logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. tarixiy informatika

tarixiy informatika

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1023.1689453125 KB
Скачать
O’zbekiston Respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Termiz Davlat Universiteti “FIZIKA -MATEMATIKA ” FAKULTETI “Amaliy matematika va informatika “Tarixiy informatika ” fani bo’yicha ma’ruza matnlari Termiz - 200 8 A nnotatsiya Mazkur ishchi o`quv fan dasturi “ Tarix ” kursi bo`yicha tuzilgan bo`lib, talabalarga Tarixiy informatika fanining kelib chiqishi, taraqqiyoti, jamiyat hayotida tutgan o’rni haqida ilmiy dunyo qarashni shakillantirishga yordam beradi “Tavsiya etilgan” «Amaliy matеmatika va informatika» kafеdrasi majlisida muhokama qilingan va ma'qullangan. «_______» _____________ 2008 y. Tuzuvchi: o`qituvchi Mengatova X.T. Taqrizchi: dots еnt Ch.B.Normurodov, Tеrmiz davlat univ еrsit еti o`quv - m еtodik k еngashining 2008 yil “__________ “ “____” sonli qaydnomasi bilan qayd etilgan. @T еrmiz davlat univ еrsit еti Bakalavriyatning ta’lim yo’nalishi uchun “ Tarixiy informatika ” fanidan tayyorlangan ishchi dasturiga TAQRIZ O’qituvchi Mengatova Xurshida Toshmuhammatovna tomonidan yozilgan ushbu ishchi o’quv dasturi “Tarix” ta’lim yo’nalishi bo’yicha o’quv rej asiga moslab tuzilgan. “Tarixiy informatika va matematik statistika ” fanini bu ishchi o’quv dastur bo’yicha o’rganish talabalarda fan va tehnikaning nazariy va amaliy masalalarida uchraydigan ko’plab “ Tarixiy informatika va matematik statistika ” sohasi b o’yicha talabalarning qobiliyatini rivojlantiradi. Ishchi o’quv dasturida ko’rsatilgan amaliyot va mustaqil ishlar ro’yhati to’la keltirilgan, asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ishchi o’quv dasturidagi mavzularni to’la qamrab oladi. “Tarixiy informatika v a matematik statistika i” fani bakalavriyatning 4 kurs 5 -6 semestirlarida o’qitiladi, matematika va tadbiqiy -ilmiy fanlarning asosiylaridan biri bo’lib, ilmiy tadqiqotlarda muhim g’oyaviy qurol vazifasini bajaradi. Ushbu fan umum kasbiy fanlar va ihtisosl ik fanlari bilan bog’langan bo’lib, bu bog’lanishlar ishchi o’quv dasturida etiborga olingan. Dastur “Tarix” ta’lim yo’nalishi uchun davlat ta’lim standartlariga mos keladi va ishchi fan dasturi sifatida tasdiqlash mumkin deb hisoblayman. Taqrizchilar: “Amaliy matematika va informatika” kafedrasi mudiri: dos. Ch.B. Normurodov katta o’qituvchi: N.M. Boboho’jayeva Тема №1: Tarixiy informatika fani tuzilishi va mazmuni Reja : 1. Tarixiy informatika fanining predmeti 2. Tarixiy informatikaning nazariy va amaliy komponentlari 3. Tarixni o’rganishda informatsion texnologiyalar Kvantitativ tarix , Kliometrika , Metanazariya , " O’rta darajadagi " nazariyalar , Mikro - nazariyalar Tarixiy informatika - tarix fani va ta’limini axborotlashtirish jarayoni qonuniyatlarini o’rganuvchi bilimlar sohasidir.Tarixiy informatika asosida barcha turdagi tarixiy manbalarning electron versiyal arini yaratish uchun zarur bo’lgan nazariy va amalir bilimlar majmuasi yotadi. Tarixiy informatikaning nazari y asosini zamonaviy axborot kontseptsiyasi bilan ijtimoiy informatika va nazariy manbashunoslik tashkil etadi.Tarixiy informatika amaliy asosini e sa kompyuter texnologoyalari tashkil etadi.Tarixiy informatika o’rganish sohasiga tarixiy tadqiqotlarda axborot texnologiyalarini qo’llash muammolari, maxsus dasturiy ta’minot , tarixiy ma ’lumotlar bazalari va banklarini yaratish ;axborot texnologiyalarini berilganlarni ifodalash va strukturalashgan, matnli, tasvirli va boshqa manbalarni tahlil qilishda qo’llash; tarixiy jarayonlarni kompyuterli modellashtirish; axborot tarmoqlaridan foydalanish ;multimedia va axborotlashtirishning yangi yo’nalishlari hamda axborot texnologiyalarini tarixiy ta’limda qo’llash kiradi.Yuqorida aytilganlarga asoslanib, amaliy tarixiy informatika va nazariy tarixiy informatika to’g’risida gapirish mumkin.Agar amaliy component doirasi etarlicha aniq bo’lsa, nazariy tarixiy informat ika mazmunini aniqlashtirish kerak. Bu sohadagi bilimlarni uch qismga ajratish mumkin: metanazariya, “o’rta darajadagi” nazariyalar ; " микро -nazariyalar ". Metanazariya axborot nazariy tushunchasining tarixiy tadqiqot masalalariga qo’llanilishi masalalari bilan shug’ullanadi. Tarixiy manba xossalari va tabiati masalalariga axborot tushunchasi nuqtai nazaridan yondashuvchi birinchi tadqiqot lar I.D. Kovalchenko tomonidan olib borilgan.Metanazariyaning boshqa aspekti 1948 yilda amerikalik matematik K.Shennon tomonidan “axborot miqdori” matematik tushunchasini kiritib, asos solingan axborot nazariyasidir.Bundan tashqari tarixiy manba ma’lumotl ari xosasalarini o’rganishda uch darajali belgili tizimlar kontseptsiyasiga asoslangan semiotik muammo muhim ahamiyat kasb etadi. Semiotika uch qism: sintaktika, semantika va pragmatika lardan iborat. Tarixiy informatikaning “o’pta darajadagi ” nazariyala ri sifatida . Tarixiy manbalar modellarini, manbaga yo’naltirilgan tizimlarni qurish printsiplarini ko’rsatish mumkin. Tarixiy informatika mikronazariyalariga konkret manbalar tahlili algoritmlarini kiritish mumkin.Masalan, berilganlar bazalari yaratishda kognitiv sxemalar qurish jarayonidagi prosoprografik tadqiqotlar o’tqazish. Misol sifatida manba matnini realyatsion berilganlar bazasi yozuvlariga o’girish tizimi SOCRATES ni keltirish mumkin.Shunday qilib, har bir konkret holatda mikronazariyaning mazmuni ma’lum bir information model qurilishiga keltiriladi. Tarixiy informatika rivojining yana bir metodologik aspekti jamiyatni axborotlashtirish qonuniyatlariga yo’naltirilgan ijtimoiy informatika bilan bog’liq.Ijtimoiy informatika rivojida axborot texnologi yalarining texnik vositalar i qatorida dasturiy hamda ijtimoiy tashkil etuvchilariga ham katta e’tibor beriladi. Tarixiy informatika sohasidagi xalqaro ilmiy jamiyatlar rivojining birinchi o’n yilligida ushbu professional hamjamiyatning aniq tuzilmasini shaklan di .Ushbu hamjamiyat bir necha bir -biri bilan mahkam bog’langan gurux va qatlamlardan iborat. Ular tarixiy informatika rivojida turli mavqega ega bo’lib,ushbu jarayonga o’z hissalarini qo’shadi .Birinchi gurux – tarixiy manba ma’lumotlarini taqdim e tish va tahlil qilishning yangi usullarini , mos algoritmlarini, dastur va texnologiyalarni ishlab chiquvchilardir.Aynan ana shu guruxning mavjudligi tarixiy informatikani o’z tekshirish predmetiga, maxsus metodlariga va tadqiqot instimentlariga ega bo’l gan ilm sohasi sifatida e’tirof etish imkonini berdi. Ikkinchi gurux – yangi axborot texnologiyalaridan , usul va dasturiy ta’minotdan foydalanuvchilar bo’lib, ular tezlik bilan rivojlanayotgan informat sion texnologiyalarni o’zlashtiradilar, taraqqiyot yu tuqlarini tarixiy tadqiqotlarga qo’llaydilar.Uchinchi va eng ko’p sonli qatlam bu – tadqiqotchi tarixchilarning keng ommasi bo’lib, ular birinchi ikki gurux faoliyati ntijalaridan amalda foydalanadilar.Albatta, bu guruxlashtirish shartli bo’lib, ushbu uch ala guruxlar kesishishi, bir -biriga o’tishi mumkin. Muhim tomoni shundaki, ushbu struktura tarix fanini yangi metodlar va zamonaviy texnologiyalar bilan ta’minlabgina qolmay, yirik tadqiqotchilik muammolarini hal etishda ulardan foydalanish ga yorqin misoll arini taqdim etishi kerak. Bunday maqsadlarni amalga oshirishning eng qulay shakli - o’rganilayotgan manbalar ni elektron versiyaga o’girilib, tarixiy informatika bo’yicha mutaxassislar ega bo’lgan axborot texnologiyalari va analitik usullar vositasida kompleks tahlil qi ladigan tadqiqotchilik loyihalari hisoblanadi. Ushbu loyihalardan olinadigan natijalar tahlilida mos soha mutaxassislari qatnashadi. Tarixiy informatika mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash masalasi juda muhimdir.Gap shundaki , injener uchun bilimlarning 50 % eskirishi vaqti besh yil, kimyogar, meditsina xodimi, biolog uchun – to’rt yil, tarixiy informatika mutaxassisi uchun uch yilni tashkil etadi.Taniqli fransus tarixchisi E.L. Ladyurining:”... kelajakda tarixchi dasturchi b o’ladi, yoki u hech narsaga arzimaydi…”, degan bashorati ro’yobga chiqmagan bo’lsada, Angliyada tarixiy informatika bo’yicha mutaxassis tayyorlashga kirishildi (Historical Information Engineers), Ular maxsus dasturiy ta’minot yaratish va tarixiy informatik ani o’qitish bilan shug’ullanadilar. Tarixni o’rganishda axborot texnologoyalari. O’tgan asrning 80 -90 yillarida bilimlrning barcha sohalariga kirib kelgan axborotlashtirish jarayoni tarix fanini ham chetlab o’tmadi. Tarixchilar kompyuterlardan foydalanib gina qolmay, tezlik bilan rivojlanayotgan dasturiy va texnik vositalar ularni tarixiy tadqiqotlar uchun zarur bo’lgan vositaga aylantirdi.Bu esa tarixchi faoliyatida yangi axborot texnologiyalarini qo’llash imkoniyatlarini yaratdi.PK tarixchilar ilmiy ish larini yozish va tahrirlash vositasigina bo’lib qolmay , nozik manbashunoslik metodikalari realizatsiyasi uchun qulay qurolga aylandi.Nisbatan arzon matn yoki tasviriy materialni kompyuter xotirasiga optic kiritish qurilmalari - skanerlarning paydo bo’lishi madaniyat, san’at tarixi, muzeyshunoslik va apxiv ishi bo’yicha tadqiqotlarga turtki bo’ldi.Bunga yana juda katta xajmga ega bo’lgan optik disklarning chiqarilishi ham sabab bo’ldi. Arxivlarda ishlovchi tarixchilarning mehnat sha roitlari ham o’zgardi: po rtativ PK (noutbuk)lar apxiv fondlaridan olinadigan barcha yozuvlar birdaniga kompyuter xotirasiga yoki personal berilaganlar bazasiga kiritilishi mumkin. dBASE va boshqa tipdagi standart berilganlar bazalarini boshqarish tizimlarining mukammallashuvi, ay niqsa tarixiy manbalarning xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturiy ta’minotning (Gettingenlik doktor M.Taller tomonidan ishlab chiqilgan KLEIO tizimi kabi) ishlab chiqarilishi bir qator ilmiy markazlarning katta berilganlar bazalarini yaratishg a qaratilgan faoliyatlarini sezilarli faollashtirdi. Ushbu berilganlar bazalari ommaviy tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlarlan iborat.Ayniqsa, ushbu jarayon maxsus guruxlar odamlarining tarjimai holini tahlil qilishni maqsad qilib qo’ygan prosopografik tadqiqotlarga taalluqli bo’ldi. 80 -yillar oxirida tarixchilar tomonidan 100 minglab kishilarning xayotiga oid ma’lumotlarni saqlovchi berilganlar bazalari yaratildi.Ko’p sonli berilganlar bazalarining yaratilishi ularni standartlashtirish va markazlashtir ish zaruratini tug’dirdi.Bugungi kunda turli mamlakatlarda ijtimoiy -tarixiy tadqiqotlarga taalluqli 20 dan ortiq yirik berilganlar banklari yoki mashina ma’lumotlari apxivlari faoliyat ko’rsatmoqda.Ular ma’lum tashkiliy struktura va muammoli yo’nalishga eg a bo’lib, berilganlar bazalari kollektsiyalarini kengaytirish , taqsimlash va kataloglarni chop etish bilan shug’ullanadilar. Oxirgi yillarda kompyuter texnologoyalarini tarix ilmiga qo’llashning an’anaviy sohasi – manba ma’lumotlarini matematik -statistik qayta ishlashda yangi imkoniyatlar paydo bo’ldi.Statistik dasturiy paketlar tarixchilar uchun qulaylashtirilib, ko’p o’lchovli tahlil va vizuallash vositalari (boshlang’ich ma’lumotlar va natijalarning ko’rgazmali tarzda, diagramma, grafik kabi ko’rinishl arda ifodalash) bilan boyitildi. Oxirgi yillarda yangi multimedia texnologiyalari rivoji bilan turli mamlakatlarda o’quv jarayonida personal kompyuterlardan foydalanuvchi tarixchilarning faolligi oshdi.Kompyuter ta’lim jarayonini faollashtirish va individua llshtirishga, bilimlarni nazorat qilish effektivligini oshirishga uringan o’qituvchilarning yordamchisiga aylandi. . Tarixiy tadqiqotlarni axborotlashtirishning ko’rsatib o’tilgan tendentsiyalarining tezlik bilan tarqalishiga kompyuterda ishlovchi tarxchil ar orasida aloqani ta’minlovchi ele ktron pochta ham yordam bermoqda. Elektron kommunikatsiyalarning fan va ta’lim sohasidagi imkoniyatlari keskin ortgan vaqtda tarixchilar Internet tarmog’i taqdim etuvchi ulkan axborot resurslaridan ba[ramand bo’lmoqdalar. 1986 yilda turli mamlakatlardagi o’z tadqiqotchilik amaliyotida va o’quv jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanuvchi tarixchilar faoliyatini boshqaruvchi ANS tashkil topdi. 1992 yildan ANS tarkibiga SNG davlatlari tarixiy informatika bo’yicha m utaxassislarini birlashtiruvchi АIK ham kiradi. Nazorat savollari : 1. Tarixiy informatika fani nimani o’rganadi ? 2. Tarixiy informatikaning nazariy asosi nimadan iborat ? 3. Tarixiy informatikaning amaliy asosi nimadan iborat ? 4. Tarixni o’rganishda informatsion texn ologiyalardan qandau foydalaniladi ? 5. Tarixni o’qitishda informatsion texnologiyalardan qandau foydalaniladi? 6. Tarixiy tadqiqotlarda informatsion texnologiyalardan qandau foydalaniladi? Mavzu № 2: Tarixiy informatika bilimlar so hasi sifatida Reja : 1. Tarixchilar uchun informatika 2. Kompyuterli manbashunoslik 3. Kliometrika 4. Tarix ta’limida axborot texnologiyalari 5. Tarixiy informatika , Kliometrika , Tarixiy komryuting ,Kvantitativ tarix Tarixiy informatika bilimlarning alohida soh asi sifatida global axborotlashtirish sharoitida vujudga keldi . Bu vaqtga kelib , iqtisodiyot , ijtimoiy tadqiqotlar, xuquqshunoslik kabi bir qator ilmiy sohalarning informatika fani bilan bog’liq yo’nalishlari ajralib chiqdi.Tarixiy informatika termininin g o’zi 1990 – yillardan boshlab, ikki ma’noda ishlatila boshladi:1) tarix fani va ta’limini axborotlashtirish qonuniyatlarini o’rganuvchi fan; 2) barcha turdagi tarixiy manbalarning electron versiyalarini yaratish uchun zarur bo’lgan nazariy va amaliy bilimlar majmuasi; XX asr oxirgi o’n yilligida uzluksiz mukammallashtirilishi natijasida personal kompyuter tarixchilar intellektual mehnati uchun effektiv qurolg a aylandi .Bu vaqtgacha bir necha o’n yillar davomida kliometrik tadqiqotlar olib borilib , elektron arxiv va berilganlar bazalari yaratish tajribasi to’plandi , tarixiy tadqiqotlar uchun mo ’ljallangan statistik programmalar yaratildi .Shunday qilib , tarixiy informatika tadqiqotlarda matematik usullarni qo ’llash sohasi bilan chambarchas bog ’liq bo ’lib , kliometrika yoki kvantitativ tarix nomini olgan . Zamonaviy tarixiy informatikaning rivojlanish yo’nalishlari : Tarixchilar uchun informatika axborotlarni tasvirlash , to’plash , qayta ishlash va uzatish usullarini tarixiy tadqiqotlar va tarix ta’limi tizimlariga moslashtiradi . Tarixchi uchun zamonaviy kompyuter Ilmiy ish larni yozish, tahrirlash va chop etish uchun zarur qurol;  Berilganlar bazasini yaratish vositasi;  Bilimlarni visual taqdim etish vositasi , ya ’ni diagramma , grafik , xarita , foto , kinofragment va boshqa ko ’rinishlarda taqdim etish vositasi ;  O’quv jarayonini faollashtirish va individuallashtirish va bilimlarni nazorat qilishning yangi shakllarini qo ’llash imkonini beruvchi vosita ;  Hamkasblar bilan muloqot va Internetdagi axborot resurslari ga murojaat vositasi ;  Tarixiy manbalar bilan ishlashning turli –tuman us ullari quroli;  Tasvirli , matnli , xarita ko ’rinishidagi tarixiy manbalarni qayta ishlashning yangi usullarini ishlab chiqishga imkon beruvchi zamonaviy skanerlar tarixchilar uchun qo’shimcha imkoniyat ;  Statistik dasturlar paketlari tarixchilar uchun foy dalanishning yangi qulay imkoniyatlari bilan boyitildi. Ushbu imkoniyatlardan foydalanish tarixchi -mutaxassisdan o’ziga yarasha malarani talab etadi. Kompyuterli manbashunoslik - tarixiy informatikaning ushbu sohasi o’tgan asrning 1980 -1990 yillaridh a lohida yo’nalish sifatida ajralib chiqdi. Kompyutertli manbashunoslik kvantitativ tarix usullari yordamida amalga oshirilgan taqqiqotlarning bir qismi hisobla ngan berilganlar bazalari va arxivlari masalalaridan kelib chiqqan . 1980 - yillarida tarixiy manbalarning yirik electron baza va banklari yaratila boshladi .Ularning paydo bo ’lishiga quyidagilar asos bo ’ldi :  Berilganlar bazalarini boshqarish tizimlarining mukammallashuvi;  Tarixiy manbalar xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturiy ta’minotlarning yaratilishi;  Ulkan xajmli optik disklarning ishlab chiqwarilishi; O’tgan asrning 80 -yillarida tarixchilar tomonidan ko’plab yirik beilaganlar bazalari yar atilgan bo’lib, ularga misol sifatida Podolsk shaxridagi Ulug’ Vatan urushi qatnashchilari to’g’risida ma’lumotlarni o’zida saqlovchi berilganlar bazasini(Rossiya), Filadelfiya ijtimoiy tarixi loyihasini(AQSh),manbalarga yo’naltirilgan Bakunin loyihasini(R ossiya) keltirish mumkin. Kliometrika (tarixni o’lchash) termini mutaxassislar tomonidan ikki ma’noda ishlatiladi : Tarixiy kompyuting termini kliometrika termini ga sinonim bo’sada, ma’no jihatdan torroq hisoblanadi: Tarixiy tadqiqotlarda miqdoriy usullarni qo ’llash o’rganish predmeti bo’lmish tarixiy reallikning maxsus xarakter istikalariga asoslanadi .Ushbu termin ta’rifining ko’p irraliligi tarixni tadqiq qilishning turli usullaridan foydalanish zaruratini tug’diradi. Zamonaviy tarix fani metodlari tizimiga tasviriy usullar bilan birgalikda miqdoriy analiz va matematik mod ellashtirish ham kiradi. Tarixiy tadqiqotlarda tasviriy usullar : Tarixiy reallik Tarixiy reallikning o’ng tomonda ko ’rsatilgan ifodasi tarixiy tadqiqotchi ni tarixiy -tizimli usullarga yo ’naltiradi va alohida tizimlarning ichki funksional bog ’lanishlarini o’rganishga qaratadi . Undan foydalanish tarixiy hodisani o’rganishda tasviriy analiz va miqdoriy usullarni birgalikda qo ’llashda yanada effektivroq hisoblanadi . Miqdoriy usullar hodicaning o’zaro bog ’liq xususiyatlari orasidagi birinchi darajali lari va ikkinchi darajali larini ajratish imkonini beradi . Shuni esda tutish lozimki , tarixiy manbalardagi ma ’lumotlarni ng anchagina qismi , miqdoriy ko ’rsatkichlar majmuasidan iborat bo ’ladi .Bunday axborot turlarini qayta ishlash faqat matematik usullar bilangina amalga oshirilishi mumkin . Miqdoriy tahlil . Tarixiy tadqiqotlarda miqdoriy tahlil – o’rganilayotgan tarixiy ho disaning uning sonli xarakteristikalari asosidagi mohiyat -mazmunli tahlilidir. Miqdoriy tahlil usullari foydalanilayotgan tarixiy manbalardan olinayotgan axborotlar sonli yoki statisti k bo’lgan holda ham, hamda tasviriy - matnli bo’lgan hollrda ham effe ktiv hisoblanadi. Matematik modellashtirish – tarixiy tadqiqotlardagi yuqori darajadagi formallashtirish va abstraktlashtirishni ko’zda tutadi. Tarixiy hodisa va jarayonlarni o’rganishning tizimli usullariga asoslanadi. O’rganilayotgan tarixiy reakllikd a aniqlangan tizim va qism tizimlarning strukturasi va funksiyalarini tahlil qilish maqsadlarini ko’zlaydi. Tarix ta’limida axborot texnologiyalari Nazorat savollari : 1. Tarixiy informatika fani qanday rivojlanish yo’nalishlariga ega? 2. Tarixchilar uchun informatika to’nalishining maqsadi nimaga qaratilgan? 3. Kompyuterli manbashunoslik deganda nimani tushunamiz? 4. Kliometrika termini nimani abnglatadi? 