paytda o‘tkazilishi lozim. Tabiatdan foydalanishda muhim bo‘g‘inni tabiatni maqsadli o‘zgartirish ishlari tashkil etadi. Geografik nuqtai nazardan tabiatni o‘zgartirish deb tabiiy sifatlarini avvaldan qo‘yilgan muayyan maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan o‘zgartirishga aytiladi. Tabiatni o‘zgartirishning umumiy maqsadi landshaftlarning mahsuldorligini oshirish va inson hayotining ekologik sharoitlarini yaxshilashdan iborat. Masalan, cho‘l landshaftlaridan sug‘oriladigan dehqonchilikda foydalanish jarayonida tabiiy landshaftlarga nisbatan biologik mahsuldorligi va ekologik sharoitlari ko‘p marta yuqori va qulay bo‘lgan madaniy voha landshaftlari shakllanadi. Tabiatdan foydalanishda ko‘pgina hollarda atrof muhit - ning murakkab tuzilmalari – antropogen landshaftlar ( geotex - sistemalar) vujudga keladi. Geotexsistemalar deb o‘zaro uzviy va ajralmas bog‘liq bo‘lgan tabiiy geosistemalardan va muhandislik inshootlaridan tashkil topgan murakkab sistemalarga aytiladi. Geotexsistemalarda tabiiy sifatlar qisman saqlanib qolsada, bu sifatlar ko‘p jihatdan texnikaviy inshootlar tufayli ancha kuchli o‘zgartirilgan bo‘ladi. Suv omborlari (yaqin atrofdagi hududlar bilan birgalikda), aholi manzilgohlari, ariqlar, sugoriladigan yerlar va boshqalar geotexsistemalarga mansub. Geotexsistemalardan oqilona foydalanishni tashkil etishda ularning ham tabiiy, ham muhandislik elementlarini (lot. elementum dastlaki modda) asrash va muhofaza qilishga bab-baravar e’tibor berilmog‘i lozim. Tabiatni o‘zgartirish jarayonida tabiiy xossalarining juda tez o‘zgarishi, bir qator hollarda esa ularning batamom o‘zgarishi va almashinishi sodir bo‘ladi.Ammo har qanday tabiiy landshaftlar hamma vaqtda muayyan vazifani bajaradi va geografik qobiq doirasida modda va energiyaning (yun. energea faoliyat) aylanma harakatida muayyan bir bug‘inni ta’minlaydi. Landshaftlarni o‘zgartirishda modda va energiya almashuvi jarayonlarida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishi ehtimolini, vujudga keladigan geotexsistemalar oz‘larining o‘rnida ular vujudga kelishiga qadar mavjud bo‘lgan tabiiy landshaftlarga ekvivalent (lot. aequus teng; valens kuch, ahamiyat) bo‘la olishini aniq tasavvur qila bilish lozim. Zero, landshaftlarni har qanday o‘zgartirishda va xo‘jalikda foydalanishda tabiatning undan resurs sifatida olinadigan elementlarini ekvivalent to‘ldirishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Kishilarning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati ko‘p jihatdan muhitning holatiga bog‘liq. Kishilarning turli faoliyatida atrof muhit moddiy ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi va ayni bir paytda yashash muhiti sifatida namoyon bo‘ladi. Ishlab chiqarish deyarli to‘liq tabiiy resurslarga asoslanadi. Chunki tabiatning kishilar ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishda foydalaniladigan hamda uning xom ashyo va energiya bazasini tashkil etadigan barcha elementlari tabiiy resurslarni tashkil etadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, tabiatdan foydalanish jarayonida kishilarning hayotiy faoliyati uchun nomaqbul oqibatlar ham yuzaga kelishi ehtimoldan holi emas. Shu sababli tabiatdan foydalanishning tarkibiy qismi bo‘lgan atrof muhitni muhofaza qilish tushunchasi atrof muhitnig texnologik (yun. technё mahorat, san’at, ustalik; logos fan, ta’limot, g‘oya) hamda maishiy chiqindilar bilan ifloslanishiga bog‘liq bo‘lgan muammolarga ham qo‘llaniladi. Ifloslanish deb havo, yer (tuproq) va suvning hozirgi paytda yoki kelgusida o‘simliklar, hayovnlar va kishilarning hayotiga, sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish jarayonlariga, tabiiy resurslarning holatiga noxush ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan fizikaviy, kimyoviy hamda biologik xossalarining nomaqbul o‘zgarishlariga aytiladi. Shu sababli tabiatdan foydalanishning tarkibiy qismi bo‘lgan tabiiy muhitni muhofaza qilish - bu ortiqcha texnogen yuklanish va inson aralashuvining noxush oqibatlarini, tabiiy resurslardan foydalanishni faol tartibga solishni hamda tabiiy resurslar salohiyatini qayta tiklash va yaxshilashni o‘z ichiga oladigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Tabiatdan oqilona foydalanish yuqori sotsial - iqtisodiy va noiqtisodiy (antropoekologik, estetik, axloqiy, gigiyenik va boshqa) samara olishni taqoza etadi. Shunday qilib, hozirgi paytda tabiatdan foydalanish deb tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy muhitni ifloslanish va buzilishdan himoya qilish, tabiatni o‘zgartirishga qaratilgan turli daraja va miqyoslardagi tadbirlar tizimidir. