ТА Ъ РИХ И Ф ОЛК ЛОРИ Қ АДИМ ВА А СРИМИЁНА Г ИИ Ф ОРСУ ТОЧИК На қ ш а: 1. Масъалаи пайдоиш ва тара ққ иёти э ҷ одиёти шифо ҳӣ 2. Асотир – аввалин хаёлоти баде ӣ ва та ҷ ассуми ҷ а ҳ оншиносии гузаштагони то ҷ ик. 3. Асотири ме ҳ анпараст ӣ ва зардушт ӣ . 4. Авасто - намунаи бар ҷ астаи осори шифо ҳ ӣ ва китобии қ адимаи ниёгони форсу то ҷ ик . 5. Қ исса , ривоят ва достон ҳ ои шифо ҳ ии бостон .

Адабиёти бадеии қ адим аз ду қ исм иборат аст : фолклор ва осори хатт ӣ . Аввали каломи бадеии ҳ амаи хал қҳ о фолклор аст . Фолклор пояи аввали адабиёти хатт ӣ мебошад. Хал қ е , ки дар замони қ адим хат ва китоб дошта бошад , э ҷ одиёти шифо ҳ ии он боз ҳ ам қ адимтар аст . Мав ҷ удияти он ҳ оро асотири қ адим ва суруд у достон ҳ о е, ки дар китоби «Авесто» мав ҷ уданд, тасди қ менамояд . Адабиётшиноси маъруф Х.Мирзозода иброз медорад, ки «фолклори қ ад им ҳ ам аз рўи қ онуни вариант ҳ о инкишоф ёфта , та ҳ аввулоти рў ҳӣ ва ғ оявии давра ҳ ои гуногуни дунёи қ адимро акс кунонидааст, ин хазинаи бои хал қ нобуд шуда бошад ҳ ам , қ исми дигараш ё аз да ҳ он ба да ҳ он гузаштааст ва ё ба воситаи китоб ҳ ои оиди таърих , масалан , а сар ҳ о ва хотира ҳ ои сайё ҳ они қ адим Ҳ еродот , Страбон , Табар ӣ , Берун ӣ , ма ҷ мўаи ашъор ва афсона ҳ о аз қ абили «Худойнома» , «Шо ҳ нома» ниго ҳ дошта шудаанд 1 . Нахустин навъи э ҷ одиёти шифо ҳ ӣ , ки дар замон ҳ ои қ ади м э ҷ од гардидааст , асотир аст . Асотир шакли ҷ амъи «уст ура» аст ва маънои гуфтор, қ исса , ривоят , дарбаргирандаи бовар ҳ ои му қ аддаси инсон ро дорад. Асотир офарида ҳ ои э ҷ одиёти тахайюлии мардуми ҷ амъияти ибтидо ӣ буда , дар шакли шифо ҳ ӣ офарида шудаанд . Мавзўъ ва навъ ҳ ои асосии асотир , ки аз тарафи хал қҳ ои гуногун д ар замон ҳ ои қ адим офарида шудаанд , асосан ба масъалаи пайдоиши олам ва ашё ҳ ои он , пайдоиши одам , ҳ айвонот , ҳ одиса ҳ ои табиат ва ғ айра вобаста мебошанд . 1 Мирзозода Х. Таърихи адабиёти то ик. (давраи қадим). –Душанбе, 1987, саҳ. 46 ҷ

Дар ин бора фолклоршинос М.Мавлонова чунин иброз медорад: “Инсони ибтидо ӣ дар раванди зиндагиву фаъолията ш ба во қ еаву м ӯ ъ ҷ изоти гуногуни табиат р ӯ бар ӯ омада , барои дарку фа ҳ ми ҳ одиса ҳ ои т аби ӣ ва не р ҳӯ ои маънав ӣ к ӯ шиш ба хар ҷ додааст . Аз ин р ӯ , дар устура ҳ ои нахустин ар ҷ гузоштани одамон ба ҷ ирм ҳ ои табиати атроф , бахусус , хуршеду мо ҳ , обу оташ , набототу ҳ айвон от инъикос ёфтаанд” 2 . Дар ҳ а қ и қ ат , ҳ одиса ҳ ои таби ӣ : раъду бар қ , гирифтани мо ҳ у офтоб , бўрон , хунукии сахт , ҳ айвон ҳ ои ва ҳ шии дарранда , барфу борон , тўфон , замин ҷ унб ӣ , обхез ӣ , қ а ҳ т ӣ , бемор ӣ ва марги беамон ба инсони ибтидо ӣ да ҳ шатангез буд , аз ин рў , инсон ба табиат тобеъ шуда, дар вай қ увваи фав қ улодда ва фав қ уттабиаро тасаввур мекард , табиат дар назари ў аз қ увва ҳ ои ҷ ондор иборат менамуд ва онро ба сари худ ҳ укмрон ме ҳ исобид . Олимони бостоншинос иброз медоранд, ки шаш дастаи худоён маъмул будаанд: сомон ӣ , замин ӣ , ҷ инс ӣ , ҳ айвон ӣ , инсон ӣ ва ило ҳ ӣ . Маъмултарин Худои ин давра Ме ҳ р ( Митра ) аст . Аз рўи асотир Митра (Ме ҳ р ) номи худои офтоб , а ҳ ду паймон , ме ҳ ру му ҳ аббат , дўст ӣ , рўшно ӣ ва ғ алаба буд , ки одамони қ адим мепарастиданд . Вай дар шакли одами м у салла ҳ и ну қ рагине тасаввур карда м е шуд, ки аз сару р ў яш нур меборид. Митра ба одамон нур, гарм ӣ , бахту саодат мебахшид . Дар тасаввури мардуми ниёгонамон ӯ ҳ азор чашм доштааст ва ҳ е ҷ кас наметавонистааст рафтору кирдори худро аз чашми Митра 2 Мавлонова М. Фолклори то ик. Комплекси таълим -услуб . – Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 49 ҷ ӣ ӣ ҷ