5. Tarixta’limida axborot te xnologiyalaridan qanday foydalaniladi? Mavzu № 3: Axborotlashgan jamiyat tushunchasi Reja : 1. “Axborotlashgan jamiyat ” tushunchasi to’g’risida 2. Insonoyatning axborotlashgan jamiyat sari bosib o’tgan yo ’li 3. Zamonaviy jamiyatning axboro t resurslari Ijtimoiy informatika , Axborotlashgan jamiyat , Axborot inqirozi , Axborot resurslari , Milliy axborot resurslari ,Arxivlar ,Kutubxonlar , Ilmiy -texnikaviy axborot tizimlari ,Xuquqiy axborot , Sohalar bo ’yicha axborot resyrslari , Axborot xizmatlari Yangi axborot texnologiyalarining yaratilishi va ularning jamiyat turli jabhalariga kirib borishi informatikaning yangi sohasi - ijtimoiy informatika fanining ajralib chiqishiga sabab bo ’ldi . Ijtimoiy informatika quyidagi masalalarni o’rganadi:  Axbor otlashgan jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari va muammolari;  Axborot resurslari jamiyat rivojining ijtimoiy -iqtisodiy va madaniy faktorlari sifatida;  Axborotlashgan jamiyatda shaxs;  Axborot madaniyati;  Axborot xavfsizligi;  ... Axborotlashgan jamiyat ter mini Yaponiyada paydo bo ’ldi . Mutaxassislar ushbu termin yuqori sifatli axborot mo ’l-ko ’l bo ’lgan va uni saqlash , taqsimlash va foydalanish uchun barcha vositalarga ega bo ’lgan jamiyatni ifodalaydi , deb e’tirof etadilar . Axborotlar manfaatdor kishilarga tez va oson hamda qulay shaklda etkazib beriladi .Axborot xizmatlari uchun narxlar shu darajada past bo ’lishi kerakki , jamiyatning har bir a’zosi undan ehtiyojiga qarab foydalana ilsin . Arademik V.A. Izvozchikov axborotlashgan jamiyat xususiyatlarini ifoda etuvchi quyidagi ta’rifni taklif etgan : “ Axborotlashgan jamiyat deb , jamiyatning barcha sohalari hamda a’zolari hayoti va faoliyatida kompyuter , telematika va boshqa vositalar aqliy mehnat qurollari sifatida ishlatiluvchi , kutubxonalardan foydalanish , ka tta tezlik va aniqlikda axborotlarni qayta ishlash , real va prognozlashtirilgan hodisalarni modellashtirish , , ishlab chiqarishni boshqarish , ta’limni avtomatlashtirish va boshqa vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega bo ’lgan jamiyatga aytiladi . Bunday ja miyatda:  Hohlagan kishi , gurux yoki ixtiyoriy korxona -tashkilot o’z faoliyati uchun zarur bo’ladigan axborot resurslaridan foydalana jlishi;  Zamonaviy axborot texnologiyalari va aloqa vositalarining taqdim etilishi;  Ijtimoiy -iqtisodiy va ilmiy -texnikaviy rivojlanish masalalarini echish uchun zarur bo’lgan axborot resurslarini doimiy yangilash va to’ldirish imkoniyatini beruvchi rivojlangan axborot infrastrukturasiga ega bo’lish; Axborotlashgan jamiyat darajasiga eng yaqin kelgan davlatlarga AQSh, Yaponi ya, G’arbiy Evropa davlatlari kiradi. Insoniyatning axborotlashgan jamiyat sari bosib o’tgan yo’li. Axborot hamisha jamiyat hayotida ham, alohida shaxs hayotida ham muhim o’rin egallagan. Insoniyat tarixida axborotlarni yig’ish, saqlash va uzatish vositalarining pivojlanish jarayoni bir tekis kechmagan va bir necha bor axborot sohasida “Informatsion inqilob” deb ataluvchi global ahamiyat kasb etuvchi hodisalar yuz bergan. Birinchi information inqilob yozuvning kashf etilishi bilan bog’liq. Yozu v insoniyatga bilimlarni to’plash va uni avlodlarga uzatish imkonini berdi .O’z yozuviga ega bo’lgan sivilizatsiyalar boshqalariga nisbatan uqori iqtisodiq va madaniy darajaga erishganligi ma’lum . Bunga misol qilib, Qadimgi Misr, Ikki daryo oralog’i davlatl ari,Xitoy kabilarni keltirish mumkin.Bu borada piktografik va ieroglifik yozuvdan alfavitli yozuvga o’tish alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Ikkinchi information inqilob (XVI asr o’rtalari ) – kitob bosishning ixtiro qilinishi bilan bog’liq.Bu hodisa axborot larni caqlabgina qolmay, ularni ommaga yoyish imkoniyatini yaratdi.Savodxonlik alohoda tabaqalar doirasidan chiqib, ommaviy tusga kirdi.Bular ilmiy texnika rivoj lanish jarayonini tezlashtirdi. Kitoblar bilimlarning alohida mamlakat chegarasidan chiqib, umu minsoniy sivilizatsiya yaratilish jarayonoga turtki bo’ldi. Uchinchi information iqilob ( XIX asr oxiri ) aloqa vositalarining taraqqiyoti bilan bog’liq . Telegraf , telefon va radio ma’lumotlarni turli masofalarga operativ uzatish va qabul qilish imkonini berdi.Insoniyat taraqqiyotining aynan shu bosqichi “globallashuv” jarayonining debochasi bo’lib qoldi . Axborot uzatish vositslarining taraqqiyoti tezkor va ishonchli aloqa vosit alariga muxtoj bo’lgan fan va texnikaning gurkirab rivojlanishiga olib keldi . To ’rtinchi information inqilob ( XX asrning 70 –yillari ) mikroprotsessorli texnika va xususan , personalkompyuterlarning paydo bo ’lishi bilan bog ’liq .Shuni ta’kidlab o’tish lozimki , axborot revolyutsiyasiga ХХ asr o’rtalarida kompyuterlarning paydo bo’ lishi emas, mikroprotsessorli tizimlarning keng tarqalishi sabab bo’ldi. Ushbu jarayon axborotlarni saqlash va izlash tizimlarini radikal o’zgartirib, kompyuterli telekommunukatsiyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib keldi. Aynan to’rtinchi infor mation inqilob “Axborotlashgan jamiyat ” rivogiga asos soldi . Axborot katta oqimlarining vujudga kelishi vujudga kelishiga :  Bilimlarning turli sohalari bo ’yicha davriy nashrlarning ko ’payib borishi ; masalan , ХХ asr boshlarida ilmiy xodim uchun fizika sohasida chop etiladigan 10 tagacha oylik jurnal bilan tanishib borish etarli hisoblangan bo’lsa, asr oxiriga kelib, bu ro’rsatkich 100 ga etdi.  Ilmiy va amaliy faoliyat natijalari e’lon qilinadigan kitob , xujja tlar , hisobotlar, dissertatsiyalar va boshqalar miqdorining katta tezlik bilan ko’payib borishi. sabab bo ’ldi .Yuqorida ta’kidlab o’tilgan XX asr o’rtalaridagi ushbu holatni “Informatsion portlash” deb ham atashadi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, 1900 –yilga sha bilimlarning to’planishi va rivojlanishi juda sekinlik bilan brogan bo’lsa, 1900 yildan keyin har 50 yilda 2 baravarga, 1950 yildan keyin har 10 yilda 2 baravarga, 1970 yildan boshlab, har 5 yilda , XX asr oxiridan boshlab har yili 2 baravarga ortib bo rmoqda. Axborot inqirozi bir qancha salbiy holatlarni keltirib chiqardi. Ular orasida insonning chegaralangan qabul qilish va qayta ishlash imkoniyatlari bilan doimiy ko’payib boruvchi axborot oqimlari o’rtasidagi qarama -qarshilik; foydali axborotlarni o’ zlashtirishga halal beruvchi ulkan ortiqcha axborot massasining mavjudligi; axborot tarqalishiga xalaqit beruvchi iqtisodiy, siyosiy va boshqa to’siqlarning mustahkamlanishi muammolarini ajratish mumkin. Axborotlashgan jamiyat vazifalaridan biri – inqiroz oqibatlarini yumshatishdan iborat . Zamonaviy jamiyat axborot resurslari . Resurs bu – qaysidir vositalarning manbasi yoki zahirasidir . Har qandar jamiyat , davlat , firma yoki jismoniy shaxs o’z hayotiy faoliyati uchun zarur bo ’lgan ma ’lum resurslarg a ega bo ’ladi . An ’anaviy resurslarga xom ashyo (tabiiy ) resurslar , energetic resurslar , mehnat resurslari , moliyaviy resurslar kabi material resurslar kiradi .Bularga qo ’shimcha ravishda zamonaviy jamiyatning muhim resurs turi bu – axborot resurslaridir . Va qt o’tishi bilan axborot resurslarining ahamiyati ortib boradi ;buning tasdig ’i sifatida zamonaviy jamiyatning hozirgi bosqichida axborot resurslari narxi material resurslaridan past bo ’lmagan tovar ekanligi faktini keltirishimiz mumkin .”Axborot resurslari ” tushunchasiga turli ta’riflar berilgan bo ’lib , “ Axborot , axborotlashtirish va axborot xavfsizligi to’g’risidagi gonunda keltirilgan ta’rifga asosan :”Axborot resurslari – axborot tizimlaridagi xujjatlar va xujjat massivlaridan iborat .Fxborot tizimlari – kutubxonalar , arxivlar , fondler , berilganlar bazalari va boshqalardan iborat . Jamiyatning axborot resurslari boshqa material resurslari kabi strategic ahamiyatga egadir .Ammo axborot resurslari va boshqa turdagi resurslar o’rtasida juda muhim farq mavju d: axborot resursidan boshqa har qanday resurs foydalanilgandan keyin yo ’qoladi (yoqilg ’ini yoqish , sarflangan mablag ’ va b.), axborot resursi esa kamaymaydi , aksincha ortib boradi .Undan ko ’p marta foydalanish , cheksiz marta nusxa ko ’chirish mumkin .Axborot resurslarini klassifikatsiya qilishga qanchalik urinmaylik , bu klassifikatsiya to’liq bo ’la olmaydi . Klassifikatsiya asosiga quyidagilarni qo ’yish mumkin :tarmoqlar printsipi (fan , sanoat , ijtimoiy soha va hokazo asosida ) ;taqdim etilish shakli bo ’yicha (axborot tashuvchi turi , formallashganlik darajasi , qo ’shimcha izoxlanganligi va hokazo xususiyatlar bo ’yicha ) va boshqa prinsiplar . Har bir sinf bo ’yicha yana qo ’shimcha ichki tiplashtirishni bajarish mumkin .Masalan , Internet resurslarini vazifasi va taqdim etilish shakli bo ’yicha : servis axboroti , bibliografik axborot , telekonferensiyalar materiallari , dasturiy ta’minot , video va hokazo turlarga bo ’lish mumkin . Milliy axborot resurslari axborot resurslari sohasidagi eng yirik kategoriya bo ’lib hisoblanadi .Ushbu tushuncha XX asr 80 - yillarida vujudga kelgan bo ’lib , rivojlangan mamlakatlar dagi axborot massasi , axborotni uzatish va qayta ishlash vositalarining rivojlanish darajasi ushbu ko ’rsatkich bilan o’lchanadigan bo ’ldi .Milliy axborot resurslari klassif ikatsiyasini quyidagi shaklda amalga oshirish mumkin :  Rivojlangan davlatlarda axborot resurslarining ulkan massasi kutubxonalarda jamlangan.  Arxivlar mamalakat tarixi va madaniyati bilan bog’liq bo’lgan ko’p asrlik axborotlarni saqlaydi. Bu turdagi axboro tlarning to’planish tezligi ko’pincha ularni qayta ishlash tezligidan katta bo’ladi.  Ilmiy -texnikaviy axborot ko’p sonli maxsus nashrlar, patent xizmatlari va hokozolarni saqlaydi.  Xuquqiy axborot qonun xujjatlari, kodekslar, normative aktlar va hokazolar ni o’zida saqlaydi. Sohalar bo’yicha axborot resurslariga alohida olinga xo’jalik tarmoqlari: ta’lim tizimi, qishloq xo’jaligi, meditsina, mudofaa, sanoat va hokazo tarmoqlar bo’yicha ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ulkan massali axborot resursla rining mavjudligi va ularni electron ko ’rinishda ifodalash imkoniyati zamonaviy axborot resurslari , tovarlari va xizmatlari bozorini vujudga keltirdi . Hozirgi kunda ko ’pgina mamlakatlarda milliy axborot resurslari bozoro shakllangan .Bu bozorlar ko ’p jih atdan material resurslar bozoriga o’xshash bo ’lib , ma ’lum tovarlar nomenklaturasiga ega . Bu tovarlar sifatida axborot mahsulotlari va xizmatlari taqdim etiladi .Bu tovarlarga quyidagilar misol bo ’ladi :  Oddiy tovarlar va ularning narxlari to’g’risidagi ma ’lumotlar ;  Ilmiy -texnikaviy xarakterdagi ma ’lumotlar (patentlar, avtorlik guvoxnomalari,ilmiy maqolalar va hokazo)  Axborot texnologiyalari , kompyuter dasturlari ;  Axborot tizimlari , berilganlar bazalari  Turli xil ma’lumotlar . Har qanday bozor kabi axborot boz orida ham xaridorlar va sotuvchilar mavjud bo ’ladi .Axborot egalari yoki axborot ishlab chiqaruvchilarga quyidagilarni kiritish mumkin :  Berilganlar bazalarini yaratuvchi va saqlovchi markazlar;  Aoqa va telekommuniktsiya vositalari;  Maishiy xizmatlar;  Axbor otlar bilan savdo qiluvchi tijorat firmalari  Konsultativ firmalar;  Birjalar;  Jismoniy shaxslar. . Axborot iste ’molchilari – jismoniy shaxslar , tashkilotlar , [ ukumat organlari va hokazo . Axborot xizmatlari – axborot bozoridagi alohida Tovar turi bo’lib hiso blanadi. Masalan, kutubxona xizmatchilari tomonidan mijozlar buyurtmsi bo’yicha konkret mavzudagi adabiyot yoki boshqa turdagi materialni to’plash kabi xizmatlar . Axborot xizmatlarini faqat kutubxonalargina ko ’rsatmaydilar .Ko’pgina davlatlarda turli bili n sohalari bo’yicha ilmiy - texnikaviy axborotlarni qayta ishlovchi institutlar mavjud bo’lib, to’plangan ma’lumotlar bo’yicha obzorlar, referatlar, ma’lumotnomalar tayyorlaydilar.Biznes sohasidagi axborot xizmatlariga ma’lum mavzu bo’yicha axborotlarni taqd im etish, konkret masala bo’yicha maslahat berish va boshqalatr kiradi.Kommunukatsiya sohasida aloqa operatorlari, Internet provayderlar xizmat ko’rsatadi. Axborot xizmatlari sohasining rivojlanish darajasi jamiyat axborotlashuvi darajasini belgilay di.Axborot tovarlari va xizmatlari bozori bir necha rivojlanish bosqichlarini o’tadi. Bozorning shakllanish bosqichi XX asrning 50 - yillariga to’g’ri keladi . 80 - yillarga kelib gullab - yashnash bosqichiga o’tdi .Jaxon axborot tovarlari va xizmatlari bozorida AQSh , Yaponiya , Angliya , Fransiya va boshqa G’arbiy Evropa davlatlari asosiy rol o’ynaydi . 1-Rasm . Milliy axborot resurslarininf tarkibi Milliy axborot resurslari Kutubxona resurslari Arxiv resurslari Ilmiy -texnikaviy axborotlar Xuquqiy a xborot Dav lat organlari axborot resurslari Tarmoqlar bo’yicha axborotlar Moliyaviy va iqtisodiy axborotlar Tabiiy resurslar bo’yicha axborotlar Korxona va tashkilotlar axborotlari . . . . . . 2-Rasm . Oliy O’quv yurti axboro t resurslarining tarkibi Nazorat savollari : 1. Axborotlashgan jamiyat nima ? 2. Axborot resursi deganda nimani tushunamiz ? 3. Axborot bozori deganda nimani tushunamiz? 4. Informatsion inqilob deganda nimani tushunamiz? 5. Axborotlashgan jamiyat bosqichdagi davlatlarga q aysilar kiradi? Oliy o’quv yurti axborot resurslari Darsliklar, o’quv qo’llanmalari, o’quv -meto dok materiallar Ta’lim tizimi normative xujjatlari Ta’lim Vazirligi va boshqa organlar buyruq, ko’rsatma va hokazo xujjatlari O’qituvchi, xizmatchi va talabalar to’g’risida ma’lumotlar Buxgalteriya, iqtisodiy -rejalashtirish bo’limlari ma’lumotlari Material resurslat to’g’risida ma’lumotlar Arxib ma’lumotlar Internetda e’lon qilingan ma’lumotlar . . . . . . Mavzu № 4: Ijtimoiy informatika va jamiyatni axborotlashtirish qonuniyatlari Reja: 1. Axborotlashgan jamiyatda iqtisodiyot va mehnat 2.Axborotlashgan jamiyatda madaniyat 3. Axborotlashgan jamiyat ta’lim tizimi Moslashuvchan ishlab chiqarish , on -line tarmoqlar ,ishbilarmonlik axboroti , kasbiy axborot ,iste ’molchilar uchun axborot ,ta’lim xizmatlari ,axborot madaniyati ,tarmoq madaniyati Axborotlashgan jamiyatga o’tish iqtisodiyotda material ishlab chiqarish ( qishloq xo ’jaligi , sanoat )ning ikkinchi darajaga o’tqazilib , xizmat ko ’rsatish , jumladan axborot xizmati ko ’rsatish sohasining asosiy rol bajarishi jarayoni bilan uyg ’unlashadi . Axborotlashtirish natijasida XX asrning ikkinchi yarmida mehnat resurslarining material ishlab ch iqarish sohasidan axborot ishlab chiqarish va xizmat ko ’rsatish sohasiga oqib o’tishi yuz berdi . XX asr o’rtalarida sanoat sohasida ishlovchilarning 2/3 qismi ba nd bo ’lgan bo ’lsa , bugungi kunda ushbu sohada rivojlangan davlatlarning 1/3 aholisi banddir . M asalan , 80 -yillarda AQSHda qishloq xo ’jaligida 3%, sanoatda 20%, xizmat ko ’rsatish sohasida 30% , axborot sohasida 48% aholi band bo ’lgan . Axborot sohasida ishlovchilarga o’qituvchilar, bank xodimlari, ilmiy tadqiqotchilar, dasturchilar va boshqalarni kiri tish mumkin. Bundan tashqari axborotlashtirish sanoatning an’anaviy sohalaridagi mehnat xarakterini ham o’zgartirdi. Bu holatga robototexnik tizimlarning paydo bo’lishi, mikroprotsessorli texnikaning keng qo’llanilishi sabab bo’ldi. Axborotlashgan jamiy at iqtisodiyotining muhim xususiyati – uning globallashuvidir.Bir necha asrlik o’zaro bog’liq iqtisodiyotidan farqli ravishda , global iqtisod iyot “real vaqt” rejimida butun planeta masshtabida mavjud bo’ladi va faoliyat ko’rsatadi.”Real vaqt” rejimi termi ni tizimni boshqarish qarorlarini qabul qilish va ularning realizatsiyasi ushbu tizimda ro’y berayotgan texnologik jarayonlardan tezroq amalga osirilishini anglatadi. Global iqtisodiyot axborot va kommunukatsion texnologiyalarga asosiga qurilgan bo ’lib , boshqa sharoitda mavjud bo’la olmaydi. Yangi texnologiyalar qisqa vaqt ichida kapitallarni dunyo bo ’ylab, bitta milliy hudud iqtisodiyotidan ikkinchi milliy hudud iqtisodiyotiga o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lib, milliy institutlarini bir tarmoqqa birlash tiradi. Axborotlashgan jamiyat iqtisodiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi formalariga ega bo’ladi. Axbarot texnologiyalari moslashuvchan ishlab chiqarishlar deb ataluvchi qisqa muddatlarda yangi mahsulot ishlab chiqarishga moslasha oladigan i shlab chiqarish turiga asos soldi.Bunday tizimlar bozor talabiga tezroq moslasha olgani uchun, an’anaviylariga nisbatan effektivroq bo’lib hisoblanadi. Axborotlashtirishning yana bir oqibati – o’rta va kichik firmalar soni, raqobqtbardoshliligining oshib bo rishidir. Axborotlashtirish jarayonida “tarmoq tashkiloti” deb ataluvchi tashkilotlar shakli vujudga kelib, bunday umumlashmalarning alohida elementlari ham mustaqil, ham birgalikda faoliyat ko’rsata oladi. Axborotlashgan jamiyat iqtisodiyotining yana bir xarakteristikasi – rivojlangan axborot mahsulotlari va xizmatlari bozorining mavjudligidir. Ushbu bozor quyidagi sektorlarga ega :  Ishbilarmonlik axboroti(birja, moliya, statistika, tijorat axborotlari);  Kasbiy axborot(alohida kasblar bo’yicha,ilmiy -texnik , axborotlar);  Iste’molchilik axborotlar(yangiliklar, turli jadvallar,qiziqarli axborotlar);  Ta’lim xizmatlari Jamiyatni axborotlashtirish jarayonida aholining ish bilan ta’minlanganlik strukturasi ham o’zgarmoqda .:  Material ishlab chiqarish sohasi(sanoat va qishloq xojaligi)da band bo’lgan aholi hissasining kamayib borishi;  Xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan aholi foizining va xizmat ko’rsatish turlarining o’sib borishi;  Boshqaruv va texnik ish joylari sonining tez ortishi; Ishlovchi aholining materi al ishlab chiqarishi sohasidan , axborot ishlab chiqarish va axborot xizmatlari sohasiga oqib o’tishi bu borada yangi mehnat shakllari ining paydo bo ’lishi ga olib keldi. : bular moslashtirilgan ish ku ni, uyda ishlash kabilar. Axborotlashgan jamiyatda madanyat . Madanyat tushunchasi juda ko’p qirrali bo’lib, bunga davr madanyati (anti k madanyat, o’rta asrlar madanyati), turli mamlakat va millatlar madanyati (rus madanyati, o’zbek madanyati), biror so ha madanyati (bad iiy madanyat, jismoniy madanyat va h okazo) kab ilarni kiritish mumkin. Rivojlangan axborotlashgan janiyat madanyati deganda nimani mushunish mumkin ?Ushbu jamiyatga xos bolgan ba ’zi madan iy hodisalarga to’xtalib o’tamiz . Bular - axborot madanyati va tarmoq madaniyat tushunchalaridir.Axborot madanyati de ganda shaxsning yangi axborot texnalogiyalari vositasida axborot bilan ishlash qobiliyati va extiyoji tushuniladi. Ushbu extiyoj va qobiliyatlarga: - axborotlashtirish vujudga keltirgan mehnat qurilmalar bilan ishlash ma lakasi ; - axborotlarni izlash va qayta i shlash taxnologiyalaridan foydalanish extiyojlari; - turli manbalardan olinga n axborotlarni talabga javob berishi darajasi va muhimligiga qarab tiplashtirish ma lakasi ; - o’z faoliyati soxasidagi axborot manbalarini mukammal bilish qoboliyati kiradi. Jamiyat va davlatning axoli axborot madanyatini oshirib berishdagi sayi xarakatlari jamiyatning axborotlashtirilishi tizmidagi muh im shart bo ’lib hisoblanadi. Xususan , informatika fanining o’qitilishi bu so hada xizmat qiladi . Ammo bu muammo faqat ta’lim tizimigagina tegishli bo’lmay , axborot madanyati elementlari bolalikda n oilada boshlanib , inson butun umri davomida shakllantirilishi kerak . Ahborot madanyati ax borotlarni texnik qayta ishlash ko’nikma va malakalari majmuasidangina iborat bolmay , inson olinayotgan ax borotni sifatiy nuqtai nazardan tushunish i, ya’ ni uning