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiatdan foydalanish - jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sirni optimallashtirishni foydalanish tufayli vujudga keladigan landshaftlarning buzilisi mahsulasidir. Buzilgan landshaftlarni hozirgi paytda tog‘va tog‘ oldi hududlarida ham, tekisliklarda ham ko‘rish mumkin (eroziyaga uchragan yerlar, sho‘r bosgan yerlar, tashlandiq karyerlar, terrikonlar va boshqa yaroqsiz yerlar). Shunday qilib, madaniy landshaftlar sifati yaxshilangan, unumdorligi oshirilgan, insonning mehnat qilishi, dam olishi, estetik zavqlanish uchun qulay o‘zgartirilgan landshaftlardir. Tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda madaniy landshaftlarni bunyod etishning ahamiyati. Tabiatning tarkibiy qismini tashkil etuvchi landshaft inson bilan doimiy ravishda o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Chunki inson atrof muhitdan o‘zining ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish uchun foydalanadi. Shu sababli landshaft qonuniy ravishda jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan reja va maqsadlar ta’siri ostida bo‘ladi.Tabiatning yaratuvchanlik kuchining namoyon qilishi, landshaftning go‘zalligi qadimdan odamlarni zavqlantirgan. Odam tabiat qonuniyatlari va omillarining bu ulkan tizimidagi o‘z o‘rnini uzoq vaqt davomida qidirgan. Madaniy lanshaftning mezoni jamiyat ehtiyojlari bilan belgilanadi. Madaniy landshaftlar uchun quyidagi sifatlar xos bo‘lishi lozim: 1) yuqori unumdorlik va iqtisodiy samaradorlik va 2) insonning salomatligi, jismoniy va madaniy rivojlanishiga imkon beradigan optimal muhit. Hozircha bu ikki sifat kam hollardagina bir–biriga mos tushadi: vaqtinchalik iqtisodiy samara insonning hayotiy muhitini yomonlashtirish hisobiga erishiladi. Buday hol buzilgan landshaftlar uchun xosdir. Ammo ilmiy yondoshilganda iqtisodiy, ekologik, shuningdek madaniy – estetik manfaatlar bir–biriga zid bo‘lmaydi. Madaniy landshaftlarni shakllantirishdagi asosiy sharoitlardan biri tiklanadigan tabiiy resurslar, eng avvalo biologik resurslarning eng yuqori unumdorligiga erishishidir. Ulardan foydalanishdagi xo‘jalik samarasidan tashqari ayni paytda sanitariya (lot. sanitas sihat-salomatlik) – gigiyena (yun. hygieinos shifobaxsh) sharoitlarini, muhitning estetik sifatini yaxshilash imkonini beradi. Shuningdek, tiklanadigan, tugamaydigan va energiyaning muhitni ifloslamaydigan (Quyosh, geotermik, mumkin. Madaniy landshaftlar deganda I.M.Zabelin inson tomonidan o‘zining amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun ataylab, ongli ravishda barpo qilingan landshaftlarni tushunishni tavsiya etadi. Madaniy landshaftlar tabiiy sharoiti bir xil bo‘lgan va ko‘p yillar davomida xo‘jalikning biror tarmog‘ida foydalanilayotgan hududdan iborat. Ayrim ta d qiqotchilar madaniy landshaftlarni antropogen landshaftlarning sinonimi sifatida qaraydilar. Ammo bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek, antrpogen landshaft inson faoliyati tufayli o‘zgartirilgan bo‘lib, ularning yuzaga kelishida tabiiy omillar bilan bir qatorda antropogen omil ham faol ishtirok etadi. Inson tabiatdan foydalanish jarayonida antropogen landshaftni vujudga keltiradi, ammo bu landshaft hamma vaqtda ham xo‘jalik nuqtai – nazaridan samarali bo‘lavermaydi. Antropogen landshaftga insonning kon – qazilma faoliyati, o‘rmonlarning ko‘p va pala–partish kesilishi, cho‘lda o‘simlik qoplamining yo‘q qilinishi va boshqalar oqibatida buzilgan, unumsiz, ko‘rimsiz bo‘lib qolgan landshaftlar ham kiradi. Shu sababli antropogen landshaftlarni uchta kichik guruhga ajratish maqsadga muvofiq. a) madaniy ladshaftlar – strukturaviy aloqalar doimiy ravishda ison tomonidan melioratsiya, kultivatsiya, kimyolash-tirish va boshqa tadbirlar orqali boshqarilib turiladigan landshaftlar (ekinzorlar, bog‘lar va plantatsiyalar, madaniy (ekilgan yaylovlar va b.) b) sun‘iy landshaftlar (neolandshaftlar) – inson tomonidan tabiiy asosda yaratilgan (aholi manzilgohlari, sanoat – transport komplekslari, sug‘orish tizimlari, vohalar va boshqa landshaftlar) va ancha kuchli darajada o‘zgartirilgan landshaftlar. Masalan, yirik shaharlarning hududida tabiiy biotsenozlar deyardi batamom yo‘qotiladi va ularning o‘rnini tabiiy landshaft uchun xos bo‘lmagan yashil o‘simliklar egallaydi; bu yerda mezorelef ham o‘zgaradi, sizot suvlarining rejimi batamom o‘zgacha tus oladi, o‘ziga xos mikroiqlim vujudga keladi va b. v) buzilgan (destruktiv yoki nomadaniy) landshaftlar antropogen landshaftlarning bu kichik guruhiga mansub bo‘lgan landshaftlar odatda hududning tabiiy resusrlaridan noto‘g‘ri ta’minlaydigan tadbirlar tizimidir. Chunki tabiatdan foydalanishning asosiy muammosini undan har tomonlama va eng samarali foydalanish maqsadida jamiyatning tabiatga ta’sirini optimallashtirish tashkil etadi. Tabiiy muhitni optimallashtirish tabiiy resurslardan oqilona, ilmiy asoslangan hamda texnologik jihatdan takomillashgan foydalanishni, ya’ni ularni turli shakllardagi texnogen yuklamalardan himoya qilishni va tabiiy jarayonlarni qat’iy ilmiy asosda faol tartibga solishni taqoza etadi. Tabiatning o‘zida mavjud bo‘lgan imkoniyatlar va yo‘nalishlardan oqilona foydalanish tabiiy muhitni optimallashtirishning asosiy tamoyilini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. XX asrning 60-70 yillaridan boshlab tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muhim sotsial - iqtisodiy muammolar yechimining ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan tabiatdan foydalanish ilmiy yo‘nalish sifatida shakllana boshladi. “Tabiatdan foydalanish” termini va tushunchasini ilk bor ilmiy iste’molga kiritgan Y.A.Kurajkovskiy (1969) tabiatdan foydalanishning fan sifatidagi vazifalari tabiatdan va uning resurslaridan bevosita foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday faoliyatning umumiy tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat, deb belgilagan edi. O‘tgan davrda tabiatdan foydalanish tabiiy resurslardan foydalanish, ularni qayta tiklash va muhofaza qilish, hozirgi va kelgusi avlodlarni moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun atrof muhitni ifloslanishi va buzilishidan asrash, tabiatni o‘zgartirish kabi tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirini optimallashtirishni ta’minlaydigan amaliy tadbirlar majmuasi sifatida qarab kelindi. Ayni paytda tabiatdan foydalanishga doir bunday vazifalarni amalga oshirish maxsus, keng qamrovli va teran tadqiqotlarni taqoza etishi va tabiatdan oqilona foydalanishning nazariy asoslarini ishlab chiqish zaruriyati sababli tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlarning “chorrahasi”da integrativ (lot. integratio tiklash, to‘ldirish) sajiyaga ega bo‘lgan ilmiy yo‘nalish shakllana boshladi. Tabiatdan foydalanish (geografiyasi) ilmiy yo‘nalish sifatida nafaqat tabiiy muhitni yomonlashib, qashshoqlashib borishini oldini olishni, balki uni maqsadli ravishda yaxshilashni ham ta’minlashi lozim. Hozirgi paytda tabiatdan oqilona foydalanish muammosining yechimi quyidagi ikki yo‘nalishni takomillashtirishga bevosita bog‘liq: 1) tabiiy resurslardan (birinchi navbatda mineral xom ashyo, suv resurslaridan) tejamkorona, majmuali foydalanish; 2) ishlab chiqarish jarayonida atrof muhitga ishlab chiqarish tarmoqlarining noxush ta’sirini bartaraf qilish yoki cheklash. Geografik tadqiqotlar tabiat komponentlari va ularning o‘zaro ta’siri va aloqalarining mahsulasi bo‘lgan tabiiy resurslarning hududiy taqsimlanish qonuniyatlarini, resurslarning turlari orasidagi bog‘liqlikni, muhitni muhofaza qilishning tabiiy va iqtisodiy omillarining xususiyatlarini ochib beradi, tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish va optimallashtirish usullarini asoslaydi. Tabiatning rivojlanish qonunlari va ularning zonallik xususiyatlari to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlarni takomillashtirish, tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha meliorativ (lot. melioratio yaxshilash) va boshqa tadbirlar tizimini ishlab chiqish tabiatdan foydalanishni optimallashtirishning geografik asoslarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muammolarining yechimi geografiya fanlarining o‘zida integratsiya jarayonlarini amalga oshishida hamda tabiiy-geografik va sotsial- iqtisodiy geografik kichik tizimlarni jipslashuvini taqoza etadi. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish muammolari tufayli geografiyada sodir bo‘lgan integratsiya jarayonlari uzoq yillar davomida “yaxlit” va “alohida” geografiya to‘g‘risidagi besamar bahslarga barham berdi, tabiatdan oqilona foydalanish masalalariga tabiiy va sotsial - iqtisodiy geografiyaning hamkor-ligiga asos yaratdi. Tabiatdan foydalanishning tabiiy geografik asoslarini ishlab chiqish tabiiy geografiyaning hozirgi bosqichdagi asosiy muammolaridan biridir. Bu muammo, tabiiyki, juda murakkabligi va majmuiyligi bilan ajralib turadi, chunki u tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va o‘zlashtirishni, atrof muhitni muhofaza qilishni hamda tabiatni o‘zgartirishni birgalikda, o‘zaro bog‘liq landshaftlar uchun biologik aylanma harakat, suv–issiqlik balansi, tuproq jarayonlari, jonli organizmlarning soni va turlar tarkibining qayta tuzilishi xosdir. Antropogen landshaftlarning o‘zgarishi tub tabiiy landshaftlarning o‘z–o‘zidan rivojlanishiga nisbatan ancha tezroq sodir bo‘ladi. Antropogen landshaftlarning bu xususiyati ulardan foydalanish jarayonida bir tomondan noxush o‘zgarishlarga jiddiy e’tibor berishni, boshqa tomondan esa qisqa vaqt davomida (bir avlod hayoti davomida) landshaftlarni tartibga solib turish va qayta tuzish imkoniyatlari mavjudligini ko‘rsatadi. Tabiatdan foydalanish va antropogen landshaftlar. Ko‘pchilik olimlar tomonidan antropogen landshaftshunoslikning asoschisi deb e’tirof etilgan F.N. Milkov fikricha antropogen landshaftlar deb «inson tomonidan yangitdan yaratilgan landshaftlarni ham, inson ta’sirida har qanday komponenti, jumladan o‘simligi, hayvonot dunyosi ham tubdan o‘zgartirilgan tabiiy komplekslarga aytiladi» (Milkov, 1973). Bu yerda shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, inson tomonidan yaratilgan har qilmaydigan landshaftlarni ajratishi mumkin. Bunday landshaftlarda ariqlarning hamda sug‘orish bilan bog‘liq bo‘lgan mikro- va nono rel y ef shakllari saqlanib qolgan. Qarshi cho‘lidagi bunday landshaftlarni O.Y. Poslavskaya (1969) “relikt madaniy landshaftlar” deb ataydi. Tabiiylashgan landshaftlarni, shuningdek, tog‘ oldi va tog‘ hududlarida ham ajratish mumkin. Tabiiylashgan landshaftlarni o‘rganish muhim ilmiy – amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu guruhga mansub bo‘lgan landshaftlar dinamikasida ham tabiiy, ham antropogen omillarning xususiyatlarini belgilash mumkin. Pirovardida landshaftlarni xo‘jalik maqsadida o‘zlashtirish hamda foydalanishda tabiiylashuv va antropogenlashuv sharoitlarining xususiyatlarini e’tiborga olish tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishning muhim geografik