пин ҳ он дорад . “ Вай аз қ арорго ҳ и худ, ки г ў ё к ў ҳ и афсонавии Хара буд, ки швар ҳ ои Ори ё нро (Марв, Су ғ д, Хоразм ва ғ айра) назора карда, ба некон дасти ёр ӣ дароз мекард , бадон ва бадхо ҳ онро тиру найзаборон менамуд, дар аробаи худ нишаста осмонро сайр менамуд, ба муборизоне, ки р ў шноиро аз ҳ у ҷ у ми худо и зулмат му ҳ офиза мекарданд, ёр ӣ мерасонид ” 3 . Байни худоёни ниёгонамон Митра ма қ оми ба худ хос дошт . Вай дар тафаккури гузаштагони мо нига ҳ дорандаи осмон , чарого ҳҳ ои па ҳ новар , дашт ҳ ои фарох ва асп ҳ ои тездав буд , ки ҳ аргиз намехуспид ва ҳ амеша а мали инсон ҳ оро наззора мекард . Аз худоёни дигари маъмули қ адими гузаштагони мо Ано ҳ ито ( Но ҳ ид , З ҳӯ ра ) ба ҳ исоб меравад . Аз рўи асотир Ано ҳ ита худои об буда, сарчашмаи зиндаг ӣ , култи ҳ осилдор ӣ ва файзу баракот мебошад . Дар ин бора Х . Мирзозода чунин овардаа ст: “Ин исми хос (Ано ҳ ита А . Ш .) дар “Авесто” аз се калимаи “аред” – маънояш боло баромадан, болидан ва фузун, “сурва” қ одир ва тавоно аст . Пас “ано ҳ ида” – пок ва беолоиш аст . Ба ҳ амин тари қ , ба маънои қ увваи тавоною поку боланда аст ” 4 . Маънии Ано ҳ ито “пок ва боиффату та қ во” мебошад . Аз ин р ӯ ўро “Ба ғ духт Ано ҳ ита” ( духтари худо Ано ҳ ита ) ҳ ам номидаанд . Ин номи руд ва фариштаи об аст. Дар бораи ин рўд дар “Авесто” чунин гуфта шудааст: “Ин руд он қ адар бузург аст , ки тамоми об ҳ ои рўи замин , ки аз баландии кў ҳ ба ба ҳ ри “Фара ҳ 3 Мирзозода Х. Таърихи адабиёти то ик. (давраи қадим). –Душанбе, 1987, саҳ. 4 ҷ 7 4 Ҳамон китоб , саҳ. 54

карт” мерезад , у қ ёнусро ба ҷ ўшу хуруш меорад . Он рўд рўдест , ки тамоми зимистону тобистон як хел равон аст . Аз вай ҳ азор рўд ва дарё ҳ о шохоб мегиранд . Як ба ҳ ри он қ одир аст саросари ҳ афт кишварро сероб кунад” . Ано ҳ ита талаффузи қ адимаи сайё раи Но ҳ ид аст ва онро Зў ҳ ра ҳ ам меноманд , ки дар шакли духтари зебо буда , мутрибаи фалак мебошад . Ано ҳ ита зани ҷ авон , хушандом , баланд қ ад , че ҳ раозода , некўсиришт аст . Дар болои аробаи худ нишаста ла ҷ оми чораспи якранг ва як қ адро дошта меронад . Асп ҳ ои ароб аи вай – бод, абр, борон ва жола мебошанд. Дар асотири бостон ӯ ро ифодакунандаи зебо ӣ ва нафосати инсон меномиданд . Ҳ амчунин гузаштагони мо ба Воруна (осмон), Андро (раъду бар қ ), Агн ӣ ( Оташ ), Моруд ( Бод ) барин маъбуда ҳ ои таби ӣ эъти қ од мекарданд . Маъбуда ҳ ои мазкур қ увваи му қ аддас ба ҳ исоб рафта мардумро ба орзуву умед ҳ ояшон мерасонданд ва ба дард ҳ ои мардум дармон мешуданд . Пояи асотири гузаштагони мо дар асоси қ увваи нек ӣ ва бад ӣ устувор гардида , муборизаи доимии ин ду қ увва сиришти ҳ аст ӣ ва мо ҳ ияти марг у зиндагиро муайян менамояд. Дар баробари ташаккули ҷ а ҳ оншиносии инсоният устура низ та ҳ аввул ёфт ва ба миён омадани дин ҳ ое аз қ абили зардушт ӣ асотир ҳ ои нав ба навро ба ву ҷ уд овард . Асос ҳ ои таълимоти ди ни зардушт ӣ дар китоби “Авасто” баён шудаанд.