foydaliligi, ishonchliligini baholay olishi kerak bo’ladi. Axborot madaniyatining yana bir elementi kollektiv qaror qabul qilish metodikasini egallash hisoblanadi. Umumiy axborot doirasidagi kishilar bilan muloqot qila olish qobiliyati axborotlashgan jamiyat a ’zosining muhim xususiyatidir. Tarmoq madanyati axborot uzatishning interaktiv, individual usullarining kashf etilishi turli extiyoj va qiziqishlar bilan birlashgan kishilarning virtual jamiyat va guruxlarini vujudga keltirdi .Y angi axborot texnalogiyalari va texnik vositalar ushbu jamiyat va guruxlarning bitta davlat va hudud chegaralaridan chiqib, jaxon bo’ylab yoyilishiga olib keldi .B ularga masalan, turli ilmiy jamiyatlar , vitual klublar , intern et forumlar , shou biznes yulduzlari fanatlari klublari, tor so ha mutaxas sislari virtual kengashlari va boshqa ko’plab tarmoq jamiyatlari misol bo’ladi. Axborotlashgan jamiyatda ta’lim tizimi . Ta ’lim tizimi – eng konservativ tizim bo ’lishiga qaramay axboro tlashgan jamiyatga o’tish jarayonida aloxida xususiyatlarga ega bo ’ladi :  Axborot texnologiyalari yordamida o’quv jarayonining individuallashtirilish;  Standart o’quv jarayonining turlilashtirilishi;  Moslashuvchan -individual o’quv dasturlari tizimining rivoj lanishi;  O’quv muassasalarining nomarkazlashtirilishi:uyda o’qitish,turli o’quv guruxlarining tashkil etilishi;  O’quv muassasi boshqaruvini axborotlashtirish: ta’lim muassasalarining axborot tizimlari bilan ta’minlanishi, boshqaruv faoliyatining avtomatlas htirilishi, turli predmet sohalari bo/yicha berilganlar bazalari yaratish va ulardan foydalanish. Ta ’lim tizimi sifatiy va miqdoriy darajasi mamlakatning axborotlashish darajasi to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi Zamonaviy ta’lim tizimi oldida turadi gan eng dolzarb muammolardan biri – har bir kishini bu tizimga jalb etishdir.Ushbu muammo iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik aspektlarga egadir. Zamonaviy axborotlashgan jamiyat oldida turgan muammolardan biri – uzluksiz ta’lim tizimiga barcha jamiyat a’zola rini jalb qilishdan iborat. Jamiyatning doimiy ozgaruvchan xususiyatga ega ekanligidan har bir kishidan uzluksiz ta’lim olish , vaqtdan orqada qolmaslik, kasbini o’zgartira olish, ijtimoiy tizimda o’z o’rnini egallashi talab etiladi. Bu borada ta’lim oli shning yangi usullari, xususan masofadan va multimediya vositalari yordamida ta’lim olish bu borada katta ahamiyat kasb etmoqda.Axborot texnologiyalari mamlakatning chekka hududlarida yashovchi aholiga yashash joylarida mavjud bo’lmagan maxsus bilim resur slaridan foydalanish imkonini beradi.Rivojlangan axborotlashgan jamiyatda axborot supermagistrallari ushbu imkoniyatni texnik jihatdan realizatsiyalaydi.To’plangan tajribalar shunu ko’rsatadiki, ta’lim tizimida multimedia vositalari dan foydalanish ta’lim effektivligini sezilarli oshirdi. O ’quv materialining gipermatnli tuzilishi bilan birgalikda multimedia texnologiyalari o’qitishning yuqorieffektiv vositalarini yaratish imkonini beradi.Bular – elektron kitoblar,multimedia – ensiklopediyalar,kompyuter -film lar,berilganlar bazalari kabilardir. Axborotlashgan jamiyatda maktab an’anviy sinf -dars tizimidan qisman yoki butunlay chetlashishi mumkin. Bunda invalidlarni to’laqonli o’qitish tizimini tashkil qilish uchun barcha sharoitlar mavjud bo’ladi.Shunga qaram ay, YUNESKO ning bosh direktori F.Mayor tomonidan bildirildgan :”Texnologiyalar ulardan ta’lim tizimida foydalanish imkoniyatlaridan tezroq rivojlanmoqda” -. fikrning aktualligi hozirgacha saqlanib qolmoqda .Yuqorida to’xtalib o’tilgan hodisalarning ma’lum qismini rivojlangan axborotlashgan jamiyat tendensiyalari sifatida qabul qilishimiz mumkin. Nazorat savollari : 1. Axborotlasgan jamiyat iqtisodiyoti strukturasida qanday o’zgarishlar yuz beradi ? 2. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati nimada ? 3. “Axbor ot madaniyati” tushunchasi nimani anglatadi? 4. “Tarmoq madaniyati tushunchasi nimani anglatadi? 5. Axborotlashgan jamiyatda ta’lim tizimi qanday imkoniyatlarga ega ? 6. Masofadan ta’lim tizimining mihiyatinimada ? Тема № 5 : Axborotlash gan jamiyat hayoti Reja: 1.Axborotlashgan jamiyat odamlari hayot tarzi 2. Shaxs , jamiyat va davlat axborot xavfsizligi muammosi 3. Axborot qarama -qarshiliklari va urushlari Aqlli binolar ,Aqlli avtomobillar , Sht xizmati , Multimedia , Zxborot madaniyati , Elektron pul , Kredit kartochka , Internet texnologiyalar , Internet -magazinlar Axborotlashgan jamiyatga o’tish jarayonida insonlarning shaxsiy hayotida ham bo ’sh vaqtlarni o’tkazish shaklidan – oilaviy munosabatlargacha sezilarli o’zgarishlar yuz bera di.Bunda odamlar shaxsiy hayotining katta qismi o’tadigan uy -joylarining axborot ta’minoti katta o’zgarishlarga uchraydi . Uyning ichi va atrofida integrallashgan infrastruktura yaratilib , Ushbu infrastruktura vositasida inson axborot servislari va aloqa ka nallariga ega bo ’ladi .Bunday imkoniyatlar uydagi va ish joyidagi axborot ta’minotlari orasidagi chegarani yo ’qotib , ularni bir butun tuzimga aylantiradi . Hozirgi vaqtda elektr tarmoqlari , telefon simi , televidenie kabellari , signalizatsiya kabellari o’rnig a bitta elektr kabeli , bitta axborot kabeliga ega bo ’lgan uylar qurlmoqda . Bunda axborot kabeli vazifasiga barcha axborot aloqalari , rabel televideniesi kanallari , Internetga chiqish , himoya va yong ’inga qarshi tizim va hokazolar kiradi .Bunday uylarga o’rn atiladigan maxsus kompyuterlar maishiy texnika , isitish tizimi , himoya tizimi kabi barcha zarur qurlmalar ishini maxsus dastur orqali boshqarib turadi .Shuningdek tizim suv , elektr ,gaz va boshqa resurslar sarfi to’g’risida ma ’lumot to’plab boradi va to’lovl ar xajmi haqida axborotlarni taqdim etadi .Bunday uylar “aqlli uy ” lar deb ham ataladi .Ko ’pgina mamlakatlarda avtobil yashash muhitining alohida ko ’rinishi deb qabul qilingan . Avtomobillarning “aqlli ” modellari ishlab chqarilib , keng tarqaldi . Bunday avtomo billar texnik qismlarni boshqarub turuvchi mikropoisessorli qurilmalardan tashqari hudud axborot xizmatlari bilan bog ’lanishga , eng optimal marshrunni belgilashga , “ aqlli ” uy bilan bog ’lanib , uni boshqarishga imkon beruvchi qurilmalar bilan ta’minlangan . Kishilarning bo’sh vaqtlarini o’tkazish shakllari ham ko’z o’ngimizda o’zgarib bormoqda. Axborotlashgan jamiyatdan oldin gi bosqichda odamlar hayotida televidenie ulkan ahamiyatga ega bo’ldi.Zamonaviy axborot texnologiyalari kishilar maishiy hayotida k atta o’zgarishlar qildi.Ko’pgina oilalar uyidagi kompyuter ba Internet oddiy holatdir. Bo’sh vaqtlani kompyuter oldida o’tkazishning tulari xilma -xil bo’lib, xizmat vazifalarini davom ettirishdan kompyuter o’yinlarigacha bo’lgan jarayonlarni o’z iciga olad i. Kompyuter o’yinlari ham alohida , ham tarmoq vositasida birlashgan guruxlar ichda o’ynalishi mumkin. Internet tarmog ’ida hech bir maqsadsiz “o’tirish”ga sarflanadigan vaqt salmog’ i ham ortib bormoqda. Multimedia vositalari uydan chiqmasdan turib , vir tual reallik kengliklariga o’tish imkonini beradi. Shu bilan birga ta’lim saytlari , virtual muzeylar va hokazolar bo’ylab sayohat qilish mumkin. Axborot madaniyati umumiy madaniyatning bir qismi bo ’lib , bo ’sh vaqtni qanday o’tkazish konk ret shaxsning o’zi ga bog’liq bo’ladi. Ba ’zi mamlakatlarda to’lovlarni “elektron pul” vositasida amalga oshirish mumkin. Oylik maosh o’rniga ishlovchilarga maxsus chek beriladi . Bu cheklar shahar ko’chalariga o’rnatilgan bank mashinalari yordamida naqd pulga aylantiriladi . Ba ’zi xizmatlar uchun to’lov chek orqali , ba ’zilari kredit kartochka orqali amalgam oshirilishi mumkin. Axborotlashgan jamiyatda keng tarqalgan xizmat turi bu – Internet -magazinlardir . Masalan, kitob bilan savdo qiluvchi Internet - magazindan kitob xari d qilish jarayoni taxminan quyidagicha bo’lish mumkin: oldin maxsus web -saytda yangi kitoblar to’g’risidagi ma’lumotlar bilan tanishib, ularning narxlari aaniqlanadi. So ’ngra (on -line ) rejimda buyurtma blanki to’ldiriladi. Bu erda xaridor o’z kredit karto chkasi to’g’risida ma’lumotlarni yoki boshqa to’lov turi to’g’risidagi ma’lumotni kiritadi.Agar to’lov kredit kartochka opqali bo’lsa, birdaniga amalga oshiriladi. Bir necha kun ichida (juda tez ) xaridor ga sotib olgan kitobi pochta orqali etkaziladi . Sh axs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligi muammosi. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi jamiyat hayoti uchun ijobiy oqibatlarga ega bo’lishi bilan bir vaqtda ko’pgina o’ziga yarasha muammolarni ham tug’diradi .Shulardan ba’zilarini ko’rib o’tami z. Axborotlashgan jamiyat bosqichiga yaqinlashgan sari jamiyatda shaxs, davlat ba’zi ma’lumotlarga nisbatan maxfiylik xuquqini himoya qilish muammosi dolzarblashadi. Hozirgi kunda ommaviy ravishda Internet tarmog’idan foydalaniladigan mamlakatlarda axboro tlarni himoya qilish masalasi birinchi navbatda turadi. Davlat organlari yoki firmaga o’zi haqida ma ’lumot taqdim etuvchi har bir kishi bu axborotlarning tarqalmasligi va unga qarshi ishlartilmasligi kafolatiga xaqqi bor. Axborot xavfsizligi muammosi alo hida grajdanlar uchun ham, turli firma va tashkilotlar uchun ham, umuman davlat uchun ham eng aktual hisblanadi. Axborotlashgan jamiyat yo’lidagi ba’zi xavf va muammolarni sanab o’tamiz:  Axborot texnologiyalari vositalari yordamida kishilar shaxsiy hayoti va tashkilotlarga tegishli maxfiy axborotlarning o’g’irlanishi;  Ommaviy axborot vositalari va bu vositalarni nazorat qiluvchilar tomonidan jamiyatga ta’sir o’tkazish ;  Katta xajmdagi axborotlar massasi ichidan sifatli va ishonchli axborotlarni ajratish mua mmosi ;  Ko’pgina kishilarning axborotlashgan jamiyat muhitiga doimiy ravishda o’z kasbiy darajasini oshirib boorish zaruratiga moslashish;  Illyuziya va xaqiqat orasidagi farqni ajratish qiyin bo ’lgan virtual reallik bilan to’qnashuvning ba ’zi kishilarda salbiy psixologik muammolarni keltirib chqarishi ;  Axborotlashgan jamiyatga o’tishda ijtimoiy tabaqalashuvning saqlanib qolishi axborot tengsizligining boahqa tegsizlik turlariga qo ’shimcha bo ’lishi ;  Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi ish joylarining qisqarishi va ular o’rnida yangi ish joylarining yaratilmasligi juda xavfli ijtimoiy hodisa – ishsizlikni keltirib chiqaradi . Axborot xavfsizligi ob ’ektlariga quyidagilar kiradi :  Axborot resurslarining barcha turlari;  Grajdanlar, yurudik shaxslar va dav latning axborotlarni olish, tarqatish va foydalanish,axborot va intellectual mulk himoyasi xuquqlari;  Kutubxona , arxiv , berilganlar bazalari , axborot texnologiyalari va boshqa turli sinfdagi va vazifadagi axborot tizimlarini o’z ichiga oluvchi axborot res urslarini yaratish, taqsimlash va foydalanish sistemalari;  Axborotlarni qayta ishlash va tahlil qilish markazlari, axborot almashinuv va telekommunikatsiya kanallari, telekommunukatsion tizim va tarnoqlar ishini ta’minlovchi mexanizmlarni o’z ichiga oluvch i axborot infrastrukturasi ;  Omaviy axborot va targ ’ibotga asoslangan ommaviy dunyoqarash shakllantirish tizimi . Axborotlashgan jamiyat milliy manfaatlariga quyidagilar kiradi:  Axborotlarni olish va ulardan foydalanish sohasida kishilar va grajdanlar konsti tutsion xuquq va erkinlilarga rioya qilish, jamiyat ma’naviy va boylikalini saqlash ;  Mamlakat axborot sanoati axborot texnologiyalarini rivojlantirish ;  Axborot resurslari , axborot va telekommunikatsion tizimlar xavfsizligini ta’minlash ; Zamonaviy jamiyat uchun fan va texnika sohasidagi axborot xavfsizligini ta’minlash, xususan, yuqori kvalifikatsiyali mutaxassislarning mamlakatdan chiqib ketishi muammosi ayniqsa dolzarb hisoblanadi.Ko’pgina yosh mutaxassislar yuqori daromad olish umidida mamlakatdan tash qariga islashga ketmoqda. Bu olimlarning ma’lum qismi ilmiy -texnik, iqtisodiy, mudofaa sohasidagi axborot egalari hisoblanadi. Shu bilan bog ’liq holda mamlakat ilmiy potensiali himoyasi masalasi turadi. . Axborot xavfsizligi sohasidagi yana bir muhim masala – jamiyatda aholi qatlamlari orasida ajrimga olib keladigan va milliy xavfsizlikka to’g’ridan -to’g’ri bog’liq bo’lgan axborot tengsizligi muammosidir .Ayniqsa, ta’lim sohasidagi axborot tengsizligini bartaraf etish muhimdir, sababi:  Ta ’lim muassa salarini ng resurs jihatidan katta tafovutga ega elita va ommaviy turlarga tabaqalashuvi tendensiyasi kuchayadi;  O’quvchilar oilalari daromadlari orasidagi ulkan farq;  Mamlakat turli hududlaridagi ta’lim muassasalarining moliyaviy ta’minoti xajmidagi katta farqlar; Axborot tengsizligini bartaraf etish barchi mamlakatlar uchun davlat ahamiyatidagi vazifa bolib hisoblanadi. Axborot qarama -qarshiliklari va urushlari . Inson iyat tarixida k o’p sonli davlatlararo, dinlararo, millatlararo qarama -qarshiliklar bo’lgan.Afsus ki, zamonaviy jamiyat ham ushbu qusurdan holi emas. Axborotlashgan jamiyatlarda qarama -qarshiliklarning an’anaviy turlariga yangi axborot texnologiyalari vositasida vujudga kelgan turlari qo’shildi. ”Axborot qarama - qarshiligi” tushunchasi 80 -yilar o’rtalari da paydo bo’ldi. Ushbu termin ommaviy axborot vositalarida 1991 yilda Iroqqa qarshi AQSh va uning ittifoqdoshlari tomonidan otkazilgan “Sahrodagi bo’ron” operatsiyasidan keyin keng yoritila boshladi. Bu erda birinchi marta axborot texnologiyalaridan jang xarakatlari vositasi sifatida foydalanildi.”Axborot qarama - qarshiligi” termini ochiq yoki maxfiy ko’rinishdagi material sohada manfaat ko’rish maqsadida tomonlarning bir -biriga informatsion ta’sir o’tkazish ma’nosini anglatadi.Axborot qarama - qarshilig i asosida psixologik va dunyoqarash faktorlari yotadi; uning metodologiyasi axborot texnologiyalariga tayanadi. Bunday qarama -qarshilikda infomatsion ta’sir ob’ektlari sifatida axborot infrastrukturasi va dushman psixologiyasi xizmat qiladi.Informatsion qarama -qarshilik qarshi tomon davlat boshqaruvi tizimi, uning harbiy -siyosiy boshqaruvi , ommaviy axborot vositalari , jamoatchiligi, alohida shaxslariga nisbatan kompleks ta’sir o’tkazishni o’z ichiga oladi. Dezinformatsiya, axborotlarni yashirish, hadda n ziyod ortiqcha ma’lumot tarqatish – bu axborot qarama -qarshiligi usullarining to’la bo’lmagan ro’yxatidir. Sistemali tarzda tashkil qilingan informatsion ta’sir qarshi tomonning informatsion ta’sir o’tkazayotgan tomon uchun foydali bo’ladigan qaror qabul qilishiga olib keladi.Bunga qarshi tomon axborot tizimlariga ta’sir ko’rsatish va shu bilan birga o’z axborot xavfsizligini mustahkamlash yo’li bilan erishiladi.Axborot qarama -qarshiligi og’ir ko’rinishi - axborot urushi hodisasidir.Axborot urushlarining asosiy ob’ektlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:  Davlat organlari tomonidan foydalaniluvchi a loqa va axborot -hisoblash tarmoqlari ;  Askarlarni boshqarish masalalarini hal etuvchi informatsion infrastruktura ;  Banklar , transport , sanoat korxonala rini boshqaruvchi informatsion va boshqaruv strukturalri ;  Ommaviy axborot vositalari ;  Buzilishi raqibga zarar keltirishi mumkin bo ’lgan ixtiyoriy boshqa axborot tizimlari . Oxirgi yillar tajribasi texnologik jihatdan rivojlangan mamlakatlarning harbiy ke lishmovchiliklarda informatsion urushning barcha usullaridan foydalanayotganlarini ko ’rsatmoqda . Axborot texnologiyalarbning hayotning barcha sohalariga ommaviy tadbiq etilishi XX asr oxiri – XXI asr boshlarida insoniyatning yangi jamiyat formatsiyasi b o’lmish “Axborotlashgan jamiyat” ning boshlang’ich bosqichiga qadan qo’yishiga olib keldi. Rivojlangan axborotlashgan jamiyat yangi texnologiyalar, axborot resurslari va ularni qayta ishlash vositalariga ega bo’lib, o’zidan oldin mavjud bo’lgan jamiyatdan i qtisodiyoti, ijtimoiy sohasi, madaniyati, ta’lim tizimi, maishiy va boshqaruv sohalari jihatidan katta farq qiladi. Insoniyat oldidagi muhim vazifa ushbu farqlarning odamlar uchun foydali bo’lishiga erishishdan iborat. Nazorat savollari : 1.Axborotl ashgan jamiyat kishisining maishiy hayoti nima bilan farq qiladi ? 2. Axborotni himoyalash deganda nimani tushunamiz ? 3. Axborot xavfsizligi deganda nimani tushunamiz ? 5. Что такое информационное противоборство? 6. Axborot qarama -qarshiligi va axborot urushlari deganda nimani tushunamiz ? Mavzu № 6: Tarix ta ’limida elek tron resurslar Reja : 1. Elektron nashrlar klassifikatsiya si 2.Tarix ta’limida electron o’quv nashrlar 3. Tarix ta’limida Internet resurslari Konveltsion EN , Dasturlangan EN , Matnli EN , Tasviriy EN , Ovozli EN , Dasturiy mahsulot , Multimediyali EN Zamonaviy o’quv electron nashrlarni tahlil etish ularning murakkab tuzilishga ega bo’lib, kassifikatsiyaga muxtojligini ko’rsatdi . Elektron o’quv nas hrlar klassifikatsiyasi asosida ham o’quv, ham electron hamda dasturiy vositalar klassifikatsiyalarining umumiy metodlari yotadi: O’quv nashrlari quyidagi turlarga bo ’linadi : - o’quv jarayonidagi ahamiyati va o’rnini belgilovchi funksional xususiyatiga ko ’ra; - maqsadiga ko’ra ; - taqdim etiluvchi axborot xarakteriga ko’ra ; - matnning tashkil etilishiga ko’ra ; - ifoda etilish shakliga ko’ra . Elektron nashrlar quyidago tur larga bo ’linadi : - bosma ekvivalentining mavjudligiga ko ’ra; - asosiy axborot tabiatiga ko’ra ; - maqsadiga ko’ra ; - tarqatilish texnologoyasiga ko’ra ; - elektron nashr va foydalanuvchi orasidagi muloqot xarakteriga ko’ra ; - davriyligiga ko’ra ; - stru kturasiga ko’ra . Xozirgi vaqtda o’quv nashrlarining to’rt xil turdagi nashrlarni o’z ichiga oluvchi tipologik modeli mavjud bo ’lib , bularga :  Dasturiy -uslubiy (o’quv rejasi va dasturlari );  O’quv -uslbiy (uslubiy ko ’rsatmalar , yo ’riqnomalar );  O’qituvchi (darsliklar ,o’quv qo’llanmalari , ma’ruza matnlari) ;  Yordamchi (praktikumlar ,masala va mashqlar to’plamlari ). Shu bilan birga bu guruxga nazorat qiluvchi elektron o’quv nashrlari bo’lmish - test dasturlar va berilganlar bazalarini kiritish mumkin. Tuzil ishiga ko’ra electron nashrlar bir tomli (bitta axborot tashuvchida joylashtirilgan) va ko’p tomli (har bittasi alohida axborot tashuvchiga joylashtirilgan nomerlangan ikki yoki undan ortiq mustaqil ele ktron nashrlar) Shunigdek bir xil formatda chiqariluv chi bir necha tomlarning majmuasidan iborat seriyali nashrlar ham mavjud. Materialni bayon etish shakliga ko ’ra elektron o’quv nashrlar konveksion (ta’limning axborot berish funksiyasi ), dasturiy (dasturlash vositalari yordamida yaratilgan ), muammoli (muammo li o’qitish nazariyasiga asoslangan va mantiqiy fikrlashni rivojlanti uvchi ) va universal (sanab o’tilgan modellarning alohida elementlarini saqlovchi ) turlarga bo ’linadi . Maqsadiga ko ’ra elektron o’quv nashrlar beshta asosiy guruxga bo ’linadi : maktab o’quv chilari uchun , bakalavrlar uchun , mutaxassislar uchun , magistrlar uchun , boshqalar uchun .Bosma ekvivalentining mavjudligiga qarab ikki guruxga bo ’linadi : - bosma o’quv nashrning elektron analogi – mos o’quv bosma nashrning electron nusxasi ; - mustaqil ele ktron o’quv nashr – bosma ekvivalentga ega bo ’lmagan o’quv nashr ; . Asosiy axborot tabiatiga ko ’ra elektron nash rlar quyidagi turlarga bo ’linadi : - matnli (belgili ) – asosan matnli ma ’lumotni saq laydi ; - tasviriy electron nashr – asosan grafik tasvirlard an iborat ma ’lumotlarni saqlaydi ; - ovozli ele ktron nashr – ovozli axborotlarning raqamli ifodasini saqlaydi ; -dasturiy mahsulot – mustaqil bajariluvchi kod ; - multimediyali electron nashr - turli tabiatdagi axborotning o’zaro bog ’langan majmuasi Tarqatilis h texnologiyasiga ko ’ra : - local electron nashr - ma ’lum tirajda ishlab chiqariluvchi va local tarzda ishlatiluvchi axborot tashuvchida joylashtirilgan electron nashr ; - tarmoq electron nashri – chegaralanmagan foydalanuvchilar ommasi uchun mo’ljallangan telekommunukatsion tarmoq orqali tarqatiluvchi ele ktron nashr ; - kombinatsiyalashgan electron nashr - ham local, ham tarmoq orqali tarqatiluvchi electron nashr. Foydalanuvchi va electron nashr orasidagi muloqot xarakteriga ko’ra: - mazmun va undan foydalani sh uslubi foydalanuvchi tomonidan o’zgartirilmaydigan elektron nashrlar ; - mazmun va foydalanish uslubi tanlanishi mumkin bo ’lgan elektron . Yaratilish texnologiyasiga ko ’ra electron nashrlar pedago gik,o’rgatuvchi , nazorat qiluvchi , namoyish qiluvchi , yor damchi , shuningdek , trenajerlar , modellashttirish , o’quv jarayonini boshqarish , o’quv maqsadidagi dasturlar yaratish, kasb tanlash va rivojlanishda nuqsoni bo’lgan bolalarni o’qitish uchun mo’ljallangan turlarga bo’linadi. Elektron o’quv nashrlarining mazmuni zamonaviy o’qitish texnologiyalariga mos bo ’lishi , o’quv jarayonida kompyuter texnikasidan aktiv foydalanish zarurati hisobga olinishi kerak . Elektron o’quv nashrlari tarix ta’limida. Gumanitar va ijtimoiy -iqtisodiy sohadagi o’quv adabiyotlariga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:. - Tarixiylik va an’anaviylik printsiplariga amal qilish; - Dasturiy va electron mahsulotlar standatrlariga amal qilish; - ma’lumotlarni bayon etishda estetik va etik normalarga rioya etish; - Bibliografik ma’ lumotlarning to’liq va ob’ektivligi; Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlarining xususiyatlari quyidagilardan iborat: Gumanitar bilimlarning asosiy xususiyati ularning noformal xarakterda ekanligidadir. Gumanitar fanlar bo ’yicha o'quv adabiyotlari asosan matnli ko'rinishda bo'lib, keng illyustrativ axborotga ega bo’ladi.Bu xususiyat electron o’quv nashrlari tayyorlashda qiyinchilik tug’diradi, chunki bunday matnlarni o’qyv materialini gipermatnli tashkil qilish uchun zarur bo’lgan struktyralash j arayoni qiyin bo’lib, o’quv nashrlari avtorlarining maxsus didaktik tayyorgarlikka ega bo’lishini talab etadi.Tarixiy fanlarni o’qitishda asosiy elektron o’quv nashri – multimediyali darslik hisoblanadi. Uning asosini gipermatn, video va audio ilovalar, an imatsiya, katta xajmdagi illyustrativ materiallar tashkil etadi. 1. Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlari ko’p funksiyali bo’lib, ta’lim oluvchilarning turli kategoriyalariga mo’ljallangan.Ularning gipermatnli strukturasi standart o’quv materialin i maxsus o’quv bloklari bilan to’ldirishga imkon beradi.Masalan, fizika yo’nalishida ta’lim oluvchi talabalar uchun mo’ljallangan tarix kursi fan va texnika tarixi bo’limini , filologlar uchun tarix kursi esa madaniyat tarixi bo’limlarini o’z ichida saqlas hi mumkin va hokazo. Elektron o’quv nashrlarini yaratishda Internet tarmog ’i katta imkoniyatlar yaratadi. Elektron nashrlarning tabiati ularning ichida Internet tarmog’idagi maxsus sahifalarga to’g’ridan -to’g’ri murojaat etish imkonini beradi va o’quvch i-talabalarning soha bo’yicha kerakli ma’lumotlarni qidirish malakasini hosil qilishga yordam beradi. 2. Tarixiy fanlar bo’yicha elektron o’quv nashrlari o’quv -uslubiy kompleks sifatida yaratilishi , ya’ni ular o’z ichida darslik bilan birga xrestomatiya, pr aktikum, lug’at, test dasturi hamda nazorat savollari va vazifalari bankini saqlashi kerak. O’quv jarayonining asosiy turi ma’ruza hisoblanadi. Ma’ruza –talabalar tomonidan o’zlashtirilishi kerak bo’lgan o’quv materiali uchun yo’naltiruvchi asos bo’lgan bilimlarni shakllantiruvchi o’quv jarayonining tashkil qilinish shaklidir . Ma’ruzaning uchta asosiy turi mavjud bo’lib, ular kirish ma’ruzasi, infomatsion ma’ruza va obzor ma’ruzalaridir.O’rganilayotgan fan predmeti va didaktik maqsadlardan kelib chiqib, ma’ruzalarninng quyidagi shakllaridan foydalanish mumkin: muammoli ma’ruza, visual ma’ruza, press -konferensiya m’ruza va hokazo.Ma’ruzalarda qo’llaniluvchi elektron o’quv nashrlari bayon etiluvchi materialni videotasvirlar, ovozli animatsion roliklar bil an boyitish, ma’ruzachiga murakkab jarayonlarni namoyish etishga yordam berishi kerak. Nazariy materialni oorganishni tashkil etishda quyidagi turdagi elekctron o’quv nasrlari dan foydalanish mumkin:  Videoma ’ruza .Ma ’ruza videokamera yordamida yozib olinadi .Ushbu ma ’ruza turining yutuqli tomoni uni qilay vaqtda takror eshtish mumkinlgi va qiyin joylariga to’xtab ketish imkoniyatining mavjudligidir.  Multimedia ma ’ruza .Mustaqil ta’lim uchun o’rgatuvchi interaktiv dasturlar yaratilishi mumkin.Bunday o’quv qo’l lanmalaridan foydalanishda har bir o’quvchi o’zi uchun qulay bo’lgan o’rganish traektoriyasini , optimal o’rganish tempini va usulini tanlashi mumkin. O’zlashtirish ko’rsatkichi ko’p jihatdan nazorat qiluvchi vositalar hisobiga ham ko’tarilishi mumkin.  An’anaviy nashrlar: ele ktron ma’ruza matnlari, tayanch konspektlar, nazariy materialni o’rganish bo’yicha uslubiy qo’llanmalar va hokazo. Amaliy mashg ’ulot – nazariy bilimlarni manbalarni muhokama qilish va amaliy masalalarni echish orqali mustahkamlashga qaratilgan o’quv jarayonining tashkil etilish shaklidir. Amaliy mashg ’lotlarda foydalaniluvchi electron o’quv nashrlari o’rganuvchiga mavzu bo ’yicha , mashg ’ulotni o’tkazish tartibi va maqsdi to’g’risida ma ’lumot berishi , bilimlarni nazorat qilishi , kerak li nazariy material va amaliy ko ’rsatmalarni taqdim etishi , o’rganuvchilar bilimini baholashi kerak. Tarixchilar uchun amaliy mashg ’ulotlarning asosiy shakli seminar mashg’ulotlari bo’lib hisoblanadi. Ushbu ta’lim shakli o’quv va ilmiy materialga nisbatan tadqiqot nuqtai nazarini shakllantiradi. Seminar mashg ’ulotlarida foydalaniladigan elektron o’quv nashrlari qatoriga xrestomatiyalarni, xujjat va materiallar to’plamlarini, ma’ruzalarning tayanch konspektlarini, electron darslik va boshqalarni kiritish mum kin. O’quv jarayoniga axborot texnologiyalarining tadbiq etilishi talabalarning mustaqil o’zlashtiradigan bilimlari xajmining ortib borishi bilan birga ketmoqda.Aslida elektron o’quv nashrlarining barcha mavjud turlari mustaqil ta’limni tashkil etish uchun asos bo’lishi mumkin. Bu jarayonda axborot texnologiyalaridan foydalanish elektron nashrlar , Internet tarmog ’i resurslari , elektron berilganlar bazalari , kutubxonalar katalog va fondlari , arxivlar va hokazolardan foydalaniladi . Talabalarning axborot tex nologiyalari asosidagi mustaqil ta’limi quyidagilarni o’z ichiga oladi: electron darslik bilan ishlash, videokolleksiyalarni tomosha qilish, audiokassetalarni eshitish, kompyuterli trenajerlarda ishlash, kompyuterli testdan o’tish va boshqalar. hozirgi pa ytda b ilimlarni nazorat qilishning barcha turlarini elektron o’quv nashrlari yordamida maxsus ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari asosida amalga oshirish mumkin.Ayniqsa, ele ktron o’quv nashrlaridan joriy va oraliq nazorat tizimida foydalanishning samaras i yuqoridir. Kompyuter test dasturlari o’rganuvchilar uchun o’z -o’zini nazorat vositasigina bo’lib qolmay, joriy va oraliq nazoratning vazifasini o’z ustiga oladi. Bunday test dasturi o’zgartirish mumkin bo’lmaydigan mustaqil programma bo’lishi yoki o’qituv chi tomonidan to’ldirib, modifikatsiyalandigan qoboq dastur ham bo’lishi mumkin.Tarix ta’limida o’quv amaliyotining muhim ahamiyati bor. Kompyuter imitatsion modellar , trenajerlar vositasi bo ’lib xizmat qiladi .Kompyuter dasturlari yordamida arxiologik qazi lmalarga , etnografik materiallar yig ’ish , yodgorliklarni rekonstruksiyalash , arxiv xujjatlari bilan tanishishga tayyorgarlik treninglari tashkil etilishi mumkin .Arxiv va muzeylarni kompyuterlashtirish arxiv va muzey praktikasini msofadan o’tqazish imkonin i yaratadi.O’quv elektron vositalari qatorida O’quv - uslubiy majmualar muhim o’rin tutadi. O ’UM lar nazariy material bilan birga amaliy vazifalar , testlar , ilovalar va boshqalarni saqlaydi .O’UM lar strukturalangan mantiqan bog’langan didaktik elamantalarda n tashkil topgan raqamli va analog shakldagi multimedia kurslari sifatida taqdim etilishi mumkin.Zamonaviy o’quv multimedia kursi – video va audio materiallar bilan boyitilgan matnli interaktiv materialgina bo’lmay, undagi o’quv materiallari turli shakl va turli axborot tashuvchilarda joylashtirilishi kerak.Multimedia kurs ta’lim oluvchiga illyustrativ, ma’lumotli, trenajerli va nazorat qiluvchi qismlari yordamida kompleks ta’sir o’ tkazish vositasi hisoblanadi. O’UMning asosini uning interaktiv qismi egal laydi.Ushbu qism faqat kompyuterda realizatsiyalanadi. Unga quyidagilar kiradi : -elektron darslik ; - electron ma ’lumotnoma ; - trenajerli majmua ; - misol va masalalar to’plami ; - electron laboratoriya praktikumi ; - kompyuterli test tizimi . Elektron darslik nazariy materialni mustaqil o’rganishga mo’ljallangan bo’lib, unung gipermatnli tuzilishi individual ta’lim traektoriyasi bilan ishlash imkoniyatini beradi. Elektron xrestomatiya – darslik mazmunini to’ldiruvchi matnlar to’plamidir.Xrestomatiya tarkibiga xujjatlar, badiiy asarlar va ulardan parchalar kiritilishi mumkin. Xrestomatiyaga kiritilgan matnlarning xususiyatlari yoritilgan metodik ko’rsatmalar o’quvchi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu ko’rsatmalar matn bilan o’quv materiali orasidagi bog’lani shni amalga oshruvchi hamda o’quvchi -talabalarning seminar ba amaliy mashg’ulotlarga tayyorlanishida yo’naltiruvchi vosita hisoblanadi. Elektron ma’lumotnoma foydalanuvchiga zarur vaqt da kerakli axborotni kompakt shaklda tezkor olish imkoniyatini beradi. Odatda elektron ma’lumotnoma terminlarning ro’yxatidan iborat bo’lib, ro’yxatning har bir elementi giperaktiv hisoblanadi, ya’ni uni faollashtirish natijasida termin mazmuni, tarjimasi yoki izoxi keltirilgan giperssilkaga murojaat etiladi.Elektron ma’lumot nomaning mavjudligi ixtiyoriy O’UM uchun zaruriy shart hisoblanadi. Tarix ta’limida Internet resurslari. Elektron o’quv nashrlari ichida Internetda joylashtirilgan tarmoq resursalari ko’proq tarqalmoqda. Tarixiy mavzudagi Internet resurslarining ham soni or tmoqda.Asta -sekin tarixiy resurslarning berilganlar bazalari, maxsus katalog va qidiruv tizimlari vujudga keldi. Tarmoq ilmiy -ta’lim resurslari bilan ishlash o’ziga hos xususiyatlarga ega bo ’lib , tarmoqda ,brauzerlar bilan ishlash malakasini , Internetda ax borot izlash , uni qayta ishlash va saqlash usullari bilan tanish bo ’lishni talab etadi.Internetda ishlamoqchi bo’lgan tarixchi oldida turadigan birinchi muammo – axborot qidirish muammosidir.Keyingi muammo – topilgan resurslarning ta’lim maqsadlarida foyd alanishga yaroqliligini aniqlashdan iborat. Davlat ta’lim standartlari ga mos kelish nuqtai nazaridan tekshirilmaydigan ko’plab tarixiy resurslar mavjuddir. Ixtiyoriy kursni o’rganish jarayonida Internetdan olingan o’quv qo’lanmasining ta’lim muassasasi o’ quv dasturiga mos kelmasligi muammosi vujudga kelishi mumkin.Internet dan olinadigan ma’lumotlarning nihoyatda turli -tuman xarakterda ekanligi ularni qayta ishlash uchun kerak bo’ladigan dasturiy va texnik vositalarni tanlash muammosi lelib chiqadi.Matnli, grafik, audio -video axborotlarni tasvirlashning ko’plab formatlari mavjud.Ushbu muammolarni hal etishning ba’zi yo’llarini ko’rib o’tamiz. Nimani qidirish kerak? – bu savolga javob berishda o’z ta’lim faoliyatida tarixchi o’quv rejasiga murojaat etadi. Sh unindek strukturasi, taqdim etilish tipi, maqsadi va bayon etilash shakli jihatidan farq qiluvchi axborot xarakterini aniqlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Qanday izlash kerak bo ’ladi ? – zaruriy axborotning Internetdagi joyini toppish uchun ushbu axborot joyl ashtirilgan resurslarni qidirish lozim bo’ladi. Bunday ma’lumotlarni qidiruv tizimlarining berilganlar bazalarida, qidiruv kataloglaridan topish mumkin.Asosiy rus tilidagi qidiruv tizimlariga rambler , yandex , aport , google ’ lar kiradi.Bunday tizimlarda qidiruv matn ko’rinishida ifodalangan so’rovlar asosida amalga oshiriladi. Amalda bir nechta qidiruv tizimlarinidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki qidiruv tizimlarining berilganlar bazalari bir -biridan farq qiladi. Maxsus tarixiy kataloglar biror qidiruv, axborot yoki ilmiy -tadqiqot resursi tarkibida yoki mu staqil resurs sifatida mavjud bo’ladi. Qidiruv tizimlaridan farqli ravishda kataloglar foydalanuvchilar umidlarni ko’proq darajada oqlaydilar, chunki qidiruv oldindan tanlangan mavzu bo’yicha materiallar ichida amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda Internet re sirslarini tasvirlashga bag’ishlangan adabiyotlar chop etilmoqda. Keralki Internet resurslarini mos mavzudagi adabiyotlardan ham toppish mumkin .Umuman olganda barcha qidiruv usullaridan (qidiruv tizimlari , maxsus tematik kataloglar , bosma nashrlar ) birgalik da foydalanish maqsadga muvofiqdir.Internet tarmog’idan olingan ma’lumotlar ishonchlilik, davlat standartlariga moslik va o’quv rejasiga moslik nuqtai nazaridan tekshirilishi kerak. Internetda ishlash jarayonida tarixchi axborotning matnli, tasvirli, aud io , video kabi turli shakllari bilan to’qnshishi mumkin.Matnli axborot quyidagi formatlarda ifodalanishi mumkin :  htm (html) – gipermatnli xujjatlar tili – Internetda xujjatlarni saqlash va uzatishning eng asosiy usuli.Barcha standart brauzerlar tomonidan o’qiladi. (Internet Explore, Netscape Navigator, Opera). Xujjatni matn muharrilarida saqlash, tahrirlash mumkin.  txt –stsndart matnli fayl formati. Barcha standart matn muharrirlari tomonidan o’qiladi .  doc - MS Word matn muharriri xujjati. MS Windows mu hiti standart vositalari yordamida qayta ishlanadi.  pdf - Matni Adobe Acrobat Reader yordamida o’qish yoki bosmafa chiqarish mumkin. Grafik axborot Internetda gif , jpg , swf formatlarda ifodalanadi. Ko’pchilik audio va video formatlar operatsion tizimning standart multimedia vositalari tomonidan o’qiladi.Internetda axborot uzatishning turli usullari mavjud bo’lib, ulardan eng keng tarqalgani - http (HyperText Transfer Protocol) dir. Bular html, txt, gif, ipj formatdagi xujjatlarniolish mumkin. Axborot uz atishning yana bir usuli ftp (File Transfer Protocol) hisoblanadi. Tarmoqdan yozib olngan fayllar ko’pincha arxivlangan (zip yoki rar formati) bo’ladi. Ma ’lumotlarni arxivlash ularning xajmini kichraytirib , tarmoqdan olinish vaqtini tejaydi . Yuqoridagilarda n kelib chiqib quyidagi xulosalarga ega bo ’lamiz : 1. Elektron o’quv nashrlarini tarix ta’limida qo ’llash axborot -kommunukatsion texnologiyalar rivojlanishi bilan bog ’liq bo ’lib , ta’lim jarayonini intensivlash , o’quv jarayonida mustaqil ta’lim salmog ’ning osh ishiga ta’sir ko ’rsatadi . 2. Elektron o’quv nashrlaridan foydalanish EUN ni to’g’ri tanlash va undan mos ta’lim shakllari bilan birgalikda foydalanish sharti bajarilgandagina kerakli natijani beradi . 3. Tarix ta’limida soni tobora ortib borayotgan tarmoq o’quv resurslari muhim o’rin tutishi mumkin .Shu bilan birga tarix ta’limida Internetda joylashtirilgan tarixiy manbalarning elektron versiyalaridan foydalanish mumkin . 4. Internet tarix segmentining keyingi taraqqiyoti ta’lim maqsadlaridagi siffatli turli - tuman resurslarning paydo bo ’lishi bilan bog ’liqdir . Nazorat savollari : 1. Dasturiy -uslubiy electron o’quv nashri deganda nimani tushunamiz ? 2. Ta’lim beruvchi electron o’quv nashri deganda nimani tushunamiz? 3. Yordamchi e lektron o’quv nashri deganda nimani tushunamiz? 4. Tarix ta’limida Internet resurslaridan qanday foydalaniladi ? Тема № 7: Tarixiy tadqiqotlarda geoinformatsion tizimlar Reja : 1. Geoinfprmatsion tizimlar va ularning vazifasi 2. Geoinformatsion texnologiyalar 3. Tarixiy tad qoqotlarda geoinformatsion tizimlardan foydalanish Elektron xaritalar , Kompyuter tarixiy xaritalar,Illyustrativ xarita , Tadqiqotchilik yoki tahliliy xaritalar , Tarixiy geografiya , Tarixiy demografiya ,Geoinformatika Hozirgi vaqtda yangi infornatsion te xnologiyalar talablari asosida axborotlarni electron xaritalarda aks ettirish zaruriyati bilan bog’liq boshqaruv tizimlari yaratilgan va faoliyat ko’rsatmoqda. Bular:  Geoinformatsion tizimlar  Boshqaruv tizimlari  Loyihalash tizimlari Ijtimoiy -texnik masalal arni hal etishda katta xajmdagi topografik, gidrografik, infrastrukturaviy ob’e ktlarni joylashtirish axborotlaridan foydalaniladi. U yoki bu holatni kompyuter ekranida ifodalash turli grafik obrazlarni aks ettirishni anglatadi. Geoinformatsion te xnologiyalar elektron xaritalar tizimi va turli tabiatdagi ma’lumotlarni qayta ishlovchi muhitlar ko’rinishida ifodalanuvchi berilganlarni amalda qo’llashga qaratilgan. Geoinformatsion tizimlarning asosiy sinfini geometric axborotni saqlovchi va fazoviy a spektni aks ettiruvchi koordinatali berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: nuqta(tugunlar, uchlar), chuziq (ochiq), kontur(yopiq chiziq), poligon (soha). Amalda real ob’ektlarni qurish uchun katta miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular: osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. Ushbu keltirilgan berilganlar tiplari o’zaro turli -tuman bog’lamlarga ega bo’ladi. Ularni uch guruxga bo’lish mumkin:  Sodda elementlardan iborat murakkab ob’ektlar qurishga mo’ljallangan bog’lamlar;  Ob’ektlarning koordinatlari bo’yicha hisoblanadigan bog’lamlar;  Berilganlarni kiritish jarayonida aniqlanuvchi bog’lamlar. GIS te xnologiyalaridan foydalanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar tashkil etadi.Vektorli modellar geometri k axborotni vektorlar yordamida ifodalashga asoslanadi. Rastrli modellarda ob’ekt (hudud) davriy to’rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslanadi. Rastrli modelning har bir yachey kasiga xajmi bo’yicha bir xil, ammo xarakteristikalari bo’yicha (rang, zichlik) turlicha bo’lgan sath qismlari to’g’ri keladi.Ushbu protsedura pilsellashtirish deb ataladi.Rastrli modellar regulyar, noregulyar va rekursiv yoki ierarxik mozaikalarga bo’lin adi.Tekis reguluar mozaikalar uch tipda bo’ladi: kvadrat, uchburchak va oltiburchak. Kvadratli shakl katta xajmdagi axborotlarni qayta ishlashda, uchburchaklisi sferik sirtlar yaratishda qulay hisoblanadi. Noregulyar mozaikalar sifatida noto’g’ri shakldagi uchburchakli to’rlar va Tissen poligonlari ishlatiladi. Ular berilgan nuqtalar guruxlari bo’yicha berilgan hudud qismlarining raqamli modellarini qurishda foydalaniladi. Shunday qilib, vektorli modellar ob’ektning joylashgan o’rni to’g’risidagi, rastrli model esa ob’ektning u yoki bu nuqtasida joylashgan narsa to’g’risida ma’lumotni saqlaydi. Rastrli modellar asosan aerokosmik suratlarni qayta ishlashda