asosi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tabiiylashgan landshaftlar ko‘pdan buyon insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida bo‘lmaganligi hamda hozirgi sharoitlarda tabiiy jarayonlar ta’siri ostida bo‘lishi tufayli bunday landshaftlarni ajratishda ko‘pgina hollarda ularda uchraydigan “antropogen belgilar va izlar” e’tiborga olinadi. Tabiiylashgan landshaftlarni o‘rganish ayniqsa tarixiy geografiya uchun boy material berishi mumkin. Shakllanish sharoitlariga ko‘ra qayta tabiiylashgan landshaftlar antropogen landshaftlarda o‘z–o‘zidan rivojlanish xususiyatining yo‘qligiga bog‘liq. Shu sababli antropogen landshaftlar o‘zlarida yuqorida aytilgan xususiyatning yo‘qligi boisidan foydalanilmay qo‘yilgach, tabiiy omillar ta’siri ostida rivojlana boshlaydi, ya’ni ular qayta tabiiylashadi (renaturlashadi). Ammo shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, antropogen landshaftlar vaqtda va barcha joyda ham qayta tiklanish va tabiiylashuv jarayonida o‘zlarining dastlabki tabiiy tuzilmasini tiklay olmaydi va natijada biologik xususiyatlariga ko‘ra yomonroq va mahsuldorligiga ko‘ra birlamchi landshaftlarga ko‘ra kamroq biomassaga ega bo‘ladigan ikkilamchi tabiiy landshaftlar vujudga keladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, turli sabablarga ko‘ra xo‘jalikda foydalanilmasdan qo‘yilgan antropogen landshaftlar qayta tabiiylashuvi jarayonida aksariyat hollarda ibtidoiy yoki birlamchi tuzilmasini tiklay omaydi. Tabiatda aynan takrorlanmaydigan rivojlanishning mavjudligi antropogen tizimi to‘g‘risidagi ta’limotlar asosiy geografik konsepsiyalarni tabiatdan oqilona foydalanish muammolarining yechimga bog‘liq holda yanada chuqurroq tadqiqotlar o‘tkazishga qaratish maqsadga muvofiqdir. Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishda hududiy tabiiy resurslar komplekslari (HTRK), ekologik-iqtisodiy (tabiiy-xo‘jalik) sistemalari (yun. systema qismlardan tashkil topgan bir butun, birikma) va tabiiy resurslar bo‘yicha rayonlashtirish tabiiy va sotsial-iqtisodiy geografiya hamkorligi jabhasidagi masalalardir. Shunday qilib, tabiatdan foydalanish geografiyasi ilmiy yo‘nalish, fan tarmog‘i sifatida tabiiy resurslarni ularning murakkab o‘zaro aloqadagi antropogen (yun. anthiropos odam; genos tug‘ilish) dinamikasining (yun. dinamikos kuchli) qonuniyatlarini, inson uchun bu dinamikaning ahamiyatini aniqlaydi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni asoslaydi, ularning kishilarning hozirgi va kelgusi avlodlari uchun zarur bo‘lgan miqdoriy va sifat xususiyatlarini saqlash va tiklash usullarini ishlab chiqadi. Chunki hozirgi geografiya fanlari tabiatdan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda yetakchi fan sifatida o‘zini namoyon qilishi uchun katta ilmiy salohiyatga ega. Tabiat va jamiyat ning o‘zaro munosabatlari. “Tabiat” tushunchasi bir necha xil ilmiy talqinga ega. Keng ma’noda “tabiat”so‘zi Olamning butun moddiy – energitek va axboriy (informatsion) dunyosini anglatadi. Ko‘pincha tabiat so‘zi kishilik jamiyati mavjudligining tabiiy sharoitlari majmuasini bildiradi. Jamiyat tabiatga bevoaita ta’sir ko‘rsatadi; tabiat bilan o‘zining xo‘jalik faoliyati orqali bog‘langan “tabiat - jamiyat” sistemasi qaralganda ko‘pincha ana shu tushuncha nazarda tutiladi. Tabiat – Yerda hayotning asosiy va zaruriy sharoiti, insoniyatning uyi (muhiti), barcha tabiiy resurslar hamda aholining madaniy, estetik, rekreatsiya ehtiyojlarini qondiradigan manbaidir. Jamiyat - kishilarning birgalikdagi faoliyatining tarixan vujudga kelgan shakllarning majmuasidir. U kishilarning moddiy hayotining ishlab chiqarishini, ya’ni moddiy ishlab chiqar ishni, tabiiy resurslarni va sharoitlarni qayta tiklashni va insonni takror barpo qilishni o‘z ichiga oladi. Hozirgi paytda tabiat va jamiyat orasidagi o‘zaro ta’sirning keng ko‘lamlarda bo‘lishi global muammolardan biri bo‘lgan ekologik muammoni vujudga keltirdi. Ekologik muammo atrof tabiiy muhit sifatining hamda insonning turmush tarzining sanoatlashuvi va urbanizasiyalashuvi tufayli yomonlashuvi, an’anaviy energetika va xom ashyo resurslarining qashshoqlashuvi, insonning tabiatga ta’sirining uzluksiz oshib borishi, tabiiy ekologik balanslarning (frans. balanse – tarozi) ortib borayotganligi, tabiatni inson xo‘jalik faoliyatining chiqindilari bilan ifloslanishining salbiy genetik oqibatlari bilan bog‘liq. Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosi murakkab va xilma xil. Bu muammoning sotsial – iqtisodiy ahamiyati tabiiy muhitning jamiyat tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi bilan bog‘liq.Tabiat va jamiyatning o‘zaro ta’siri turli munosabatlarda namoyon bo‘ladi.Geografik qobiq doirasidagi atrof tabiiy muhit jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biri bo‘lgan holda aholini takror barpo qilishning zaruriy sharti hamdir. Ammo tabiiy muhit o‘z navbatida uning komponentlarining ijtimoiy ishlab chiqarishga ko‘proq jalb qilingan sari unda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarga sabab bo‘ladigan yanada kuchliroq ta’sirga uchraydi. Inson bir butun moddiy tizimning bir qismi bo‘lib, uning yashashi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoyitlar atrof muhit bilan inson orasida modda