Tabiiy fanlarda gorizantal va vertikal strukturaviy aloqadorliklar.
Tabiiy fanlarda gorizantal va vertikal strukturaviy aloqadorliklar. Режа : 1. Fan strukturasi tushunchasi. 2. Tabiiy fanlarda gorizantal va vertikal strukturasi. 3. Tabiiy fanlardagi gorizantal va vertikal tuzilmalar o’rtasidagi aloqadorlik
FAN strukturasi tushunchasi. Fan ijtimoiy institutdir. Bu nimada ko’rinadi? Fan ijtimoiy hodisa sifatida o’zining qonun –qoidalariga ega bo’lgan ilmiy bilish faoliyatini tashkil qiladigan masalalardir. Bu muassasada mehnat taqsimoti, o’z huquqiy va idora qilish tartibotlari, olimlar o’z faoliyatida amal qiladigan axloqiy normalar mavjud. Mana shu xislatlar fanning ijtimoiy institut ekanligini namoyon etadi. Bu yerda institut iijtimoiy strukturaning unsuri ijtimoiy hayotni tashkil qilish va tartiblashtirishning tarixiy shakllari, faoliyat yurgizish usullari va tarzi, qadriyatlar, normalar va muassasalar mavjud bo’lgan tizimni bildiradi. Demak, institut ijtimoiy muassasa sifatida faoliyat sohasi ekan,u ma’lum tizim va tuzulishga ega. Tabiiyki , fanning bir tarmog’I bo’lgan tabiyot ham strukturaga, tuzilishga ega. Fan strukturasini tasniflash 3 xil yondashuvga asoslangan bo’lishi mumkin. 1 Obyektiv – predmetli yondashuv. Bunda tabiiyotshunoslik fanlari qaysi obyektlarni tadqiqot qilishlariga qarab mikroolamni o’rganuvchi fanlar, jonsiz va jonli tabiatni o’rganuvchi fanlar ga bo’linadi, ular o’rtasida fanlararo aloqalar o’rnatiladi, tadqiqot predmetlarning nisbatan sodda yoki ko’p sifatli murakkabligiga qarab ma’lum ketma- ketlikni hosil qiladilar. Masalan : Mexanika –fizika-kimyo – geologiya –biologiya. 2. Funksional yondashuv. Bu yerda funksiya bevosita qanday vazifani bajarilishi ma’nosini bildiradi.Fanlarning bir guruhi inson yaratadigan tizimlarni fanm nuqtai nazaridan asoslaydi, ya’ni amaliy maqsadni ko’zlaydi. Funksional yondashuvga ko’ra fanlar, shu jumladan, tabiiyot fanlari fundamental va amaliy fanlarga bo’linadi. Aytaylik, fizika kimyo,
kosmologiyta fundamental fanlar qatoriga kiradi. Biotexnologiya,gen injereneriyasi agrobiologiya amaliy tabiiyot fanlar turkumiga oiddir. Birinchi guruhdagi fanlar tabiatdagi tizimlar va jarayonlarni mohiyatini, qonuniyatlarini talqin qiladilar, tabiat qonunlarini kash etadilar. Ikkinchi guruhdagi fanlar birinchi guruh fanlar kashf etgan qonuniyatlarga tayangan holda, inson ehtiyojini qondirishga qaratilgan ilmiy amaliy tavsiyalar, texnologik loyihalar ishlab chiqadi. 3. Tarixiy –genetik yondashuv. Mazkur yondashuvga ko’ra, mavjud tabiat fanlar tizimi, tutgan o’rinlari tarixiy taraqqiyot jarayoni natijasidir. Tabiiyot fanlar ma’lum davrlarda vujudga kelgan, har bir fan ma’lum miqyos va maqomnni egallagan. Fanlarga kelib chiqishlari jihatdan tavsif berilsa, unda fanlarning diaxronik strukturasini berish mumkin. Diaxronik struktura ma’lum vaqt oralig’ida vujudga kelgan ketma- ketlik, tuzilish ma’nosini bildiradi. Eng qadimgi fanlar bu matematika, astronomiya keyin vujudga kelgan fasnlar: fizika, biologiya, kimyo, minerologiya va boshqalardir. 2.Tabiiy fanlarning gorizontal va vertikal strukturalari. Struktura asosan biron bir narsaning ichki tzilishini, butunlikni qismlari o‘rtasida ta’siri va aloqadorlikning mmavjudligin bildiradi. Fanga nisbatan struktura uyidagi ko’rinishlarga ega: 1. Bilish jaranining strukturasi mavjud.Bu struktura bilish bosqichlari, ular o’rtasidagi uzviy bog’lanishni bildiradi. Empirik bilish, nazariy bilish, olingan natijalarga tayanib nazariya yoki ta’limotlarni ishlb chqish bosqichlari. 2. Ilmiy tadqiqot faoliyatining ikkilamchi strukturasi – gorizontal va vrtikal tuzilishga ega.
a) Ilmiy tadqiqotning gorizontal strukturasiga quyidagi unsurlar kiradi. 1). bilish maqsadi, dasturi va rejasi; 2) bilish vositalari; 3) bilish obyekti; 4) bilish predmeti; 5) bilish faoliyati natijalari. 1-4 unsurlar tadqiqotning barcha bosqichlarida mavjuddir. Shu bois ular ilmiy tadqiqotning har bir bosqichida bo’lgan tadqiqot strukturasini tashkil etadi. Oxirgi element tadqiqotning natijasini bildiradi. b) Ilmiy tadqiqoning vertical strukturasi tadqiqot faoliyati bosqichlari o’rtasidagi bog’lanishni bildiradi.Bular quyidagilardan iborat: 1) ilmiy muammoni qo’yish; 2) muammoni hal qilishga qaratilgan birlamchi masalani olg’a surish; 2.Tabiiy fanlarning gorizontal va vertikal strukturalari. Struktura asosan biron bir narsaning ichki tzilishini , butunlikni qismlari o‘rtasida ta’siri va aloqadorlikning mmavjudligin bildiradi. Fanga nisbatan struktura uyidagi ko’rinishlarga ega: 3. Bilish jaranining strukturasi mavjud.Bu struktura bilish bosqichlari, ular o’rtasidagi uzviy bog’lanishni bildiradi. Empirik bilish, nazariy bilish, olingan natijalarga tayanib nazariya yoki ta’limotlarni ishlb chqish bosqichlari. 4. Ilmiy tadqiqot faoliyatining ikkilamchi strukturasi – gorizontal va vrtikal tuzilishga ega. a) Ilmiy tadqiqotning gorizontal strukturasiga quyidagi unsurlar kiradi. 1). bilish maqsadi, dasturi va rejasi; 2) bilish vositalari;