foydalaniladi. Raqamli xarita qatlamlar majmuasi ko’rinishida tashkil etilishi mumkin. GIS qatla mlari umumiy funksional xususiyatlarga ega bo’lgan fazoviy ob’ektlarning birlashuvi asosida raqamli kartografik modellar to’plamidan iborat. Qatlamlar majmuasi GIS grafik qismining asosini tashkil etadi. Geinformatsion tizimlarni (GIS) qo’llash - ilm -fanda yangi, ammo tobora omm alashib borayotgan yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Hozirgi paytda GIS dan geofrafiya, geologiya, xaritashunoslik, iqtisodiyot sohalari bilan birgalikda tarix, demografiya, arxeologiya va arxeografiyada ham qo’llanilmoqda. Ma ’lum ki, tarixiy hodisa va jarayonlar biror makon va zamonda ro’y beradi. Barcha tarixiy ob ’ektlar u yoki bu sarhadda mavjud bo ’ladi . Ushbu sarhadning xaritada belgilanishi tarixiy hodisa to’g’risida yanada to’liqroq tasavvur hosil qilishga imkon beradi . Demak , xarita bilan ishlash tarixiy tadqiqotlarning zaruriy tarkibiy qismi bo ’lib hisoblanadi .Ammo tarixiy xarita tuzish jarayoni ancha murakkab hisoblanib , geografik xaritani o’rganilayotgan davrga moslab korrektirlash , ushbu tarixiy sarhad to’grisidagi umumiy ma ’lumotlar asosida barcha ob ’ektlarni kiritish , xaritalarni bir -biriga qiyoslash kerak bo ’ladi . Bu ancha vaqtni egallaydi . Shuning uchun xarita yaratish jarayonini kompyuterga yuklash maqsadga muvofiq boladi. GIS asosini mavzular bo ’yicha elektron xari talar majmuasi tashkil etadi . Umaman olganda kompyuterli tarixiy xaritalar ikki turga bo ’linadi : illyustrativ ( mavjud berilganlarning visual to’plamlari ) va tadqiqotchilik yoki tahliliy (turli tasvirlar to’plamiga aylantirilishi mumkin bo ’lgan berilganlar fayllari to’plami ). Aynan ana shu ikkinchi gurux xaritalari asosida tarixiy jarayonlarning to’laqonli makon -zamonli modellarini yaratish mumkin. Ushbu modellar odatdagi tadqiqotlarda namoyon bo’lmaydigan qonuniyat va bog’lanishlarni aniqlashga imkon beradi .Ammo illyustrativ xaritalar ham u yoki bu tadqiqot momentlarini ko’rgazmali taqdim etish uchun samarali xizmat qilishi mumkin. GIS dan asosan tarix ta’limining yo’nalishlari bo’lmish geografiya va tarixiy demografiyada foydalaniladi. Shu bilan birgalikd a er o’lchash, er mulklari hisobi, o’rmon xo’jaligini boshqarish va boshqa sojhalarda GISlardan keng foydalaniladi. Ta ’lim sohasida GISlardan geografiya, tarixiy geografiya, ekologik tarix kabi fanlarni o’rganishda foydalaniladi. GIS geografik sarhad tasvi rini ekologik, geografik, administrativ xarakterdagi sifatiy va miqdoriy axborotlar bilan bog’laydi. Bunday bog ’lanishning kuchi visual va statistik axborotlar birlashuvidadir . O’z ichiga tuproq qatlamlari tuzilishi, o’simlik dunyosi, yoritilganlik darajas i, yo’llar, mulkiy munosabatlar va er uchastkalarining umumiy bahosi kabi ma’lumotlarni oluvchi xaritalar yaratish mumkin.Xuddi shuningdek shahardagi barcha tarixiy binolarni mos xaritaga tushirish mumkin. G’arbda kompyuterli xaritashunoslik imkoniyatlarig a o’tgan asrning 80 -yillaridayoq ahamiyat berilib, tarix sohasida GISni qo’llash bo’yicha ilmiy ishlar paydo bo’ldi: Young Cr. Computer - Assisted Mapping of the Credit Fields of Nineteenth - Century Rural Tradesman in Scotland // History and Computing . - 1989. - Vol .1No .2. - P.105 -111.; Southall H. & Oliver Ed . Drawing maps with a Computer :or Without ? // History and Computing . - 1990. - Vol .2No .2 - P.146 - 154. 1994 yilda Florensiyada ushbu muammoga qaratilgan maxsus xalqaro seminar bo’lib o’tdi.Geoinformati ka -2000 deb ataluvchi ( Rossiyaning Tomsk shaxri) xalqaro ilmiy -amaliy konferensiyada uchta yirik tadqiqot loyihasi e’lon qilindi: 1. Janubiy Sibirning temir asri davrini tadqiq qilish ilmiy dasturi – Flamandiya ilmiy tadqiqotlar Fondining loyihasi <Oltoy to g’li hududlaridagi skif -sibir qabrlarini kompleks o’rganish > - А.V. Shitov ,V. Vаn Хyul е, Yu .P. Malkov ; 2. Tomsk viloyati arxeologik geoinformatsion tizimini yaratish bo’yicha loyiha - А.I. Ryumkin , А.Т. То pchiy , L.А. Chindina , E.I. Chernyak , Ya .А. Yakovlev . 3. Xakasiya apxeologik yodgorliklari bo’yicha geoinformatsion tizim - V.P. Bаlаxchin , N.А.Bоkоvеnk о, I.А. Gr аch еv, А.I. Ryumkin , V.V. Sh аndrovskiy . Keyingi ikki loyihaning maqsadi Tomsk viloyati va Xakasiya respublikasidagi arxeologik yodgorliklarning taq simoti xaritalarini yaratishdan iborat. № GIS , ishlab chiqaruvchi nomi Vazifasi Imkoniyatlari 1 ER Mapper (ER Mapping) Katta xajmdagi fotogrammetrik axborotlarni qayta ishlash, tematik An iqlik,xaritalarni bosmaga chiqarish, uch o’lchovli tasvirlar, algorotmlar kutubxonasi kartografiya(geofizika,tabi iy resurslar,o’rmon xo’jaligi 2 ГеоДраф ,ГеоГраф(Росс ия) Berilganlarni ko’p qatlamli aks ettiruvchi kartografik tizimlar, elektron atlaslar yaratish Ko’psonli ilovalar, Borland C++,Visual Basic, Delph i dasturlardan foydalanish imkoniyati 3 ArGIS, Moskva Davlat geodeziya va kartografiya Universiteti Aerokosmik suratlar yordamida raqamli relef modellarini qurish Katta hisoblash resurslaridan foydalanish, shartli belgilar kutubxonasi 4 ArcCAD,ESRI – atr of - muhitni tadqiq qilish instituti Xarita va berilganlar bazalarini bog’lash, fazoviy tahlil (injenerlik va biznes loyihalar, qurilish va transport) AutoLISP tilidan foydalanish, GIS texnologiyalarning barcha standart 5 ArcView,ESRI Kartografik axborotlar ni yaratish, tahlil qilish (tadbirkorlik, fan, ta’lim, sotsiologiya, demografiya, ekologiya, transport,shahar xo’jaligi) Kartografik axborotlarni yaratish, qayta ishlash, boshqa dasturlar bilan muloqot 6 AtlasGIS, Strategik Mapping INC (AQSh) Tahlil va t aqdimnomalar uchun to’loiqfunksional kartografik tizim Oson va moslashuvchan dasturiy ta’minot 7 SICAD/open, Siemens nixford (Germaniya) Taqsimlangan texnologiya bo’yicha geoinformatsion berilganlarni qayta ishlash Ishchi stantsiyalar uchun tizimli mahsul ot 8 Star, Star Informatic Integrallashgan modulli muhit, loyihalash, tahlil va tarmoqlarni baholash (kanalozatsiya, suv, energiya va isiqlik ta’minoti, aloqa, yo’llar) Mavzuga yo’naltirilgan modullar, raqamli modellar qurish va berilganlar modellarini bo shqarish loyihalari 9 Small World GIS, Small World Systems Ltd, (Buyuk Britaniya) Fazoviy bog’langan ob’ektlarni modellashtirishga mo’ljallangan feografik operatsion tizim To’liq miltiplatformalillik(HP,IB M, SUN, DEC) 10 CADdy,ZIEGLER Informatics GmbH Ka dastrli geoinformatsion tizimlarni yaratish(topografik elek tron xaritalar , topografik va geografik berilganlar bankini yuritish turli uch o’lchovli ob’ektlarni visual tasvirlash , shaxar xo’jaligi , sanoat) Ob’ektga yo’naltirilgan texnologiyadan foydalanis h, rivojlangan modulli struktura, Ci tilidan foydalanib foydalanuvchi loyihalarini yaratish 11 MGE, IntegralMGE GIS ishchi jarayonlari va kartografiyaning turli sohalarda qo’llash Operatsion tizimlarni tanlash(MS Windows, Windomws NT, DOS, Unix), modulli tuzilma, tahlil va so’rovlar uchun uskunalar, (ob’ekt bitta modelining sakkiz xil turi), interaktiv foydalanuvchi interfeysi 12 MapInfo Geografik ob’ektlarni izlash, berilganlar bazalari bilan ishlash, geodezik o’lchovlar ma’lumotlarini qayta ishlash, ka rtografil xujjatlarni nashr etishga tayyorlash Operatsion tizimlarni tanlash(MS Windows, Windomws NT, DOS, Unix), universallik 13 ArcInfo Geoinformatsion tizimlar yaratish, er, o’rmon va geologik kadastrlar yaratish, transport tarmoqlarini loyihalash, tab iiy resurslarni baholash Foydalanishning tarmoqli va mustaqil variantlari, monitor, digitayzer va plotterlar uchun drayverlar majmuasi 14 Панорама(Россия) Raqamli va elektron xaritalar qurish va qayta ishlash, kartografik va atributiv berilganlar bazalari ni yuritish Berilganlar bazasi xarakteristikalari bo’yicha elektro n xarita ob’ektlarini izlash uchun maxsus interfeys , realizatsiya uchun sod da vositalardan foydalanish 15 ERDAS Imagine, ERDAS Aerokosmik suratlarni qayta ishlash Modulli tizim, grafik inte rfeys, gipermatnli tizim Nazorat savollari : 1. Geoinformatsion tizim deganda nimani tushunamiz ? 2. Tarixiy tadqiqotlarda GIS lardn qanday foydalaniladi ? 3. Qanday GIS larni bilasiz va ular qaysi sohalarda qo’llaniladi? Тема № 8 Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish Reja : 1. Model va modellashtirish tushunchasi 2. Kompyuterli model 3. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi Model , Matematik model , Grafik model , Fizik model , Kompyuterli model , Modellashtirish Model va modellashtirish . Keng ma ’noda model deganda real ob ’ektlarning ixtiyoriy tasviri yoki ifodasi tushuniladi .Ob ’ektlar bir -bridan murakkablik darajasi bilan farq qilgani kabi , ularning modellari ham u yoki bu murakkablik darajasiga ega bo ’ladi .Bundan tashqari ular ifodalanish xarakteri bo ’yicha ham bir -biridan farqlanadi :og ’zaki tasvir , grafik tasvir , matematik formula va tenglamalar , fizik ob ’ektlar (real ob ’ektlarning kichiklashtirilgan yoki soddalashtirilgan analoglari ).Modellar stati k(o’zgar mas tizimni aks ettiruvchi ) yoki dinamik (tizim faoliyatini ma ’lum vaqt oralig ’ida kuzatish imkoniyati bo ’lgan ) bo ’lishi mumkin . Model inson bilish jarayonidagi muhim qurol hisoblanib , ob ’ektning tarkibiy qismlarini va ular orasidagi bog ’lanishni ko’rsatib beradi .Bunda muhim jihatlarga e’tibor qaratilib , ikkinchi darajalilar inkor etiladi .Bu bilan model tasvirdan farq qiladi . Masalan , stol modeli gorizontal sirtning erdan maxsus elementlar (oyoqlar ) yordamida ko ’tarilib turishi faktini aks ettiradi .Bu stolning qanday rangda ekanligi yoki qirilgan -qirilmaganligi ahamiyatga ega emas . O’t o’chirish mashinasi modeli uchun esa qizil rang muhim xususiyat hisoblanadi , chunki u mashinaning maxsus vazifasi xaqida ma ’lumot beradi . Tizim modeli yaratilis h jarayoni modellashtirish deb ataladi .Modelni qurish prinsiplari asosida modellash turlari aniqlanadi .Bunga og ’zaki yoki kontseptual , matematik , grafik va fizik modellashtirish turlari kiradi . Oxirgi yillarda hisoblash texnikasining rivojlanishi natijasi da kompyuterli modellashtirish vujudga keldi .Uning mohiyati real tizim elementlariga EHM xotirasidagi o’zgaruvchi va berilganlarning mos qo ’yilishi , ular orasidagi bog ’lanishlar esa kompyuter dasturi ko ’rinishida modellashtirilishidan iborat bo ’ladi . Bunda y dasturlar tizim yoki uning biror qismini kompyuter ekranida ifodalash , tizim faoliyatining sonly xarakteristikalarini olish uchun xizmat qilishi mumkin . Kompyuterli modellashtirish og ’zaki , grafik va matematik usullarda ifodalash qiyin bo ’lgan murakkab tizinlarni o’rganishda , hodisalarning turli variantlari ehtimoli bo ’lgan davomli jarayonlarni o’rganishda ko ’proq foydalaniladi . Tarixiy jarayonlar ham aynan ana shu kategoriyaga tegishli bo ’lib , ularga og’zaki modellash uslubi mos kelmaydi. Ko’p h ollarda matematik modellashtirish uslubi effektiv bo’lib, qaralayotgan ob’ekt faoliyati formula va tenglamalar sistemasi vositasida ifodalanadi.Shu zaylda ehtimollar nazariyasining matematik asosi bir holatdan boshqasiga tasodidiy o’zgaruvchi tizimlarni ta svirlashga imkon beradi. Ammo matematik modellashtirish ko ’p sonli bir xidagi yoki bir -biriga o’xshash elemenlar mavjud bo’lgandagina effekt beradi. Ko ’p sonly turli tipdagi ob’ektlarni tasvirlovchi matematik modellar juda murakkablashib, katta xajmdagi h isob - kitoblarni talab etadi.Kompyuter dasturlari og’zaki, grafik va matematik modellash usullarini birlashtirish imkoniyini beradi. Shuningdek , zamonaviy axborot texnologiyalari natijalarni sonli , grafik va dinamik (animatsion ) ko’rinishlarda ifodalash im koniyatlariga ega. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi . Tarixiy tadqiqotlarda jarayonlarni modellashtirish usulidan foydalanish masalasi bahsli mavzu hisoblanib , tarixchilarning asosiy qismi o’tmish bilan bog ’liq faktlarni aniqlash va o’rganis hni asosiy maqsad qilib qo ’yadilar . Tarixiy manbalar spetsifikasi inson faoliyatining alohida tomonlari bilan bog ’liq faktlarni aniqlashga imkon beradi (arxeologik topilmalar madaniyat darajasi haqida , yilnomalar harbiy - siyosiy voqealar to’g’risida ), shuni ng uchun bunday bir tomonlama ma ’lumotlar bazasida o’tmish voqealarini tasvirlash mumkin emas . Imitatsion modellarning tarqalishiga yana bir to’siq ularning Monte -Karlo metodiga asoslanganligidir , ya ’ni hodisa ehtimoli tushunchasini o’z ichiga oladi .Tar ixchilar esa faqat aniq va konkret faktlarga tayanishga o’rganganlar .Shunga qaramay tarixiy voqealarni tadqiq qilishda fizik modellashtirish usullaridan foydalanib kelinmoqda .Xususan , arxeologlar azaldan o’z tadqiqotlarida modellashtirishdan keng foydalan adilar . Masalan , 1922 yilda Shveytsariyada tosh va bronza asrlariga taalluqli odamlarning yashash joylari rekonstruksiya qilingan . Keyinchalik ham arxeologlar qadimiy manzilgohlarning modellarini qurib , ularda yashaganlar , mehnat qurollari yasab , xo ’jali k ishlari bilan shug ’ullanganlar .Chex tadqiqotchilari Renata va Yaroslav Malinovlarning kitobi ushbu eksperimentlar bayonoga bag ’ishlangan . Afsuski , tarixiy manbalarning saqlanganlik holati modelning faoliyat ko ’rsatishi uchun zarur bo ’lgan parametrlar an iq xarakteristikalarini aniqlashga imkon bermaydi , ularni taxminiy baholangan qiymatlar bilan almashtirishga to'g'ri keladi.Bu esa modelning isonchlilik darajasini kamaytiradi. Bunday holatlarda tizimli ob ’ektlar asosiy xususiyati – xarakteristikalarning o’zaro bog ’liqliligidan foydalaniladi .Bir parametr qiymatining oshishi , avtomatik holda ikkinchisining kamayishiga olib keladi .Masalan , demografik modelda o’lim darajasining oshishi o’rtacha umr ko ’rish davomliligining kamayishiga olib keladi . Bunda aholi soni tug ’ilish darajasining oshishi bilan o’zgarmasdan qoladi va hokazo . Birinchi kompyuter modellari miqdoriy metod va tizimli tahlil usullari qo’llanib kelingan fanlaga, ya’ni tarixiy demografiya va tarixiy geografiyaga tadbiq qilindi .Tarixiy geograf iyada zamonaviy iqtisodiy geografiya fanidan kirib kelgan statistik qayta ishlash usullaridan foydalanilgan, xususan, “rang -xajm”( rank – size) deb ataluvchi aholi punktlarining xajmini ularning ijtimoiy ahamiyati orasidagi nisbatni matematik tasvirlovchi model yaratilgan.Uning mohiyati ikkinchi darajali kichik shaxarlar soni yirik shaxarlarga nisbatan doimo ko’p ucrab, shaxarninmg ahamiyati qanchalik katta bo’lsa, bunday shaharlar soni shunchalik kamroq bo’lishidan iborat.Bu metodika bo’yicha yirik arxeo logik qazilmalar olib borilgan hududlardagi qadimiy manzilgohlar kattaligi, miqdori to’g’risidagi ma’lumotlar qayta ishlangan.Manzilgohlarning fazoviy va ierarxik tuzilishi o’rganilgan.Bunday tuzilishdagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga qanday tarixiy -iqtisodiy jarayonlar sabab bo’lgan? – degan savol tig’iladi.Bunga taalluqli taxminlarni komryuterli model yordamida tekshirib ko’rish mum kin. Manzilgohlar hayotining biror etapi boshlang ’ich deb olinib , boshqasi – natijaviy deb qabul qilingan. Keyingi vazifa ishining natijasi bir holatdan ikkinchi holat ga o’tkazuvchi modellash dasturini tanlashdan iborat bo’lgan. O’z vaqtida g’arbiy evropalik va amerikalik arxeologlar kompyuterli modellardan foydalanib bir qancha tadqiqotlar olib bordilar.Shu tadqiqotlardan biri qadimgi odamlarning yangi manzilgoh uchun joy tanlash strategiyasi masalasiga bag ’ishlandi .Manzilgohlar paydo bo’lishining bir necha variantlari modellashtirilib, ulardan qaysi biri empiri k usullar bilan olingan statisti k xarakteristikalar ni yaratish i aniqlangan. Ibtidoiy jamoalar demografiyasini o’rganishda ham o’xshash usullardan foydalanilgan. Amerikalik etnograflar bir necha yillar davomida hozirgi kunga qadar ibtidoiy hayot tarzini saqlab qolgan janubiy amerikaning Yanomama qabilasi demografik t uzilishini o’rgandilar. Oldiniga empiric usul bilan ko ’plab xarakteristikalar to’plandi : har bir yosh guruxlaridagi erkak va ayollar soni , oilalar soni , tug ’ilish , o’limlar sonining yoshlar bo ’yicha taqsimlanishi va hokazo . So’ngra tadqiqotchilar ushbu xar akteristikalarni yaratuvchi kompyuter modelini qurib, ishlatib ko’rdilar. Model ishining natijalari real xarakteristikalarga yaqin bo’lishiga qaramay, ba’zi mos kelmasliklar aniqlandi. Bu esa qaysidir faktorlar hisobga olinmagan yoki noto’g’ri baholanganli gidan dalolat berar edi. Tadqiqotchilar parametrlarni o’zgartirib, modelning reallikka yaqinlashuvi oilalardagi xotinlar soni (Yanomama oilasida ko’p xotinlilikka yo’l qo’yiladi) barcha uchun teng bo’lmay, ijtimoiy darajaga bog’liq holda tanlanganda ro’y b erar ekan.Tarixiy demografiyada bevosita kuzatishning imkoniyati bo’lmagan tarixiy jarayonlarning sonli xarakteristikalarini aniqlashda ham modellashtirishdan foydalaniladi. Xuddi shu usulda neolit davri aholisining ilk bor o’troq xo’jalik vujudga kelgan Yaqin Sharqdan G’arbiy Evropa hududi bo’yicha taxminiy tarqalish tezligi o’lchangan .Bu tadqiqotlarga ko’ra neoilt davri aholisining kontinent bo’ylab tarqalish tezligi yiliga 1 km ni tashkil etdi. Bu toifadagi modellar o’lchash modellari deb ataladi . Bunda y modellar ishidan olinadigan natijalar boshlang’ich parametrlarga bog’liq bo’lib, modelning qimmati ushbu parametrlarning ishonchliligiga bog’liq. O’lchash modellarini qurish ilmiy gipotezalarni tekshirish uchun ham effektiv vosita hisoblanadi. Bu esa tarix fanini ma ’lum darajada aniq fanlarga yaqinlashtiradi . Bu borada zamonaviy jamiyatning keying rivojlanish yo’lini bashorat qilish maqsadida uni global modellashtirishga urinishlar ham mavjud. Bu modellar yordamida olingan prognozlar halokatli bo ’lib , ekologik , ijtimoiy , demografik faktorlarga asoslanadi. Umuman olganda ushbu bashoratlar bir tomonlama bo ’lib , o’tmish voqea -hodisalarini ishonchli talqin etuvchi modellar yaratilgunga qadar e’tibordan chetda qoladi. Imitatsion modellar yo’nalishi olimlar to monidan turlicha qabul qilinib , ba’zi holatlarda tanqidga uchraydi. Bunga misol qilib , Sobiq Ittifoqda V.A. Ustinov boshchiligidagi tarixchi olimlar tomonidan 1976 yilda e’lon qilingan qadimgi grek polisi – Pelopones urushi qatnashchilari iqtisodiyotinin g model -rekonstruksiyasini keltirish mumkin. Avtorlar polis xo ’jaligini bir qancha o’zaro bog’liq parametrlar: aholi soni, qishloq xo’jalik maydonlari, hosil miqdori, ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot miqdori, iste’mol mahsulot normalari va bos hqalarni o’z ichiga oluvchi tizim sifatida taqdim etdilar.Tarixiy manbalarning holati ko’p parametrlarning aniq qiymatini aniqlashga imkon bermasdi, shuning uchun tadqiqotchilar taxminiy baholangan qiymatlardan foydalandilar. Ammo taxminiy va gipotetik par ametrlar sonining ko’p bo’lishi butun rekonstruksiya ishonchliligiga salbiy ta’sir etdi. Natijada sobiq ittifoqda tarix fanidagi modellashtirish yo’nalishi sust rivojlandi. Epizodik ravishda paydo bo’lgan ishlardan K.V Xvostovaning 1980 yilda e’lon qilin gan Vizantiya feodal dexqonlarining tabaqalashuvi modelini misol qilib keltirish mumkin. 