almanishuvining mavjudligidir. Inson yashashi uchun zarur bo‘lgan hamma narsani - suv, havo, oziq-ovqat, kiyim-kechak, qurilish materiallari va boshqalarni tabiatdan oladi hamda ortiqcha, keraksiz barcha mahsulotni tabiiy mihitga chiqaradi. Shu sababli tabiat va jamiyat orasida to‘xtovsiz va xilma-xil o‘zaro ta’sir ro‘y beradi. Uzliksiz fan - texnika taraqqiyoti tufayli tabiatga kishilik jamiyatining ta’siri tobora kuchayib bormoqda. Fan – texnika Shu sababli hozirgi landshaftlarni tasniflash antropogen landshaftlarning mohiyati va xususiyatlarini ochib berish imkoniyatini beradi. Hozirgi paytda muayyan hudud tabiatidan foydalanish jarayonida vujudga kelgan antropogen landshaftlarning mavjudligini ko‘pchilik olimlar e’tirof etishadi. Ammo antropogen landshaftlarning terminologik, tizimga solish va tasniflashga doir masalalar borasida hanuzgacha yakdillik yo‘q. Antropogen landshaftlar o‘zgarish darajasiga ko‘ra turli – tuman bo‘lgan hozirgi landshaftlarning muayyan bir turini tashkil etadi. taraqqiyoti sharoitlarida tabiiy muhitda ulkan o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. XX asrda inson tabiiy – dinamik muvozanatni anchagina buzgan holda geografik qobiqda energiya va modda almashinuvida mutlaqo yangi yo‘l tutdi. Inson faoliyatining samarasi mutloq o‘lchovda, aholi jon boshiga ham juda tez o‘smoqda. Shu sababli insonning hozirgi iqtisodiy va ijtimoiy – texnikaviy faoliyatini tabiiy jarayonlar bilan bir qatorga qo‘yish mumkin. Tabiatda granit qoyalarning yemirilishi 6 ming yilda 1 m tezlikda sodir bo‘ladi. Inson esa portlatishlar yordamida relyefni bir necha ming marta tezroq o‘zgartiradi, ariqlar (kanallar) qaziydi, yo‘l quradi, tog‘ yonbag‘irlarida terrasalarni (fran. terrase, lot. terra - yer) hosil qiladi, qurilishlar uchun maydonlarni tekislaydi. XX asrning oxirgi o‘n yil ligida dalalarni haydashda, qurilish va foydali qazilmalarning yuzasini ochish ishlarida bir yilda 4 000 km 3 miqdorida tuproq - grunt almashtirilgan; Yer bag‘irlaridan har yili 100 mlrd. t ga yaqin ma’dan, yoqilg‘i qazilmalar va qurilish materiallari qazib olingan, dalalarda 500 mln. t dan ortiqroq mineral o‘g‘itlar va 3 mln. t ga yaqin zaharli kimyoviy moddalar sepilgan, daryo oqimining 15% i xo‘jalik – maishiy maqsadlarda iste’mol qilingay, 8,5 mlrd. t shartli yonilg‘i yoqilgan, 800 mln.t har xil metallar eritilgan; tabiatda noma’lum bo‘lgan 60 mln. t dan ortiqroq sintetik (yun. sinthetikos – birikma) materiallar ishlab chiqarilgan. BMTning rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 1 mln.ga yaqin har xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilgan bo‘lib, shundan 100 mingga yaqin turi sun’iy birikmalardir. Ishlab chiqarishda va turmushda foydalaniladigan kimyoviy birikmalarning (500 mingdan ortiqroq moddalar) tabiiy muhitga chiqariladi. Bu miqdor vulkanlarning otilishi va tog‘ jinslarining nurashi natijasida yuzaga keladigan miqdorga nisbatan bir necha o‘n baravar ko‘proqdir. Masalan, atmosferada uglerod dioksidining to‘planishi (yonilg‘ining yoqilishi natijasida) uni o‘simliklar, okean va dengiz suvlari, ohaktoshlar va dolomitlar tomonidan o‘zlashtirilishiga nisbatan tezroq sodir bo‘ladi. Dengizlarni neft mahsulotlari bilan ifloslanishi (har yili 5 mln.t dan ortiqroq tushadi) litosfera yoriqlari orqali hidrosferaga tushadigan neftdan ancha ko‘proqdir. Binolar qurilgan hududlarning maydoni hozirgi paytda 200 mln. ga dan ortiqroqdir. Ekspertlarning (lot. ekspertus – tajribali) baholashicha, Yer yuzasining 43% iga yaqini cho‘llar va chala cho‘llar tashkil etadi. Ta’kidlash lozimki, cho‘llarning 6,7 %i inson faoliyati tufayli vujudga kelgan. Ekstensiv (lot. ekstensivus – kengaytirib chizish) chorvachilik va dehqonchilik rivojlana boshlagan neolit davridan buyon 10 ming yil davomida o‘rmonlarning maydoni 2 marta qisqardi. Hozirgi paytda esa sayyoramizdagi o‘rmonlarning maydoni har daqiqada 20 gektarga kamaymoqda. Tropik o‘rmonlarning maydoni esa har yili 1% ga qisqarib bormoqda. Insoniyat tarixi davomida 20 mln. km 2 maydonda tuproqlarning buzilishi va yomonlashuvi sodir bo‘lgan (ya’ni hozirgi paytdagi haydaladigan yerlar maydonidan (1,3 mln. km 2 ) ko‘proq. Qurilishlar, tog‘ – kon ishlari, cho‘llashish va sho‘rlanish jarayonlari natijasida jahon qishloq xo‘jaligi har yili 50 – 70 ming km 2 maydondagi yerlarni yo‘qotmoqda. Hozirgi paytda inson tomonidan o‘zlashtirilgan yerlar (sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon mahsulotlari tayyorlanadigan, transport korxonalari, tog‘ – kon ishlari va b.)ning maydoni quruq-lik yuzasining qariyb 60% ini tashkil etadi. Hozirgi paytda atrof muhitni sof tabiiy hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi, chunki Yer yuzasi quruqlik qismining 60 % dan ortiqroq hududida in son faoliyati tufayli vujudga kelgan antropogen landshaftlar tarqalgan. Insonning tabiatga ta’siri dunyo aholisining tobora ko‘payib borishi tufayli ham kuchayib bormoqda. Melodning boshida Yer yuzasida 200 mln. ga yaqin, 1000–yilda 275 mln. 1650-yilda 500 mln, 1850-yilda 1,3 mlrd, 1900-yilda 1,6 mlrd, 1960-yilda 3,0 mlrd., 1975-yilda 4,0 mlrd., 1980-yilda 4,45 mlrd. kishi bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi paytda dunyo aholisining soni 6,3 mlrd. kishidan ziyodroqdir. Aholining ko‘payish sur’ati bundan keyin ancha sekinlashadi, ammo aholi nufusi ko‘payib boraveradi. Hozirgi paytda jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro modda va ener giya almashinuvi nihoyat ulkan hajmga ega bo‘lishi tufayli insonning atrof muhutga ta’siri geologik kuchlar tasiri bilan qiyoslanishi mumkin bo‘lgan qudratli omilga aylangan. ahamiyat berilishi lozim. Tog‘ sharoitida burilish radiusi eng kamida 200 m, tekislikda 400 m gacha bo‘lishi kerak. Xulosa Tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etish masalalari yechimida tabiiy geografiya turli kattalikdagi geosistemalarni inson faoliyatiga bog‘liq holda o‘rganadi, xo‘jalikni rivojlantirish jarayonida vujudga keladigan vazifalar sharoitlaridan kelib chiqqan holda tabiatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni qarab chiqadi, jamiyatning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini inobatga olgan holda tabiiy resurslarni asrash, oqilona foydalanish hamda qayta tiklashga doir tavsiyalarni ishlab chiqadi. Shuningdek, landshaftlarning mahsuldorligini va tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha tadbirlarni o‘z ichiga oladigan tabiatni o‘zgartirish ham geografiya fanlari oldida turgan muhim amaliy vazifalardan biridir. Insonning tabiiy geosistemalarga ta’sirini va bu ta’sir tufayli ularda sodir bo‘ladigan antropogen o‘zgarishlarning oqibatlarini hisobga olish, baholash va bashoratlash ham tabiiy-geografik tadqiqotlarning tabiatdan foydalanishni hududiy tashkil etishdagi vazifalari jumlasiga kiradi. Tabiiy geografiya tabiatning rivojlanish qonuniyatlari va zonallik to‘g‘risidagi nazariy konsepsiyalarni takomillashtirish, tabiiy resurslardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha meliorativ va boshqa tadbirlar tizimini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan tabiatdan foydalanishni optimallashtirish maqsadlarida tabiiy va tabiiy-antropogen geosistemalarning xususiyatlarni ham tadqiq qiladi. Hozirgi sharoitlarda har qanday hududni sotsial - iqtisodiy rivojlantirish va ishlab chiqarishni jadallashtirish ehtiyojlari tabiiy, iqtisodiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zaruriyatini yuzaga keltirishi tufayli geograflar va tabiatdan foydalanish masalalari bilan shug‘ullanadigan boshqa mutaxassislarning diqqat-e’tiborini geografik zonallik, geosistemalar va hududiy ishlab chiqarish komplekslari, energiya ishlab chiqarish va resurslar sikllari, iqtisodiy rayonlashtirish, aholini joylashtirish landshaftlarni ham to‘liq qayta tabiiylashuviga imkon bermaydi, antropogen landshaftlar xo‘jalikda foydalanilganda (ya’ni antropogen omillar ta’siri ostida bo‘lgan paytda) o‘zlashtirilgan tabiiy landshaftning tuzilmasi tubdan o‘zgaradi va tuzilma qayta o‘z holatiga kela olmaydi. Chunki antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv jarayoni o‘zgacharoq tabiiy sharoitlarda sodir bo‘ladi. Ayrim tadqiqotchilar hozirgi landshaftlarni tasniflashda qayta tabiiylashgan landshaftlarni tabiiy – antropogen landshaftlar nomi bilan ajratishgan (Tyutyunnik, 1989). Hozirgacha va hozirgi sharoitlarda ham ayrim iqtisodiy – texnik (agrotexnik) sabablga ko‘ra antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv jarayoni davom etmoqda. Ammo kelajakda aholi soni va uning ehtiyojlarining ortishi tabiiy resurslardan tejamkorlik asosida foydalanishni taqoza etadi. Shu sababli kelajakda fan – texnika taraqqiyoti va tabiiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarning ortishi antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuviga yo‘l qo‘ymaydi. Bilaks hamma hududlarda tabiiy salohiyati madaniy landshaftlarni tashkil etish uchun yetarli bo‘lgan tabiiy hamda tabiiy – antropogen landshaftlarni madaniy landshaftlarga aylantirishni taqoza etadi. Adabiyotlar: 1. Abdullayev S.I. Atrof muhit haqida ta’limot. Qarshi, 2000. 2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., 1991. 3. Geografiya va tabiiy resurslardan foydalanish (ilmiy konferensiya materiallari). T., 2001. 4. Zokirov Sh.S. Antropogen va amaliy landshaftshunoslik. T., 1998. 5. Pafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T., 1997. 6. Pafiqov A.A., Azimov Sh. Amaliy geografiya. T., 2000. 7. G‘ulomov P.N. Geografiya va tabiatdan foydalanish. T., 1985. 8. G‘ulomov P.N. Inson va tabiat. T., 1990. G‘ulomov P.N. O‘zbekistonda tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. T., 1990. 9. Qodirov E. (va b.) Atrof muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari. T., 1999. 10. Анучин В . А . Осовы природопользования . М ., 1978. 11. Исаченко А . Г . Оптимизация природной среды. М., 1980. 12. Ka л e сник С.В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970. 13. Краснов Е.В., Сегизбаева Л.А. Методологические основы рационального природопользования (Учебное пособие). Владивосток, 1985. 14. Мильков Ф.Н. Рукотворные ландшафты. М.,1978. 15. Неверов А.В. Экономика природопользования. М., 1990. 16. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь – справочник. M., 1990. 17. Миланова Е.В.,Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов и охрана природы. М., 1986. 18. Чупахин В.М., Андришин М.В. Ландшафты и землеустройство. М ., 1989.