1980 - yillar oxiri, 1990 - yillar boshlarida tarixiy jarayonlarni modellashtirish sohasida bir muncha ishlar qilindi. Bulardan Yu .P. Bokarevning NEP(Yangi iqtisodiy siyo sat) davri iqtisodiyotining parametrlarini differensial tenhlamalat sistemasi bilan tasvirlovchi analitik modellari, V.P Akimov va V.M. Sergeevlarning 1870 yillardagi rus -german munosabatlarini matematik o’yinlar nazariyasi usullari vositasida tasvirlovchi modellarini keltirish mumkin.Amerikalik tadqiqotchilar X.Xanter va J.Shirmer 1930 yillardagi Sobiq Ittifoq qishloq xo’jaligida don etishtirish dinamikasiga ta’sir etuvchi turli faktorlar ahamiyatini baholashda regression tenglamalar metodidan foydalandila r. Uasbu usul asoschisi R.Fogel amerika tarixiga oid ishlari uchun 1933 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. 1966 yilda Rossiyada L.I. Borodkin tahriri ostida imitatsion va matematik modellarga misollarni o’zida saqlovchi “Tarixiy jarayonlarni matematik modellashtirish” deb nomlangan to’plam chop etildi. Imitatsion modellashtirish metodikasi .Kompyuter modelini yaratish jarayoni quyidagi bosqichlarga bo ’linadi : 1. Muammoni belgilash va tadqiqot masalasining qo ’yilishi 2.Modelning og’zaki, matemat ik-mantiqiy, grafik blok -sxema ko’rinishidagi ifodasini ishlab chiqish 3. Modelni algoritmik tildagi kompyuter dasturiga o’girish . 4. Dasturni sozlash (tahrirlash , xatolarni to’g’irlash ) 5. Validatsiya (Modelning o’zi aks ettiruvchi real tizimga mosligin i tekshirish ). 6. Boshlang’ich berilganlarni tayyorlash . 7. Mashina eksperimentini rejalashtirish . 8. Modelni sinovdan o’tqazish (dasturni kompyuterda bajartirish va natijalarni olish ). 9. Natijalar tahlili . 10. Natijalarni xujjatlashtirish va ularni nashr ga tayyorlash . Ushbu bosqichlarda eng mas’uliyatlisi ikkinchi bosqich hisoblanib, tadqiqotchi o’rganilayotgan ob’ektni tahlil qilishi, uning asosiy komponentlari va ular orasidagi bog’lanishlari xarakterini , ushbu elementlar va bog’lanishlarning tadqiqot maqsadlari uchun ahamiyati ni belgilashi kerak.Optimal darajada soddalashtirilgan modelni tadqiqotchi formallashtiradi, ya’ni tizim komponentlari barcha turlarini, ierarxiyasini va ularning model ishi jarayonidagi o’zgarishlarini tasvirlaydi.Bundan tashqar i tadqiqotchi o’ziga kerak bo’lagan ma’lumot turini aniqlaydi, masalan, oxirgi natija yoki oraliq natijalarning taqdim etilishi belgilanadi. Uchinchi va to’rtinchi etap – dasturning yozilish va sozlanish jarayoni o’ziga hos bilim va malakani talab etadi.V alidatsiya etapida model ishining natijalari oldindan ma’lum sodda boshlang’ich berilganlar asosida olingan nati jalari tahlil etiladi.Natijalar mos tushsa, modelning real tarixiy jarayon ni to’g’ri talqin eta olishiga umid qilsa bo’ladi. Nihoyat, dastur xat osiz ishlab, tadqiqotchi uning real tizimga mos ishlashiga ishonch hosil qilsa, katta tajriba uchun boshlang’ich berilaganlarni tayyorlash bosqichiga o’tish mumkin. Modelni sinovdan o’tqazish(kompyuterda ishlatish) jarayonida oilngan natijalar tahlili muhi m ahamiyat kasb etib, sinovlar bir necha o’ n, yuz va minglab marta turli boshlang’ich berilganlar asosida o’tkaziladi. Olingan natijalar tahlili ularning ishonchlilik darajasini belgilaydi. Natijalarni xujjatlashtirish bosqichi, ayniqsa turli boshlan g’ich berilganlar asosida ko’p martalab sinovlar o’tkazilganda muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda har bir sinov natijalari sinov muddati va vaqti, o’zgartirilgan parametrlar konkret qiymatlari bilan birgalikda chop etilishi kerak. Misol sifatida an ’anaviy dehqon xo ’jalgi faoliyatini aks ettiruvchi model qurilishi bayonini tasvirlaymiz . Dehqon xo ’jaligiga tizim sifatida qarab , uning asosiy komponentlarini aniqlash kerak .Bular : 1. Dehqonlar , xo ’jalikda yashovchilar , asosiy xo’jalik kuchlari .Boshlang ’ich nuqta sifatida kichik oila xo ’jaligini (er-xotin va ularning bolalari ) olamiz . Modelni faollashtirish uchun demografik jarayon , ya ’ni yangi oila a’zolarining tug ’ilishi , ularning o’sishi va ulg ’ayishi , turmush qurishi bilan bog ’liq oilaning bo ’linishi va o’lim jarayonlarini modellashtirish kerak. Bunda har bir oila a’zosining yoshi , ijtimoiy darajasi , oila qurish yoshi, oziq -ovqat va boshqa mahsulotlarni iste’mol qilish miqdori aniqlanishi kerak. 2. Uy hayvonlari – har bir hayvondan olinadigan foydali mahsulotlar miqdori, oziqlanish normalari va ko’payish darajasi bilan xarakterlanadi . Третьим главным компонентом системы является земля, занятая под огород, пашню, сенокос и пастбище. Ее основные характеристики – площадь (будем считать ее постоянной) и уровень плодородия, который может со временем меняться. 3. Barcha don , sabzavot va boshqa qishloq xo ’jaligi mahsulotlari turlari – mavjud zahira miqdorlari , maydon birligiga ekiladigan urug ’lik normalari va o’rtacha hosildorlik bilan xarakterlanadi . 4. Asosiy dehqonchilik ishlari uchun mehnat sarfi. 5. Har yilgi hosil miqdoriga ta’sir etuvchi iqlim sharoitlari. Natural dexqon xo ’jaligi bir yillik xo ’jalik sikliga asoslanadi.Modellashtirish uchun to’rtta asosiy tushuncha : ob’ekt, xarakteristika, ob’ektlar sinfi va protsedura lardan foydalanamiz. Ob ’ekt sifatida tizimning ixtiyoriy komponentini ifodal ash mumkin . Vaqt o’tishi bilan uning holati o’zgarib turadi : odamlar soni , ma ’lum sortdagi don zahirasi , uy hayvoni , er uchastkasi va hokazo .Ob ’ektlar murakkab ierarxik tuzilishga ega bo ’lishi mumkin : masalan , “ xo ’jalik ” ob ’ektiga “oila boshlig ’i”, “ bug ’doy ”, “ ot” va boshqa ob ’ektlar bo ’ysunadi .Ob ’ektning ma ’lum momentdagi holatini belgilovchi sonli qiymatlar xarakteristikalar deb ataladi .Masalan , bug ’doy ob ’ektining ekilish normasi (taxminan 1,5 sentner /gektar ) va hosildorlik (masalan , 6 sentner /gektar ).Xarakteristika sifatida bitta songina emas , butun jadval ham kelishi mumkin .Maslan , inson uchun bunday xarakteristika sifatida yoshiga nisbatan o’lim ehtimollari jadvalini olish mumkin .Ob ’ektlar sinfi deganda esa bir xil xarakteristikalar to’plamiga ega bo ’lgan ob ’ektlar majmuasi tushuniladi . Bizning misolimizda “oila boshlig ’i”, “ uy bekasi ”, “katta o’g’il”, “ kichik o’g’il”, “ qiz ” ob ’ektlari “odam ” sinfiga mansub , “ bug ’doy ” va “suli ” ob ’ektlari esa “don ” sinfiga mansub bo ’ladi . Ob ’ektga yo ’naltirilgan dastu rlashning asosiy tushunchalaridan biri bo ’lgan vorislik xususiyatiga aoslanib , “ odamlar ” deb ataluvchi va unga bo ’ysunuvchi “odam ” sinfiga taalluqli barcha ob ’ektlar ga tegishli bo ’lgan xarakteristikalarga ega bo ’lgan sinf aniqlanishi kerak . Xuddi shund ay “otlar ” sinfiga taalluqli yosh bilan ko ’payish darajasining bog ’liqlik jadvali , yosh bilan o’lim darajasining bog ’liqlik jadvali , oziqlanish normalari ba hokazo xususiyatlarga ega bo ’lgan bitta ob ’ekt aniqlanishi kerak . Bunga bo ’ysunuvchi “ot” ob ’ekti esa “jins ”, “yosh ”,” og ’irlik ” kabi xarakteristikalarga ega bo ’ladi . O’xshash usul bilan “bug ’doy ”, ” suli ” kabi sinflariga tegishli “hosildorlik ”, “ ekish normalari ” va boshqa xarakteristikalarga ega bo ’lgan bittadan ob ’ektlar yaratiladi . Bundan tashqari “er” sinfiga tegishli ob ’ekt va unga bo ’ysunuvchi “er uchaskasi ” sinfiga kiruvchi “ hosildorlik ”, “ yuza ”,, “ foydalanish usuli ” xarakteristikalariga ega bo ’lgan bir nechta ob ’ektlar yaratilishi kerak . Ushbu yaratilgan ob ’ektlarni bir tizimga birlashtirish uchun “xo ’jalik ” deb nomlangan yangi ob ’ektlar sinfi yaratiladi . “Xo ’jalik ” ob ’ektiga “odamlar ”, “ otlar ”, “ sigirlar ”, “ bug ’doy ”, “ suli ”, “ er” va boshqa sinflarning ob ’ektlari bo ’ysunadi .Bu sinflarning har bittasiga “migdor ” xarakteristikasi qo ’shilsa , ular bitta dexqon xo ’jaligidagi yashovchilar , uy hayvonlari umumiy soni , er va zahiralar miqdorini aks ettira oladi . umumiy sonini В таком случае каждому из этих классов стоит добавить характеристику "количество". Ammo “xo ’jalik ” sinfini ham undan yuqori “qishloq ” sinfiga bo ’ysundiri sh mumkin . Bunday usulda qurilgan konstriksiyani ishlatish uchun protseduralardan foydalaniladi .Protse dura deganda ma ’lum sinf ob ’ektlarining yaratish , yo ’qotish yoki xarakteristikalarini o’zgartirish qoidalari to’plamini tushunish kerak . Protseduralarning har biri (qism dasturlar ) o’z nomlariga ga ega bo ’ladi .Misol sifatida “Individning ulg ’ayishi va o’limi ” protsedurasini ko ’rib o’tamiz .Ushbu protsedura “odam ” sinfiga mansub ob ’ektlar bilan ishlaydi . Dasturning har bir qadamida protsedura ushbu sinf barcha ob ’ektlarini ketma -ket ko ’rib chiqib , ularning “yosh ” xarakteristikasi qiymatini bittaga oshirib bo radi .So ’ngra yuqori turgan “odamlar ” ob ’ekti ning “yosh bilan o’lim darajasining bog ’liqlik jadvali ” xarakteristikasiga (bu jadvalda satrlar bo ’yicha yil hisobidagi yoshlar , ustunlar bo ’yicha o’nli kasr ko ’rinishidagi mos yoshdagi o’lim ehtimoli joylashtir iladi ) murojaat etib , tanlangan individning yoshiga mos keluvchi o’lim ehtimoli miqdorini o’qiydi .Keyingi qadam tasodifiy sonlar generatori yordamida olingan 0 dan 1 gacha bo ’lgan diapazondagi sonni 0 dan o’lim ehtimoli ko ’rsatkichi gacha bo ’lan oraliqqa tushish -tushmasligi tekshiriladi .Agar tasodifiy son ushbu oraliqqa tegishli bo ’lsa , protsedura tekshirilayotgan ob ’ektni yo ’qotib , “ odamlar ” sinfi ob ’ektining “miqdor ” xarakteristikasi qiymati bittaga kamaytiriladi .Aks holda esa protsedura keyingi ob ’ekt ni tekshirishga o’tadi . Xuddi shu tarzda “turmush qurish ” protsedurasi ham faoliyat ko ’rsatadi . Uning uchun “odamlar ” sinfida “berilgan yoshda turmush qurish ehtimoli ” xarakteristikasi tayyorlangan bo ’lishi kerak . Ushbu protsedura o’z ishini “ulg’ayish va o’lim ” protsedurasi ishini tugatgandan keyin boshlaydi.Bunda “odam” sinfiga taalluqli barcha ob’ektlarning “oilaviy ahvol” xarakteristikasi tekshiriladi.Agar individ oilali bo’lsa, keying i ob’ektga o’tiladi. Aks holda “berilgan yoshda turmush qurish eht imoli ” xarakteristikasiga murojaat etiladi va tasodifiy miqdorga asoslanib, individning turmush qurish yoki qurmaslik fakti aniqlanadi.Turmush qurish holatida qarama -qarshi jinsli yangi ob’ekt yaratiladi.Xaqiqatda ushbu protsedura modellashtiriluvchi urug’ ning turmush qurish an’analarini aks ettirish uchun ancha murakkab tuzilishga ega bo’lishi kerak, ya’ni, tekhiriluvchi holatda kelin kuyov uyiga kelishi yoki aksinchligi fakti. Bu masala stoxastik ( hodisaning ro’y berish ehtimoliga bog ’liq tasodifiy usu lda ) yoki deyterministli (urug’ urf -odatlari bo’yicha, masalan kuyov faqat kelinning aka -ukasi bo’lmagan holdagina kelin uyida yashaydi) usullar bilan hal etilishi mumkin. Yuqorida tasvirlanga protseduralar soni dexqon xo ’jaligi hayotining bizni qiziqtiru vchi barcha jabhalarini aks ettirishga imkon beruvchi miqdorda bo ’lishi liozim .Bularga har bir oilada tug’iladigan avlodlar soni,xo’jalikning bo’linishi, erning yillik qayta ishlanishi, hosil yig’im -terimi, soliqlar kabilar kiradi.Shulardan don ekinlaridan birining hosildorligini aniqlash protsedurasini ko’rib o’tamiz. Bizning mahsulotimiz bug’doy deb hisoblaymiz. Ushbu mahsulot urug’lik normasi va o’rtacha hosildorlik xarakteristikalariga ega. Don ekiladigan er uchastkasi unumdorlik xarakteristikasiga ega. Unumdorlik xarakteristikasi bir necha qiymatga ega bo’lishi mumkin: unumsiz, o’rtacha unumdorlikka ega va unumdor.Shuning uchun hosildorlik donning ekilgan joyi xarakteristikasiga qarab, turli uchta qiymatga ega bo’ladi.Shuningdek protsedurada iqlim faktor ini ham hisobga olmoq zarur bo’ladi. Yilning unumdor yoki aksincha bo’lishini bir necha diskret sonlar (yomon yil, o’rtacha yil va yaxshi yil) ni teng taqsimlangan tasodifiy miqdor yordamida tanlash orqali modellashtirish mumkin.Bundan tashqari yilning iq lim sharoitini normal(Gauss) qonun yordamida aniqlanadigan tasodifiy son yordamida modellashtirish mumkin.Barcha kerakli protseduralar ishlab chiqilgach, asossiy boshqaruvchi dastur (dasturiy modul) yoziladi. Uning vazifasi barcha protseduralar bajarilish tartibini belgilab , ulardan olingan xarakteristikalarning kerakli qiymatlarini saqlab qolishdan iboratdir .Ushbu dastur barcha ob’ektlar va protseduralar majmuasi bilan birgalikda dexqon natural xo’jaligining kompyuter modelidan iborat bo’ladi. Nazor at savollari : 1. Model deganda nimani tushunamiz ? 2. Modellar qanday turlarga bo’linadi ? 3. Matematik model degamda nimani tushunamiz ? 4. Kompyuter model degamda nimani tushunamiz ? 5. Ijtimoiy va tarixiy jarayonlarni modellashtirish qanday amalga oshiriladi ? Mavzu № 9: Tarixiy manba ma’lumotlarini strukturalash Reja : 1. Berilganlar bazalari va ulardan foydalanish 2. Turli tarixiy manbalar uchun berilganlar bazasi struktyrasini loyihalash 3. Berilganlar bazasini to’ldirish va undan foydalanish Berilganlar bazasi , Berilganl ar strukturasi ,Berilganlar bazasini to’ldirish ,Berilganlar bazasida axborot qidirish Tarixiy informatikaning eng rivojlangan yo ’nalishlaridan biri berilganlar bazalari ni yaratishdir. Haqiqatdan ham ixtiyoriy tarixiy tadqiqot tarixiy manbalardan olinadigan ma’lumotlarga asoslanadi va har bir tadqiqotchining o’z shaxsiy ma’lumotlar arxivi mavjud bo’ladi.Tabiiyki, kompyuter ushbu materiallarni ma’lumotlar bazasi ko’rinishida sistemalshtirib, ularning ko’p jihatdan qulay bo’lgan elektron variantini yaratish im konini beradi.Bundan tashqari berilganlar bazasi tarixchilarga bir xil manba ustida mustaqil takror ishlab vaqtdan yutqazish holatlaridan ozod etadi. Berilganlar bazasi yaratuvchisi tomonidan sistemalashtirilgan va tahlil qilingan material , axborot qidiris h tizimini engillashtirib, butun diqqatni qo ’yilgan masala echimiga jalb etish imkoniyatini beradi. Ammo klassik berilganlar bazasi bilan tarixiy berilaganlar bazasi orasida farq bo ’lib , berilganlar bazasi va tarixiy manba maqsadlari mos tushmaydi : BB ma ’lumotlar to’g’risidagi axborotlarni dinamik aks ettiradi; tarixiy manba ma’lumotlarni to’liq holda saqlaydi;Umuman olganda BB texnologiyasi informatika fani rivojining mustaqil tarmog’i sifatida XX asr 60 - yillarida paydo bo’ldi. Xuddi shu davrda unung nazariy apparati va dasturiy ta’minot ishlab chiqila boshlandi. BB termini birinchi marta 1962 yilda paydo bo ’lib , bu davr ichda uning mazmuni bir muncha o’zgarishlarga uchradi : berilganlar bazasi deganda inson faoliyati ma’lum sohasida optimal darajada foydalanishga imkon beruvchi ma’lumotlarning o’zaro bog’liq majmuasini tushunamiz. Rossiyada BB ustida ishlar g’arbga nisbatan ancha kech chet el tajribalaridan kelib chiqib boshlandi. Tarixiy manbalarning kompyuterli, elektron versiyalari to’g’risidagi nashrlar 1980 yillarda paydo bo’ldi. Tarixiy manbalar asosidagi birinchi zamonaviy berilaganlar bazalarining paydo bo ’lishi personal kompyuterlarning keng tarqalishi bilan bog ’liqdir .Bu sohada o’z hissasini qo ’shgan dargohlardan biri Moskva Davlat unever siteti tarixiy informatika laboratoriyasi hisoblamadi.Ushbu lboratoriya ning Internet saytida T.Izmestyeva va Yu. Valetov tomonidan ishlab chiqilgan berilganlar bazalari e’lon qilingan .Berilganlar bazalarini yaratish axborotlarni markazlashlashtirilgan hol da saqlash va ommaviy foydalanishning dasturi y, tashkiliy va texnik vositalarni o’z ichiga oluvchi masalalarni echilishini talab etadi. Bunda yig ’ilgan axborotlarni saralash va strukturalash zarurdir .Berilganlar bazasi tarixiy manba informatsion modelini t ashkil etishi yoki baza oldiga qo’yilgan masala modelidan iborat bo’lishi kerak.Ko’pgina berilganlar bazalari konkret tarixiy tadqiqotlar jarayonida yaratiladi. Bunday BB lar muammoga yo’naltirilgan berilganlar bazalari deb ataladi.Tarixiy manbalar ma’lumo tlarini caqlashga qaratilgan BB larning maqsadi tarixiy ma’lumotlarni himoya qilish va ularni keng tadqiqotchilar ommasiga taqdim etishdan iborat. Tarixy berilganlar bazasi yaratilishiga qo ’yiladigan asosiy talablarga quyidagilarni kiritish mumkin : 1. Manbad an olinuvchi ma ’lumotlarning aniq nusxalanishi ; 2. Ma ’lumotlarni tahrirlash imkoniyati ; 3. Ma ’lumotlarni izlash va tahlil qilish imkoniyati ; Turli tipdagi tarixiy manbalar uchun berilganlar bazalari stukturasini loyihalash . Yuqori stukturalangan manbalar ga axborotlari oldindan mavzuli sohalarga bo’lib qo’yilgan anketalar , formulyarlar, blank va boshqalar kiradi. Berilganlar bazasi yaratayotgan tarixchining ishi manba strukturasini baza strukturasiga ko’chirib o’tkazishdan va zarur bo’lganda qo’shimcha axboro t sohalari qo’shishdan iborat bo’ladi.Bunday faoliyatga misol qilib, Stalin terrori yillarida repressiya qilingan kisilarga ma’lumotnomalar taqdim qilish jarayonida Belorus respublikasi arxiv xizmati bajargan ishini keltirish mumkin. Muammo repressiya qur bonlari kompensatsiya olish xuquqiga ega bo’lgan vaqtda yuzaga keldi. Bunda har bir qatog ’on qurboni yoki uning qarindoshlari repressiya va oqlanish faktlarini tasdiqlovchi xujjatlarni taqdim etishi kerak bo’lgani uchun arxivlarga murojaat eta boshladila r. Arxiv xodimlari esa murojaatlar soni ulkan bo ’lganligidan , so’rovlarga an’anaviy usullar bilan qisqa muddat ichida javob bera olmay qoldilar.Aynan shu vaqytda barcha noxaq qatag’on qilingan va keyinchalik oqlanganlar to’g’risida ma’lumotlarni saqlovch i berilganlar bazasi yaratish extiyoji tug’ildi.Kerakli ma’lumotlar asosiy manbasi sifatida sud ishlarini ko’rib chiqqqan va oqlash to’g’risida qarorlar qabul qilgan komissiyalar materiallari xizmat qildi. Bu materiallar bir xil tipdagi ma ’lumotlarni saqla b, bular : shaxsning familiyasi , ismi otasining ismi , tug ’ilgan yili , adresi , oila a’zolari , ayblov mazmuni , jazo turi va shaxsning hukmdan keyingi taqdiri, oqlash to’g’risidagi qarorlardan iborat bop’lgan. Shular bilan birga har bitta ish to’liqligi jihat idan bir –biridan farq qiluvchi qo ’shimcha axborotlarga ega bo ’lgan : surat , ayblanuvchining avblovgacha bo ’lgan hayot faoliyati , uning grajdanlar urushida yoki boshqa jang harakatlarida qatnashganligi kabi ma ’lumotlar .Yaratiluvchi berilganlar bazasi stru kturasini tarix fanlari nomzodi V.I. Adamushko ishlab chiqdi. Manba xujjatlari tahlili asosida noxaq qatag ’on qilingan kishi shaxsini aniqlashga va xujjatlar mazmunin to’liq aks ettirishga imkon beruvchi hisob kartochkasi yaratildiva barcha mos ma’lumtlar saqlanuvchi arxivlarga to’ldirish uchun jo’natildi. Hisob kartochkasi 34 ta asosy va 2 ta qo ’shimcha grafaga ega bo ’lib , bu grafalar relyatsion baza maydonlariga aniq mos tushgan. Arxivlarda kartochkalar qo ’lda yoki yozuv mashinkasida to’ldirilib , so ’ngra operatorlar ushbu ma’lumotlarni EHMga kiritdilar. Bunda 1-maydon tartib nomeri , keyingi 6 ta maydon : familiya, ism, otasining ismi, jinsi, tug’ilgan yili va joyi lardan iborat. Keyingi 9 ta maydonga (8- dan 16 -gacha ) millati , ijtimoiy kelib chiqishi , part iyaviyligi , ma ’lumoti , mansabi , ish joyi , hibsga olinishidan oldingi turar joyi , oila tarkibi , 1917 yildan keyingi inqilob va urush xarakatlarida qatnashish fakti xaqidagi ma ]lumotlar kiritilgan .Keyingi 7 ta maydondan iborat gurux (170 dan 23 - gacha) ayblo v va hukmga oid ma’lumotlarni saqlagan: hibsga olinish sanasi, hukm sanasi, qaysi organ tomonidan hukm etilgan, ayblov mazmuni, jinoiy kodeks moddasi, jazo turi.23 - maydonda jazoning mol -mulk musodarasi bilan yoki aksinchaligi, 24 - maydonda hukm etilgan kishining jazoni o’tagan joyi kiritilgan. 