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari Reja: 1. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. 2. Tabiatdan foydalanish – fanlararo integrativ ilmiy soha. 3. Tabiatdan foydalanish ning geografik jihatlari. 4. Tabiat va jamiyat ning ozaro munosabatlari

Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi va vazifalari. Jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlarda atrof tabiiy muhitni optimallashtirish (lot. optimus eng yaxshi) hamda inson va uning muhiti orasidagi o‘zaro ta’sir strategiyasini ishlab chiqish asosida tabiatdan foydalanish tizimini shakllantirish muammolari muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslarning yalpi unumdorligi ularning rivojlanishi va tabiat bilan bo‘lgan aloqalarining asosini tashkil etadi. Muayyan landshaft doirasida amalga oshiriladigan tabiatdan foydalanish ijtimoiy ishlab chiqarish va tabiy muhit ta’siri hamda modda almashinuvini amalga oshirishning asosiy shaklidir. Tabiatdan foydalanish – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va qayta tiklashga qaratilgan turli faoliyatlar majmuasi bo‘lib, pirovardida atrof muhitga ta’sir ko‘rsatadigan hamda sanoat, qishloq xo‘jaligi, noishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik tadbirlarining keng va murakkab tizimidir. Bu tadbirlar tizimi inson xo‘jalik faoliyatining ham foydali, ham nomaqbul oqibatlarini o‘z ichiga oladi. Geografik qobiq doirasidagi tabiiy muhit - tabiatdan foydalanishning asosiy ob’yektidir. Tabiiy muhit kishilik jamiyati yashaydigan va inson xo‘jalik faoliyati jarayonida o‘zgartiriladigan muhit, ya’ni geografik qobiqning ijtimoiy rivojlanishining bevosita sharoiti bo‘lgan qismidir. Tabiatdan foydalanish muammosining o‘ziga xosligi uning ularning salohiyatini oshirishga doir tadbirlar bilan birga bo‘lishi zarur. Bu vazifa muammolarning ikkinchi majmuasiga – landshaftning mavjudligi jarayonlarini boshqarishga o‘tishni taqoza etadi. Chunki, tabiiy jarayonlarni uzluksiz ravishda qo‘llab-quvvatlab turish va maqbul yo‘nalishda va zarur holatda tartibga solish madaniy landshaftni buzilgan landshaftdan farq qilishiga imkon beradi. P.N. G‘ulomovning fikricha madaniy landshaftlar bunyod etish uchun quyidagi talablar bajarilishi lozim:

1. Madaniy landshaftlar jamiyatning iqtisodiy, rekreatsion va estetik talablariga to‘liq javob berishi kerak. Kishilarning yashashi uchun ekologik sharoit eng qulay va atrof muhit musaffo bo‘lishi lozim. 2. Madaniy landshaft bir xil manzarali bo‘lmasligi kerak. Uning ichki xilma – xilligi landshaftda barqarorligi uchun muhim shartdir. Shuning uchun madaniy landshaftda ekinzorlar bilan daraxtzorlar va boshqa geosistemalar bo‘lishi zarur. Shunday qilib, madaniy landshaftlarda unumdorlik, iqtisodiy samaradorlik zarur shart – sharoit qulay, tabiiy muhit sog‘lom, musaffo va rangbarang bo‘lishi kerak. qolgan geologik joylar, sharsharalar, tub o‘simlik qoplamining “omon qolgan” qoldiqlari va b.) tabiat yodgorliklari sifatida belgilash va asrash lozim. Shuningdek, landshaftlarning muhofazaviy, rekreatsiya, madaniy - tarbiyaviy, iqtisodiy vazifalarini birgalikda amalga oshirishning eng maqbul shakli milliy va tabiiy bog‘larni yaratishdir. Tabiatdan foydalanishning bunday shaklida kam o‘zgartirilgan landshaftlar bilan bir qatorda xo‘jalikda foydalanilayotgan joylar ham kirishi mumkin; ayniqsa tabiiy va madaniy - tarixiy yodgorliklarning mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiq. Milliy va tabiiy bog‘lar ommaviy kelish uchun ochiq bo‘ladi va sayyohlik, hordiq va shifobaxsh markazlar bo‘lib xizmat qiladi. Ularning hududida ilmiy tadqiqotlar uchun rezervatlar, yordamchi xo‘jaliklar, shifo va dam olish maskanlari, kichikroq xizmat ko‘rsatish korxonalari bo‘lishi mumkin. Bunday bog‘larga mamlakatimizdagi Zomin milliy bog‘i misol bo‘ladi. 6. Madaniy landshaftning oqilona rejalashtirilgan tuzilmasi uning tashqi shinamligiga monand bo‘lishi kerak. Bu maqsadni amalga oshirish rekultivatsiya, ko‘kalamzorlashtirish va ekinzorlarni ilmiy asoslangan holda joylashtirish bilan amalga oshiriladi. Bundan tashqari , landshaf t arxitekturasi( lot. architectura < yun. architektonik ё qurish mahorati ) , ya’ni turli inshootlarning landshaftga mos bo‘lishi ham muhim ahamiyatga ega. Inshootlarni joylashtirish, ularning katta- kichikligi va arxitektura uslubi, shuningdek, yo‘llarning atroflariga manzara berish landshaftlarning estetik sifatini oshirishi lozim.

7. Landshaft hududini ilmiy asoslangan holda tashkil etishning muhim shartlaridan biri landshaftning morfologik qismlari orasidagi gorizontal aloqalarni hisobga olishdir. Sanoat korxonalari, aholi dahalari, ko‘kalamzorlar, suv havzalarining joylashuvi shamollarning ustuvor yo‘nalishiga, shuningdek yer usti va yer osti oqimining yo‘nalishiga mos tushishi lozim. Ikkilamchi gravigen jarayonlarni bartaraf qilish va tuproq zarralarining yo‘qolishini oldini olish uchun nafaqat oqar suvlar va jarlarning atroflari, balki suv ayirg‘ichlar va yonbag‘irlarda ham bu yerlardan boshqa maqsadlarda foydalanish uchun qiymatidan qat’iy nazar daraxtzorlar va o‘rmonli maydonlar bo‘lishi zarur. 8. Ekinzorlarni to‘g‘ri joylashtirish, ulardan to‘g‘ri foydalanish va muhofaza qilish turli melioratsiyalar yordamida ko‘p rejali, keng ko‘lamli, majmuali bo‘lishi bilan bog‘liq. Shu sababli tabiatdan foydalanishning o‘ziga xos muammosini tadqiq qilish va amalga oshirish sitemali (yun. systёma qismlardan tashkil topgan bir butun, birikma) yondashuvni taqoza etadi. Bunday yondashuv tadbirlardan har birini “inson-ishlab chiqarish-tabiat” umumiy sistemasining tarkibiy qismi sifatida qarashni taqoza etadi. Tabiatdan foydalanish jarayonida tabiiy resurslardan foydalanish, ularni muhofaza qilish va qayta tiklash bo‘yicha tadbirlarni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda va ishlab chiqarish bilan aloqadan tashqarida qarash mumkin emas. Tabiatdan foydalanishning bu unsurlari (bug‘inlari) bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan yagona jarayonning qismlarini tashkil etadi. Tabiatdan foydalanish muammosining majmuiyligi, shuningdek, texnikaviy (yun. technё mahorat, san’at, ustalik;) tadbirlarni tashkiliy - iqtisodiy tadbirlar bilan birgalikda bo‘lishini va ularni ishlab chiqarish siklida bir paytda qo‘llanilishini bildiradi. Tabiatdan foydalanishning asosiy maqsadi tabiiy muhitga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholining hayotiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida majmuali ta’sir ko‘rsatishni amalga oshirishdan iborat. Tabiatdan foydalanishning asosiy vazifalarini quyidagilar tashkil etadi:  jamiyatning tabiiy resurslarga bo‘lgan va uzluksiz oshib borayotgan ehtiyojlarini qondirish;

 tabiiy resurslarni qayta tiklash , tabiiy muhitning mahsuldorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish;  tiklanmaydigan tabiiy resurslardan tejamkorona, oqilona foydalanish;  atrof muhitni ifloslanishdan saqlash;  landshaftlarni maqsadli o‘zgartirish. Tabiatdan foydalanishga doir vazifalarni amalga oshirish tabiatdan foydalanishning quyidagi eng muhim geografik tamoyillariga asoslanadi: 1) tabiiy resurslardan foydalanish sajiyasi va usullarining muayyan mahalliy sharoitlarga , ya’ni landshaft xususiyatlariga mosligi; 2) tabiatdan foydalanishning nomaqbul (noxush) oqibatlarini oldindan anglab yetish va imkoni boricha oldini olish; 3) tabiiy resurslarni o‘zlashtirishni intensivligini oshirish; 4) tabiatning (landshaftlarning) ilmiy va estetik qiymatini asrash; 5) tabiiy resurslardan xo‘jalikda maqsadga muvofiq, iqtisodiy jihatdan asoslangan navbatli foydalanishni saqlash; 6) tabiiy resurslardan xo‘jalikda foydalanishning majmuali sajiyasini e’tiborga olish; 7) qazib olishda, boyitishda va qayta ishlashda foydali qazilmalarni miqdor jihatdan yo‘qotilishini kamaytirish yoki bartaraf qilish; 8) ishlab chiqarishni har tomonlama “ekologiya - lashtirish”ni ta’minlash. Adabiyotlarda “tabiatdan oqilona foydalanish” yoki “tabiatdan foydalanishni optimallashtirish tushunchalari keng qo‘llaniladi. Tabiatdan oqilona foydalanish ni tashkil etish tabiiy resurslardan majmuali va tejamkorlik bilan foydalanish, ilmiy tadqiqot ishlarini o‘tkazish asosida tabiiy resurslardan foydalanish darajasini belgilash va eng qulay variantlarini (lot. varians o‘zgaruvchan) asoslash, ishlab chiqarishni tabiiy resurslardan foydalanish jarayonlarida imkoni boricha atrof muhitga zararli ta’sirini bartaraf qilish va kishilarning me’yoriy hayotiy faoliyatini ta’minlash maqsadida atrof muhitning buzilishi va ifloslanishini oldini olish, tabiiy resurslarni qayta tiklashga qaratilgan tadbirlarni belgilashga asoslangan bo‘lishi lozim.

Похожие

Arxiv hujjatlaridan foydalanishning maqsad va shaklari
TRANSMILLIY KORPORATSIYALARNING MOHIYATI VA
MOLIYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI
DINNING MOHIYATI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI
DINNING MOHIYATI, TUZILISHI VA FUNKSIYALARI