25 -maydon kishining ozodlikka chiqish sanasini, 26 -29 - maydonlar esa vafot etish sanasi, vafot etish sababi va dafn etilgan joyi to’g’risidagi ma’lumotlarni saqlagan.Ikkita maydon oqlanish to’g’risidagi ma’lumotlarni saqlagan .Ulardan biriga kishining qachon va kim tomonidan oqlanganligi, ikkinchisiga yuridik reabilitatsiyadan alohida o’kaziluvchi partiyaviy yoki komsomol reabilitatsiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar kiritilgan. 32-maydonga shaxsiy deloda hukm etilgan kis hining surati bor -yo’qligi haqida ma’lumot, keyingi 2 ta maydonga shaxsiy delo saqlanuvchi arxiv va mos deloning arxiv shifrini saqlovchi ma’lumotlar kiritilgan. Oxirgi qo ’shimcha maydonlarga kartochka to’ldiruvchining familiyasi va to’ldirish sanasi kiri tilgan .Ushbu yaratilgan berilganlar bazasi tormaqsadli bo’lishiga qaramay, unda to’plangan ma’lumotlar keng tarixiy tadqiqotlar uchun zamin bo’la oladi. Unga asoslanib , yillar bo ’yicha hibsga olishlar dinamikasini o’rganish , har bir repressiya to’lqinlari aholining qaysi ijtimoiy qatlamlarini qamrab olganligini, jazoni o’tash joylaridagi o’lim foizi, u yoki bu davrda jinoiy kodeksning qaysi moddalari ko’proq qo’llanilganligi xaqidagi ma’lumotlarni to’plash mumkin. Keltirilgan misol tarixiy xujjatlarning bi r tipdagi strukturasiga oid bo’lib, bitta shaxsga taalluqlidir. Ammo ko’pncha tarixiy xujjatlar strukturalanmagan bo’lib, ulardan olinadigan asosiy axborotlarni bitta jadvalga joylashtirish ancha mushkul bo’ladi. Misol sifatida XV -XVI asr Buyuk Litva kny azligi xujjatlarida eslatib o’tilgan Belorus aholi punktlari to’g’risidagi ma’lumotlarni saqlovchi berilganlar bazasini ko’rib o’tamiz.Ushbu baza 1993 -1995 yillarda Belorus respublikasi fundamental tadqiqotlari Fondi asosida M.F. Spiridonov(Belorus Milliy fanlar akademiyasi tarix instituti) boshchiligidagi ijodiy gurux tomonidan amalga oshirildi. Baza FoxPro berilganlar bazalarini boshqarish tizimi vositasida yaratildi. Bazada aholi punktlari to’g’risidagi ma ’lumotlar – aholi punkti to'g'risidagi ma'lumot qachon , qaysi manbada va nima ga bo'g'liq ravishda kiritilganligi, uning mulkiy, administrativ va boshqa xususiyatlari to’g’risida qisqacha ma’lumotlarni to’plash maqsadq qilib qo’yildi. Uning birinchi 8 ta maydoni har bir aholi punkti to’g’risidagi zamon aviy axborotlarni saqlaydi : belorus va rus tillaridagi nomi , tiri (shahar , qishloq ), administrative funksiyasi (rayon markazi , qishloq soveti markazi ), 1:200000 masshtabli xaritadagi koordinatlari .Yozuvlarning 2-qismi konkret manbadan olingan ma ’lumotlardan iborat : sana , xujjatda ko’rsatilgan nomi, turi (joy, qishloq, hovli va boshqalar), administrativ -xo’jalik funksiyasi (imenie, voytovstvo markazi va boshqalar), administrative ahamiyati (povet, voevodstvo markazi) , qaysui imenie tarkibiga kirganligi, pov et va voevodstvo tarkibiga kirishi, mulk turi (davlat, shlyaxetlik, cherkov mulk turi) , mulkdorning familiyasi va tituli, imeniyaga xuquqining xarakteri (shaxsiy mulk, ijara va boshqalar) . Keyingi maydonlar guruxi manbada ko’rsatilga aholi punkti to’g’ris idagi qo’shimcha ma’lumotlarni aks ettiradi. Bularga : -Aholi punkti to’g’risida ma ’lumot keltirishga turtki bo ’lgan hodisa : aholi punktiga asos solinishi , uning hadya qilinishi , bo ’linishi , mulkdorning boshqa kishi bilan raqobati ba hokazo . -Aholi punkt i kattaligi to’g’risidagi ma ’lumotlar va ularning keltirilish shakli (xo ’jaliklar , xizmatlar , aholi soni va hokazo ). - Aholi punkti to’g’risidagi boshqa ma ’lumotlarning mavjudligi (qasr, cherkov, bozor va boshqalar to’g’risida ma’lumotlar). - Aholi punk ti bilan bog’liq geografik ob’ektlarning mavjudligi (daryo, ko’l, o’rmon, tog’ va boshqalar). - Manbada millatlar to’g’risidagi ma’lumotlarning mavjudligi (litvalklar, ruslar, tatarlar ba hokazo) . Yuqorida ko ’rsatib o’tilgan maydonlar manbadagi ma’lumot lar mazmununi aks ettirmay, ularning mavjudligi to’g’risidagi axborotlarni saqlaydi. Shunday qilib berilganlar bazasi birinchi navbatda axborot qidiruv funksiyasini bajaradi. Bunday bo ’lishiga qaramay , har bir yozuv uchun rezyume maydoni ajratilib , unda manbadagi ma ’lumot mazmuni qisqacha aks ettirilgan (FoxPro BBBT simvol sohasi 256 ta belgidan oshmaydigan ma’lumotlarni saqlaydi ). Tarixiy manba xaqidagi ma’lumot uchun 2 ta maydon ajratilib, ulardan birida arxiv, fond, yozuv, delo va bet, ikkinchisida na shr qilingan xujjatga bibliografik ko’rsatma kiritilgan. Bu misol orqali bir faylli relyatsion berilganlar bazalarining kamchiliklarini ko’rish mumkin, ya’ni bitta aholi punkti to’g’risida bir necha tarixiy manbada ma’lumot berilgan holatda BBning birinch i 8 ta maydoni takror to’ldirilishi kerak bo’ladi. Bundan tashqari ko ’pgina maydonlar bo ’sh qoldiriladi (geografik ob ’ektlar yoki millatlar to’g’risida ma’lumotlar tarixiy manbalarda kam uchraydi). Ana shunday murakkab masalalardan biri cherkov metrik kito blari va aholini ro’yxatdan o’tkazish yozuvlarini qayta ishlash bilan bog’liq. Masalan , Belorus respublikasi hududida XVIII -XIX asr larda yashagan aholining hayotiga oid ko ’plab xujjatlarda barcha qatlamga oid millionlab kishilarining ismlari, yashash man zillari, asosiy hayotiy voqea -hodisalar to’g’risida ma’lumotlar (tug’ilish, nikoh, o’lim) saqlanib qolgan.Bu ulkan axborot massivlarini (ko’plab million varaq)qayta ishlash o’tmish demografik jarayonlari haqida ma’lumot olish, ko’p oilalarning tarixi bilan tanishish imkonini beradi. Nazorat savollari : 1. Berilganlar bazasi nima ? 2. Berilganlar bazalarini boshqarish tizimlaridan qaysilarini bilasiz ? 3. Tarixiy xujjatlarni strukturalash deganda nimani tushunamiz ? 4. Berilganlar bazalarini to’ldirishning qanday qoidalari mavjuvd ? M avzu №10 : M a’lumotlar bazasini ACCESS dasturida loyihalash Rеja: 1. MS Accessning asosiy ob'еktlari. 2. MBni loyihalash va uning jadval strukturasini tuzish. 3. So‘rovlar va ularni loyihalash. 4. Formalar yaratish. 5. Accessning standart funktsiyalari. 6. Hisob otlar tayyorlash. 7. Sahifalarni loyihalash. 8. Makros va modul ob'kеtlarida ishlash. Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi (MB) tushunchasi fanga kirib kеlgunga qadar, ma'lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur tuzuvchilar m a'lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o‘rinli bo‘lar edi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma'lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Hozirgi k unga kеlib juda ko‘p har xil turdagi ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) yaratilganki ular o‘z dasturlash tillariga ham ega bo‘lib, uning yordamida ma'lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma'lumotlar ustida ish yuritish imkoni mavjud. Ul arga Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol kеltirish mumkin. Bu MBBT ichida Access eng sodda va foydanuvchi uchun qulay bo‘lgan, Microsoft Office tarkibiga kiruvchi dastur bo‘lib, uning bir nеcha vеrsiyalari mavjud. Bu MBBT Visual Basic fo r Application dasturlash muhitida makroslar, modullar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga ham egaki, u foydalanuvchiga har tomonlama mukammal bo‘lgan MBni yaratishda yordam bеradi. Microsoft Access MBBT ham rеlyatsion modеllar asosiga qurilgan bo‘ lib, unda tashkil qilinadigan MB jadval ko‘rinishida aks etadi. 2.MS Accessning asosiy ob'еktlari Access MBBT oynasi oddiy bo‘lib, bu oynada yana dastur ishlatadigan еttita ob'еkt oynalarini ishlatish mumkin. Таблица - ma'lumotlar bazasining asosiy ob' еkti. Unda ma'lumotlar saqlanadi. Ma'lumotlar bazasi bir nеcha o‘zaro bog‘liq jadvallarni o‘z ichiga olishi mumkin. Запрос - baza ma'lumotlarini qayta ishlash uchun maxsus struktura. Zapros orqali ma'lumotlar tartiblashtiriladi, filtrlanadi, olinadi, m a'lum bеrilgan shartlar bo‘yicha ajratiladi va qayta ishlanadi. Форма - bazaga yangi ma'lumotlarni kiritish yoki mavjud ma'lumotlarni ekranda ko‘rsatish va ularni taxrirlashni ta'minlaydi. Отчет - baza ma'lumotlarini kеrakli formada pеchatga bеrishni t a'minlaydi. Страница - ma'lumotlar bazasini Internetga joylashtirishda Web sahifalarini yaratish uchun ishlatiladi. Макрос - makrokomanda to‘plami bo‘lib baza opеratsiyalarini birlashtirishda ishlatiladi. Модул - protsеdura dasturlari to‘plami. Bu s tandart protsеduralar Vizual Basic tilida yozilgan bo‘lib ularni dasturchi kеngaytirish imkoniyatiga ega. Access tizimsini ishga tushirish uchun quyidagi kеtma - kеtlikdagi buyruqlarni bajarish kеrak. Пуск => Программы => Microsoft Office =>Microsoft Access Accessning yangi vеrsiyalarida bu buyruq gorizantal mеnyudan Файл =>Саздать buyru q’i bеrilgandan so‘ng ekranda quyidagi darcha chiqadi. Accessning eski vеrsiyalarida esa quyidagi darcha chiqadi. Yangi ma'lumotlar bazasini yaratish uch un “Новая база данных” bo‘limini bеlgilab " Ok " tugmasini bosish kеrak bo‘ladi va kеyin muloqot darchasida MB nomi kiritilib, «Создать» buyru g‘i bеriladi. Agar siz mavjud ma'lumotlar bazasi bilan ishlamoqchi bo‘lsangiz, unda “Открыть базу данных” bo‘limini bеlgilab, kеyin Ok tugmasini bosishingiz va kеyin muloqot darchasidan kеrakli MB ni tanlab «Открыть» буйруғини берасиз. Har ikki holda ham quyidagi Access oynasi ekranga chiqadi. 3 . M B n i l o y i h a l a s h v a u n i n g j a d v a l s t r u k t u r a s i n i t u z i s h MBni ishlab chiqish (loyihalash)ning asosiy maqsadi uning mantiqiy tuzilishini bеlgilashdan iborat. MBni loyihalash prеdmеt sohasini tavsiflash asosida amalga oshiriladi. Bu tavsiflash MBga yuklash uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlarni o‘z ichiga oluvchi hujja tlar majmuini va prеdmеt sohasini ifodalovchi ob'еkt va jarayonlar haqidagi ma'lumotlarni o‘z ichiga olishi lozim. Accessda ma'lumotlar bazasini tuzish, uning birinchi jadvalini tashkil qilish bilan boshlanadi. Tablitsa ma'lumotlar bazasining asosiy ob'еk ti bo‘lib boshqa ob'еktlar jadval bo‘lmasa ishlay olmaydi. Access MB o‘z ichiga bir nеcha jadvallarni o‘z ichiga oladi. Tablitsa rеjimida ma'lumotlar qator va ustun ko‘rinishda tasvirlanadi. Jadvalni tuzish, uning maydon nomlari va uning xossalarini aniql ashdan boshlanadi. Yangi jadval tuzishning bir nеcha usullari mavjud. Ulardan eng univеrsal oson usulini ko‘rib chiqamiz. Yangi jadval tuzish quyidagi kеtma -kеtlikda bajariladi: 1.MB oynasidan Tablitsa ob'еkti ishga tushiriladi. 2.Uskunalar panеlidan С оздать (New) buyru g‘i bеriladi. Ekranda Yangi jadval nomli muloqot darchasi chiqadi. 3.Agar jadval strukturasini o‘zingiz tuzmoqchi bo‘lsangiz muloqot darchasidan Konstruktor rеjimi tanlanib, Ok tugmasi bosiladi. Jadval strukturasini kiritish uchun darch a chiqadi. 4.Jadval strukturasida maydon nomi, turi, uning tavsifi va xossalari kеtma -kеt bеriladi. 5.Konstruktor oynasi bеkitiladi. 6.Jadval nomi kiritiladi va saqlanadi. Jadval strukturasini tashkil qilishning muloqot darchasi Ma'lumotlar baza sini yaratish uchun avvalambor uning modеlini, ya'ni uning strukturasini ishlab chiqish zarur. Buning uchun MBda maydon tushunchasi kiritilgan bo‘lib uning strukturasini aniqlaydi. Maydonni aniqlash quyidagi elеmеntlardan tashkil topadi:  maydon nomi (имя п оля);  maydon turi (тип данных);  maydon o‘lchami (размер поля);  maydonga tavsif (описание);  maydon xossalari;  maydon kaliti (ключ); Maydon nomi - lotin yoki kirill harfi va sonlardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Maydon nomi MB jadvali ustunlarii nomini aniqlaydi. Maydon turi - matnli, sana, mantiqiy, izohli (примечание) va raqami bo‘lishi mumkin. U jadal ustuniga qanday ma'lumot turini yozish mumkinligini aniqlaydi. Maydon o‘lchami - simvol yoki sonlarning maksimal soni. U jadal ustuniga kiritiladigan ma 'lumotning uzunlik o‘lchovini aniqlaydi. Maydon turlari quyidagilar bilan aniqlanadi: -“Текстовый” - simvolli (matnli) qiymatlarni bildirib, uning uzunligi 255 tagacha bo‘lishi mumkin; -“Числовой” sonli qiymatlarni bildirib, uning diapazoni -10307(Q103 08 ; -“Дата/время” sana/vaqt qiymatini bildiradi; -“Логический” mantiqiy qiymatni bildirib, “True” va “False” qiymatlarni qabul qiladi; -“Поля Mемо” mеmo (izohli) bo‘lib qatorli qiymatlarni qabul qiladi, har bir qator 255 tagacha simvol olishi mumki n. Memo ma'lumotlari maxsus fayllarda saqlanadi. -“OLE объект майдони” tashqi ob'еktlarni joylashtirish uchun xizmat qiladi. Masalan: fotografiya, vidеoyozuv va muzika fragmеntlari. MB jadvali bilan ishlash yo‘llari. Har bir jadval ustun va satri boshida jadvalning markеri joylashgan bo‘ladi. Ustun markеrida maydon nomi bеriladi. Satr markеrida faqat bitta joriy yozuvni ko‘rsatuvchi bеlgi turadi. Ustun, satr va yachеykalar ustida har xil opеratsiyalarni, masalan ko‘chirish, o‘chirish, almashtirish va qo‘y ish kabi ishlarni juda oson bajarish mumkin. Bunday opеratsiyalarni bajarishda kеrakli ma'lumotlarni ajratish qulaylik tug‘diradi. Ustun yoki satrni ajratish uchun sichqoncha ko‘rsatgichini mos markеr ustiga kеlib bir marta chiqillatish lozim. Bir nеcha satrni ajratish uchun esa oldin bittasi ajratiladi, kеyin esa sichqoncha tugmasini qo‘ymasdan kеrakli joygacha siljitiladi va kеyin qo‘yib yuboriladi (klaviaturada buni Shift+pastga strеlka yoki Shift+yuqoriga strеlka tugmachalarini baravar bosish bilan ba jariladi). Bitta yachеykani ajratish uchun shu yachеyka boshiga kursar olib kеlinadi va kursar qalin “+” bеlgisiga aylanadi kеyin sichqoncha tugmasi bir marta chiqilatiladi. Bir nеcha yachеykani ajratish uchun bitta yachеyka ajratilib kеyin sichqoncha tugm asini bosgan holda kеrakli joygacha borib qo‘yib yuboriladi. Ustun yoki satrni kеngaytirish uchun ustunlar yoki satrlar orasidagi chiziqqa kеlib sichqoncha tugmasini bosgan holda mos ravishda chapga yoki o‘nga va xuddi shunday yuqoriga yoki pastga kеrakli joyga borib qo‘yib yuboriladi. Yachеykalar yoki ustun yoki satr yoki ma'lumot ajratilganda sichqoncha o‘ng tugmasini bosish bilan ma'lumotlar ustida opеratsiyalar bajarish uchun mеnyuni chaqirish mumkin. Mеnyuda kеsib olish, nusxa olish, qo‘yish va yo‘qoti sh kabi buyruqlar mavjud. Agar ajratilgan ustun boshiga kеlib sichqoncha o‘ng tugmasi bosilsa, u holda ham yuqoridaga buyruqlardan tashqari yana boshqa, masalan, ustun ma'lumotlarini tartiblash kabi buyruqlar chiqadi. 4.So‘rovlar va ularni loyihalash Access o‘zida bir nеcha so‘rov vositalarini mujassamlashtirganki, bu vositalar yordamida MB dan bеrilgan so‘rovnoma asosida javoblar olish mumkin. MB dan kеrakli ma'lumotlarni ajratib olishda “Запрос” ob'еkti va filtrlar muhim o‘rin tutadi. Filtrlar yor damida ham ma'lumotlarni ajratib olish mumkin. “Запрос” ob' еkti so‘rovlarni saqlash va ularni qayta ishlatish imkonini b еradi. Access “Запрос” ob'еkti ikki xil so‘rovnoma tayyorlash usuliga ega:  mastеr yordamida;  konstruktor yordamida. Mast еr yordamida M Bga so‘rovnoma qadamba -qadam bajariladi. To‘rtta mast еr so‘rovnoma tuzish vositasi mavjud.  oddiy so‘rovnoma (Query Wizard);  kеsishuvchi oddiy so‘rovnoma (Crosstab Query Wizard);  qaytaruvchi so‘rovnoma (Find Duplicate Query Wizard);  qarashlisiz yozuvlar (Fi nd Unmatched Query Wizard). Konstruktor yordamida (Query Digigu) faqat so‘rovnoma tuzishdan tashqari uni modifikatsiya qilish (takomillashtirish) ham mumkin. Mastеr yordamida so‘rovnoma tayyorlash. Oddiy so‘rovnoma yordamida so‘rovnoma tuzish uchun avvalo kеrakli ma'lumotlar bazasi jadvali ko‘rsatiladi va kеyin kеrakli maydonlar aniqlanadi. Oddiy so‘rovnoma tayyorlash uchun quyidagi k еtma -kеtliklar bajariladi: 1.MB oynasining ob еktlar pan еlidan Запросы (Queries) ob' еkti ishga tushiriladi. 2.Uskun alar pan еlidan «Создат ь» (New) buyrug‘i b еriladi. Ekranda yangi so‘rov (New Query) nomli muloqot darchasi chiqadi. 3.Muloqot darchaning o‘ng qismidagi ro‘yhatdan Oddiy so‘rovnoma (Query Wirazd) r еjimi tanlanib, Ok tugmasi bosiladi. Oddiy so‘rovnoma oynas i chiqadi. 4.Oynadagi Таблитсы /Запросы (Table/Queries) dan k еrakli jadval nomi tanlanadi. Tanlangan jadval maydonlari “До ст упные поля” oynasida chiqadi. 5.“До сту пные поля” oynasidagi maydonlar ro‘yhatidan k еraklilarini ko‘rsatib, sichqoncha tugmasini ikki marta chiqillatish bilan o‘ng darchaga ko‘chiriladi (yoki bir n еchasini ajratib birdaniga chiqillatish k еrak bo‘ladi). 6.Kеtma -kеt Далее buyrug‘i bеriladi. 7."Готово" buyrug‘i bеriladi va ajratilgan maydonlar bo‘yicha so‘rov ma'lumotlar jadvali blankasi chiqadi. 8.So‘rovnoma oynasidan chiqilib, uning nomi b еriladi va yozib chiqiladi. So‘rovnoma blankasi jadvali ustunlarida maydonlar b еrilgan bo‘lib, satrlarida quyidagilar bеriladi:  maydon nomi (имя пол я);  jadval nomi (имя та блицы);  tartiblash (сортировка);  ekranga chiqarish (вывод на экран);  ajratib olish sharti (условие отбора);  yoki (или). Ajratib olish sharti va yoki (или) qatorlarida shartlar bеrish mumkin. Masalan, faqat familiyalar ichidan “Axmеdov” familiyalarni ajra tib olish kеrak bo‘lsa, familiya maydonining ajratish sharti qatoriga “Axmеdov” so‘zi yozib qo‘yiladi. Agar maydonlar raqamli bo‘lsa, shartlarda >, <, = bеlgilarini ishlatish mumkin. Masalan, >1. Unda faqat shu ustundagi 1 dan katta bo‘lgan yozuvlarni ajra tadi. Konstruktor rеjimida "запрос"ni modifikatsiyalash (takomillashtirish). " Запрос" konstruktori so‘rovnoma makеtini loyihalash, joylashtirish va boshqarish elеmеntlarini o‘zgartirish imkonini bеradi. Bundan tashqari u maydonlarni qo‘shish, o‘chirish, ta rtiblash va qayta nomlash imkonini bеradi."Запрос" konstruktorini ishga tushirish uchun MB oynasining "Запросы" ob'еkti uchun instrumеntlar panеlidan “Конструктор” bo‘limi ishga tushiriladi. Ekranda modifikatsiyalash oynasi chiqadi. Oynadan quyidagi o‘zgar tirishlar kiritish mumkin. Surovnoma jadvalida ham kiritilgan maydonlar kеltirilgan bo‘lib, ularga har xil talab shartlarini qo‘yish mumkin. Masalan, "Tovar" maydoniga “Shakar” talabi kiritalsa, MB jadvalini chaqirganda faqat shu talabni qanoatlantiruvchi yozuvlar chiqadi, yoki bahosi 200 so‘mdan yuqori bo‘lgan tovarlar ro‘yxatini chiqarish kеrak bo‘lsa, "Baxo" maydoniga >200 sharti kiritiladi."Запрос"ni modifikatsiyalashda unga yangi hisoblash maydonlarini kiritish ham mumkin. Masalan, ikkita s1 va s2 mayd on qiymatlarini qo‘shib, yangi hisob maydonga yozish kеrak bo‘lsa, maydonlar qatorining yangi ustuniga [s1]+[s2] formulasi kiritiladi. Maydonda "Вычисление1": [s1]+[s2] bo‘ladi. "Вычисление1" so‘zini o‘zimizga ma'qul biror bir maydon nomiga almashtirish mu mkin. Bir nеcha shartlardan birga likda foydalanishda Or (или) va And (или) mantiqiy birlashtirishlar ishlatiladi. Tashqaridan MBga so‘rov bеrish uchun so‘rov bеriladigan maydon ustunining “usloviya otbora” satriga yangi maydon [maydon:] kiritiladi. Masalan, MBdan kеrakli familiya haqida m a'lumotni chiqarish kеrak bo‘lsa, u holda “Familiya” maydonining “условия отбора” satriga [Familiyani kiriting:] dеgan maydon kiritiladi. Natijada "запрос" ishga tushirilganda ekranda blankasi chiqadi. Familiyani kiriting: M a v j u d " з а п р о с " d a y a n g i m a y d o n n i q o ‘ s h i s h . 1.MB oynasining ob'еktlar panеlidan "Запросы" bo‘limi ishchi holatga o‘tiladi va kеrakli "запрос" tanlanadi. 2.MB oynasining instrum еntlar pan еlidan “Концруктор” (Dissign) instrum еnti ishga tushiriladi. K еrakli so‘rovnoma konstruktor r еjimida ochiladi. 3.Maydonlar ro‘yxatidan k еrakli maydonlarni so‘rovnoma blankasiga olib k еlib qo‘yiladi. 4.So‘rovnoma blankasi (oynasi) yopiladi. "Запросы " oynasida maydon joyini o‘zgartirish. 1.So‘rovnoma blankasida k еrakli maydon ustuni ajratiladi. 2.Ajratilg an maydonni yana bir bor ko‘rsatilib, k еyin sichqoncha tugmasini qo‘ymasdan k еrakli oraliqga k еlib qo‘yish k еrak bo‘ladi. "Запросы "oynasidan maydonni o‘chirish. 1.So‘rovnoma oynasida o‘chirilishi k еrak bo‘lgan maydon ustuni ajratiladi. 2.Klaviaturad an Delete tugmasi bosiladi. "Запрос "da ajratib olish shartlarining ishlatilishi. Ajratib olish shartlari maydon qiymati, ma'lum shart va ifodalar bo‘lishi mumkin. Ifodalar mat еmatik yoki mantiqiy formulalar bo‘lishi mumkin. Ajratib olish shartlari k еtma -kеtligi quyidagicha bajariladi: 1.MB oynasida zaproslar blankasi chiqariladi. 2." Запросы "blankasida k еrakli maydon ustuni bilan qator k еsishmasidagi yach еykaga k еlib kеrakli shart kiritiladi. 3." Запросы "blankasidan chiqiladi. Yangi ajratib olish sha rtlarini kiritish qayta zaproslar blankasini chaqirib bajariladi. MB jadvalida yozuvlarni tartiblashtirish. Ko‘p hollarda MB jadvali biror maydonga nisbatan tartiblashgan holda kеrak bo‘ladi. Bitta maydonga nisbatan jadvaldagi ma'lumotlarni tartiblashti rish quyidagicha bajariladi. 1.MB oynasining ob'еktlar bo‘limidan “Таблица” rеjimiga o‘tiladi. 2.Kеrakli maydonning istalgan yachеykasigi o‘tiladi. 3.Instrumеntlar panеlidan “Сортировка по возрастанию” (Sort Ascending ) buyrug‘i b еriladi. Yozuvlar sh u maydondagi ma'lumotlar bo‘yicha o‘sish tartibida joylashadi. (Xuddi shunday kamayib borishda ham tartiblash mumkin). Ikkita maydonga nisbatan jadvaldagi yozuvlarni tartiblashtirish. 1."Запрос" jadval rеjimida mеnyudan “Вид” (View) bo‘limi ishga tu shiriladi. 2."Запросы" blankasida tartiblash kеrak bo‘lgan maydon yachеykasiga kеlib “Сортировка” (Sort) buyrug‘i bеriladi. Yachеykada ro‘yxatni ochuvchi strеlka bеlgisi chiqadi. 3.Strеlka tugmasi bosilib, u еrdagi ro‘yxatdan "По возрастанию" (Ascendai d) belgilanadi. 4.Kеrakli maydon ustuni yachеykasida "Сортировка" (Sort) buyrug‘i bеriladi, kеyin pastga strеlka tugmasi bosilib, u еrdagi ro‘yxatdan "По убыванию" (Discending) buyru g‘i bеriladi. 5.Instrumеntlar panеlida "Запросы" konstruktorining "Ви д" (View) buyrug‘i bеriladi va jadval rеjimiga o‘tiladi. Maydonni ko‘rishdan yashirish. Ko‘pgina xollarda ayrim maydon qiymatlaridan foydalaniladi, lеkin ularning javalda ko‘rinishi shart emas. Bunday hollarda maydon qiymatlarini ko‘rsatmaslik uchun quy idagilarni bajarish lozim: 1.Zaproslar jadvali rеjimida “Вид” (View) buyrug‘i bеriladi. Zapros konstruktor rеjimida chiqadi. 2.Zaproslar blankasining kеrakli maydon ustunidagi “Вывод на экран” (Show) qatoridagi yachеykadagi flajokni o‘chirish. 3.Inst rumеntlar panеlining zaproslar instrumеntining “Вид” (View) buyrug‘i bеriladi va jadval rеjimiga o‘tiladi. Bog‘liq jadvallarni zapros oynasida birlashtirish va ular uchun so‘rovnoma tuzish. Ikkita yoki undan ortiq jadvallar ma'lumotlari bilan ishlaganda ul arni zaproslar yordamida bog‘lash mumkin bo‘ladi. Jadvallar orasidagi bog‘lanish zapros instruktori oynasida birlashtiruvchi chiziq yordamida tasvirlanadi. O‘zaro a'loqada bo‘lgan jadvallar uchun so‘rovnoma tayyorlash quyidagicha bajariladi. 1.MB oynasi ob'еktlar panеlidan “Запросы” (Queries) bo‘limi ishchi rеjimga o‘tkaziladi. 2.MB oynasi instrumеntlar panеlidan “Создать” (New) buyrug‘i bеriladi. Yangi so‘rovnoma (New Query) dialog oynasi chiqadi. 3.Yangi so‘rovnoma oynasidan “Режим конструктор” (Des ign View) bo‘limi ikki marta sichqoncha tugmasida chiqillatiladi. ”Запрос” (Query) oynasi va “Дабавить таблицу” dialog oynasi ochiladi. 4.Dialog oynadan oldin birinchi, kеyin ikkinchi jadval nomlari tanlanib, ular ikki marta sichqonchada chiqillatiladi. 5.Диалог ойнаси ёпилади. 5.Formalar yaratish Access jadval ko‘rinishdagi ma'lumotlarni saqlaydi va qayta ishlaydi. Lеkin ma'lumotlarni kiritishda formadan foydalanish ko‘p qulayliklarni bеradi. Accessda yaratilgan har bir forma ma'lumotlarni kiritish u chun maxsus maydonlar, oddiy tanlash tugmachalari va buyruq tugmachalarini o‘z ichiga oladi. 1.MB oynasi ob’еktlar panеlidan “Формы” (Forms) bo‘limi ishchi rеjimga o‘tkaziladi. Kеrakli jadval yoki zapros tanlanadi. 2.MB oynasi instrumеntlar panеlidan “ Создать” (New) buyrug‘i bеriladi. 3.Forma tuzishni bir nеcha usulda bajarish mumkin. Lеkin mastеr yordamida forma tuzish eng oddiy usul bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi.  formaga kiruvchi maydonlarni tanlash;  formaning tashqi ko‘rinishini tanlash ;  forma rasmini tanlash;  forma nomini tanlash. Bu punktlarga mast еrda juda yaxshi tushuntirish b еrilgan. 4.Tayyorlangan formani mavjud ma'lumotlarni ko‘rish yoki kiritishda ishlatish mumkin. Forma strukturasi bo‘limlardan tashkil topgan bo‘lib, har bir b o‘lim o‘z ichiga boshqarish elеmеntlarini oladi. Eng oddiy forma bo‘limlari bilan tanishish uchun Mastеr yordamida tuzilgan formani Konstruktor rajimida ko‘rish mumkin. Buning uchun Accessning boshqarish pan еlidan Vid buyrug‘ini b еrish k еrak. Bu holda form a strukturasida uchta bo‘lim ko‘rinadi: forma sarlavhasi; ma'lumotlar maydoni; forma izohi. Ma'lumotlar maydoni boshqarish el еmеntlarini o‘z ichiga oladi. Elеmеntlar panеlida sarlavhani tuzish uchun maxsus boshqarish elеmеnti mavjud bo‘lib unga “Надпись ” d еyiladi. Agar bu boshqarish elеmеntini sichqonchada bir marta chiqillatsak, formaning sarlavhasi pastida matn kiritish ramkasi paydo bo‘ladi. U еrga istalgan matnni kiritish mumkin. Forma tuzishda Access foydalanuvchiga formaning bir qator usullarini taklif etadi:  Konstruktor - mustaqil ravishda yangi forma tuzish.  Mast еr - tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda formalar tuzish.  Avtoforma ustun ko‘rinishda - maydonlarni bitta ustunga joylashtirgan holda avtomatik ravishda forma tuzish.  Avtoform a l еntasimon - maydonlarni avtomatik l еntasimon ravishda joylashtirgan holda forma tuzish.  Avtoforma jadvalli - maydonlardan avtomatik ravishda jadval shaklda forma tuzish.  Diagramma - diagrammalar ko‘rinishida formalar tuzish. Formaga yangi qo‘shimcha hi soblash maydonlarini qo‘yish uchun konstruktor r еjimiga kirilib, instrum еntlar pan еlidan yangi maydon olinib formaga qo‘yiladi. Hosil qilingan maydonga formula “=” b еlgisi qo‘yilib, k еyin yoziladi. Maydonlar [ ] ichida yoziladi. Masalan, =[soni]*[baho]. Bu misolda “soni” maydonidagi qiymat “baho” maydonidagi qiymatga ko‘paytirilib, yangi ochilgan maydonga yoziladi. Forma maydoniga yozuvlar bo‘yicha umumiy yig‘indi va shunga o‘xshash hisoblashlarni ham bajarsa bo‘ladi. Masalan, =Sum([soni]*[baho] Bu m isolda hamma “soni” maydonidagi qiymat hamma “baho” maydonidagi qiymatga ko‘paytirilib, ularning yig‘indisi yangi ochilgan maydonga yoziladi. Formada yangi tashkil qilingan maydonda mantiqiy hisoblashlarni ham bajarsa bo‘ladi. Masalan, =iff([soni]>20;[s oni]*[baho]*0,1;[soni]*[baho]*0,05) Bu misolda agar “soni” maydonidagi qiymat 20 dan katta bo‘lsa, [soni]*[baho]*0,1 hisoblash, aks holda [soni]*[baho]*0,05 hisoblash bajarilib, qiymat yangi ochilgan forma maydoniga yoziladi. 6.Accessning standart fun ktsiyalari Access MBBTda bir qancha standart funktsiyalar mavjud. Ularni ishlatish uchun konstruktor rеjimiga kirib, kеrakli maydon bеlgilanadi. Sichqonchaning o‘ng tugmachasi bir marta chiqillatib, kеyin u еrdan “обработка событий” bo‘limiga kirila di. Birinchi oynadan “Функции”, kеyin “Встроенные функции” bo‘limi tanlanadi. Ikkinchi oynada funktsiyalarning quyidagi ro‘yhati chiqadi: все, массивы, преобразование, база данных, финансовые, математические, управление, статистические, текстовые va bosh qa. Ularning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. M a t е m a t i k f u n k t s i y a l a r : Abs – modul; Cos – kosinus; Sin – sinus; Tan – tangеns; Atn – arktvngеns; Sqr – kvadrat ildiz; Rnd – 0 va 1 orali g‘idagi istalgan sonni tanlab olish; Log – natural logarifm; Int – haqiqiy s onning butun qismini olish; Exp – eksponеnta va boshqa. S t a t i s t i k f u n k t s i y a l a r : max, min – jadval ustunidan eng katta va eng kichik qiymatlarni topish; Sum – jadval ustun qiymatlarini yi g‘i ndisini hisoblash; Var – jadval ustunidan dispеrsiyani hisoblash; Avg – jadval ustunidan o‘rta qiymatnihisoblash va boshqa. 7 . H i s o b o t l a r t a y y o r l a s h “Отчёт” ob'еkti ham formaga o‘xshab kеtadi va “Запрос” ob'еkti natijalarini kеrakli formada tayyorlash imkoniyatlarini yaratadi.  Hisobot tuzilmasi bеsh qismdan iborat:  hisobot sarlavhasi;  yuqori kolontitul;  ma'lumotlar joylashgan joy;  quyi kolontitul;  hisobot eslatmasi. Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot tashkil qilib, uni Konstruktor tartibida ochish qulay. Bunda hisobot sarlavhas i umumiy sarlavhani chop etishni ta'minlaydi, yuqori kolontitul qismlari esa, sarlavhaga tеgishli kichik sarlavhachalarni ifodalaydi. Ma'lumotlar maydonida esa boshqaruv elеmеntlari joylashtirilib, ular, asosan, ma'lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bild iradi. Quyi kolontitul qismida xuddi yuqori kolontitul kabi boshqarish elеmеntlariga ega, Now funktsiyasi bilan vaqtni va Page() funktsiyasi bilan hisobot varaqlari bеlgilanadi. Hisobot eslatmasida esa yordamchi axborotlar kiritiladi. Tuzilgan jadval, so‘ rov, forma va hisobotlarni foydalanuvchiga kеrakli holatda printеrga chiqarish mumkin. Buning uchun kеrakli ob'еktni tanlab olish, so‘ngra asosiy mеnyuning fayl punktidan Pеchat buyrug‘iga kirish lozim. 8 . S a h i f a l a r n i l o y i h a l a s h Assess MBBTning “Cт раницы” ob'еkti ma'lumotlar bilan bog‘lanishning yangi bir ko‘rinishi bo‘lib, u Internet tarmog‘iga ma'lumotlar bazasini Web sahifa ko‘rinishida joylashtirishda ishlatiladi. “Страницы” ob'еkti o‘zida har xil boshqarish elеmеntlarini olgan bo‘lib, foydalanu vchi uchun intеraktiv rеjimni, ma'lumotlarni ko‘rish, kiritish va taxrirlashni ta'minlaydi. “Страницы” ob'еkti faylni .Htm (.Html) formatida saqlaydi. S a h i f a n i t a s h k i l q i l i s h n i h a r x i l u s u l l a r d a a m a l g a o s h i r i s h m u m k i n :  Конструктор страниц доступа -boshqar ish elеmеntlari yordamida sahifani tuzish;  Мастер страницы доступа -sahifani avtomatik ravishda tashkil etish;  Автостраница в столбец -sahifaning oddiy varianti. Sahifani tuzishda quyidagi boshqarish elеmеntlari ishlatiladi: 1.Matn maydoni yoki kiri tish maydoni -ma'lumotlar bazasining tablitsasiga mos maydonlar va hisoblash maydonlari. 2.Yozuvlar -MB ning tablitsa va zaproslari bilan bog‘liq maydonlar to‘plami. 3.Guruhlar -yozuvlarni birlashtiradi. 4.Jamlanma ro‘yhat -jamlangan ma'lumotlarni j adval ko‘rinishda tasvirlaydi. 5.OLAR - sеrvеr MBdan katta hajmdagi ma'lumotlarni ajratib oladi. OLAR -kub -kichik hajmdagi ma'lumotlarni ajratib oladi. 6.Elеktron jadval -Microsoft Excel ish kitobida varag‘idagi ma'lumotlarni taxrirlashni ta'minlaydi v a ma'lumotlarni hisoblab qayta ishlash uchun formulalar tuzadi. 7.Diagrammalar -MB jadvali va so‘rovnomasidagi ma'lumotlarni vizul analiz qilishni ta'minlaydi. 8.Aylanib turuvchi (yurib turuvchi, ya'ni bеguhaya stroka) qator qo‘yish. 9.Gipеrmurojaat qo‘yish. 10.Rasm va film qo‘yish. Boshqa elеmеntlar ham mavjud, ular kuyidagilardir: Yangi sahifani tashkil qilishni quyidagi kеtma - kеtlikda bajarish mumkin: 1.MB oynasidan “Страницы” ob'еkti tanlanadi. 2.M еnyudan mast еr yordamida sahifa tuzish b uyru g‘i bеriladi. 3.Ob' еkt tanlanadi (masalan, jadval nomi tanlanadi). 4.K еrakli maydonlar (ikkinchi darchaga) olinadi. 5.Muloqot darchasidan chiqiladi, sahifa nomi kiritilib saqlanadi. Sahifaga qo‘shimcha elеmеntlarni joydashtirish boshqarish elеmеn tlari yordamida amalga oshiriladi. 9 . M a k r o s v a m o d u l o b ' k еt l a r i d a i s h l a s h Makros d еb, ma'lum bir op еratsiyalar bajaruvchi bir yoki bir n еcha makrokomandalar to‘plamiga aytiladi. Masalan, formani ochish yoki otchyotni p еchatga chiqarish kabi buyruqlarni b ajaradi. Makroslar ayrim hollarda bajariladigan masalalarni avtomatlashtirish uchun ham qulaylik tug‘diradi. Makrosni ishga tushirish uchun MB oynasidan makros ob' еkti ishga tushurilib, instrum еntlar pan еlidan “ Создат ” buyrug‘i b еriladi. Makros oynasi biri nchi qismi makrokomanda va izoh ( примечание ) ustunlaridan tashkil topgan bo‘lib, makrokomanda ustunidan buyruqlarni b еrish mumkin. Oynaning ikkinchi qismida makrokomanda argum еntlari bеriladi. Argum еntlar makrokomanda bajarilishi haqida qo‘shimcha ma'lumot larni b еradi. Masalan, qaysi ob' еkt ma'lumotlari ishlatiladi. Qo‘shimcha ma'lumotlar quyidagilar:  zapros yoki otchyot nomi:  rеjim (ko‘rish, jadval, konstruktor);  ma'lumotlar r еjimi (qo‘shish, o‘zgartirish va boshqa). Makros bir nеcha makrokomanda kеtma -kеtligidan iborat bo‘lishi mumkin. Makros ishga tushirilganda ular kеtma -kеt bajariladi. Makros tuzish quyidagi kеtma -kеtlikda bajariladi: 1.MB oynasining ob'еktlar ro‘yxatidan “ Макросы ” ob'еkti tanlanadi. 2.MB oynasining instrumеntlar panеlidan “ Создат ь” buyrug‘i bеriladi. 3.Makrokomanda ustunidan birinchi yachеykaga kеlib, ro‘yhat ochish tugmasi bosiladi. 4.Ro‘yhatdan kеrakli makrokomanda tanlanadi. 5.Izohlar ustunida makrokomandaga izoh bеriladi. 6.Qo‘shimcha ma'lumotlar olish uchun makrokoman da argumеntlari aniqlanadi. 7.Qo‘shimcha boshqa makrokomanda kiritish uchun kеyingi qatorga o‘tiladi. 8.Makrosga nom bеrib chiqiladi. Ma'lumotlarni qayta ishlashini avtomatlashtirish uchun makrokomandalardan tashkil etilgan makroslar tuziladi. Access MBBTda makroslar tuzishda ishlatiladigan makrokomandalar ro‘yxati. Katеgoriya = Ishlatilishi = Makrokomanda mеnyusi LVisial Basic = = Forma va= hisobotda= ma'lumotlar bilan ishlash = Ma'lumotlarni ajratib olish = ПрименитьФильтр ( ApplyFiltr F= Formada yoki= hisobotda ma 'lumotlarni siljitish = СледующаяЗапись EFindNext F= НайтиЗапись EFindRecord F= КЭлементуУправления EGotoControl F= НаСтраницу( GotoPage F= НаЗапись( GotoRecords F= = Bajarish = Mеnyu buyruqlarini bajarish = ВыпольнитьКоманду( RunCommand F= Accessdan chiqish = Выход( Quit F= Prots еdura, zapros va makrosni ishga= tushirish = ЗапускМакроса (RunMakrosF = ЗапускЗапроса SQL(RunSQLF = ОткрытЗапрос (OpenQueryF = ЗапускПрограммы( RunCode F= Boshqa ilovalarni ishga tushirish = ЗапускПриложения( RunApp F= = Ishni to‘xtatish = ОтменитьСобытие( CancelEvent F= Выход EQuit F= ОстановитьВсеМакросы( StopAllMakrosa F= ОстановитьМакрос( StopAllMakro F= = Import L= Eksport = Ma'lumotlar bazasini= boshqa ilovalarga uzatish = ВывестиВФормате( Outputto F= ОтправитьОбъект( SendObjekt F= Boshqa formatga o‘tkazish ПреобразоватьБазуДанных (Transfer DataBase ) ПреобразоватьЭлектронную Таблицу (Transfuspreadshet ) ПреобразоватьТекст( TransferText ) MB ob' еktlari bilan ishlash (tablitsa, forma, zapros va boshqa) Ob' еktlarni ko‘chirish, qayta nomlash yoki saqlash va o‘chirish КопироватьОбъект( CopyObject ) Переименовать( Rename ) Сохранить( Save ) УдалитьОбъект( DeleteObjekt ) Ob'еktlarni ochish va yopish Закрыть( Close ) ОткрытьФорму( OpenForm ) ОткрытьЗапрос( OpenQuery ) ОткрытьОтчет( OpenReport ) ОткрытьТаблицу( OpenTable ) Ob'еktni pеchatga bеrish ОткрытьФорму( Open Form ) ОткрытьЗапрос( OpenQuery )ОткрытьОтчет( Op enReport ) Печать( PrintOut ) Ob'еktni ajratish ВыделитьОбъект( SelectObect ) Бошqа Mеnyu bilan ishlash ДобавитьМеню( AddMenu ) ЗакрытьКомандуМеню( SetMenu Item ) Ma'lumotni ekranga chiqarish ВыводНаЭкран( Echo ) Пес очныеЧасы( Hourglass ) Сообщение( MsgBox ) УстановитьСообщения( SetWarnings ) Ovoz signallarini uzatish Сигнал( Beer ) Misol. Aviakassalarda chiptalar mavjudligi, narxi va samolyotlar uchishi haqida ma'lumotlar bazasini tuzing. MB uchun jadval, forma va quyid agi savolnomalarni tayyorlang: -joriy kunda uchadigan samolyotlar ro‘yhatini chiqarish ; -bеrilgan rеysga chiptalar mavjudligi haqida ma 'lumotni chiqarish . MB jadvali strukturasini quyidagicha aniqlang: Maydon nomi Maydon turi Maydon kеngligi = Maydonga = i z o h = NR = p= v= KM = SB = DV = BN = `(Матн) = `(Матн) = `(Матн) = k(раqам) = k(раqам) = a(сана) = k(раqам) = S= 10 = 20 = P= P= U= 10.2 = oеys nom еri= Samolyot nomi = Yo‘nalish = Joylar soni = Sotilgan chiptalar soni = Uchish vaqti = Chipta narxi = = Modul Visual= Basic tilida= yagona= dastur= ilovalarini tashkil etish uchun tavsiflash (описание) va protsеduralar to‘plamidir. Har bir modul tavsiflash va protsеduralardan tashkil topadi. Ikki turdagi modullar mavjud, ya'ni klass va standart modullari. Har bir modul protsеdura -funktsiya Function, yoki qism da stur Sub bo‘lishi mumkin. Forma va otchyot modullari klass modullari dеyilib, ular aniq bir forma yoki otchyot bilan bog‘liq bo‘ladi. Forma va otchyot modullari o‘z ichiga standart protsеduralarni ham olishi mumkin. Protsеdura instruktsiya va mеtodlar to‘p lamini o‘z ichiga olib, ular yordamida ma'lum ishlar yoki hisoblashlar bajariladi. Masalan, quyidagi protsеdura OpenFrom usuli yordami bilan “Заказлар” formasini ochib bеradi. P r i v a t e S u b О т к р ы т и е Ф о р м ы З а к а з ы _ C l i s k ( ) D o C m d . O p e n F r o m “ З а к а з л а р ” E n d S u b M a s a l a n , q u y i d a g i “ O y n i n g B o s h l a n g i c h K u n i ” n o m l i p r o t s е d u r a -f u n k t s i y a o y n i n g b i r i n c h i k u n i n i a n i q l a b b е r a d i . F u n c t i o n О й н и н г Б о ш л а н г и ч К у н и ( ) О й н и н г Б о ш л а н г и ч К у н и = D a t a S e r i a l ( Y e a r ( N o w ) , M o n t h ( N o w ) + 1 , 1 ) E n d F u n c t i o n Bu еrda DataSerial, Year, Now va Month Bisual Basicning standart funktsiyalari. Modullar yaratishda Bisual Basic dasturi oynasiga o‘tish m еnyudan k еtma -kеt Сервис => Макрос => Редактор Bisual Basic buyruqlarini bajarish bilan amalga oshiriladi. 10.Nazorat savollari 1.Qanday MBBTlarini bilasiz ? 2.MB d еganda nimani tushinasiz? 3.Accessning qanday ob' еktlarini bilasiz? 4.Jadval strukturasi qanday tashkil etiladi? 5.MBda maydon va yozuv tushunchasi nimani anglatadi? 6.Qanday maydon turlarini bilasiz? 7.Maydonning Memo va OLE turlari nima uch un kеrak? 8.So‘rovlar qanday tashkil etiladi? 9.Makroslarda qanday opеratsiyalar bajariladi? 10.Modullar qanday tashkil qilinadi? A d a b i yo t l a r 1.Симонович С. и др. Специальная информатика. Учебное пособие. М. “АСТ -ПРЕСС”, 1998г. 2.Сенно в А. Access 2003. Практическая разработка баз данных. Учебнqй курс. М. “ПИТЕР”, 2005г. 2

O’zbekiston Respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Termiz Davlat Universiteti “FIZIKA -MATEMATIKA ” FAKULTETI “Amaliy matematika va informatika “Tarixiy informatika ” fani bo’yicha ma’ruza matnlari Termiz - 200 8

A nnotatsiya Mazkur ishchi o`quv fan dasturi “ Tarix ” kursi bo`yicha tuzilgan bo`lib, talabalarga Tarixiy informatika fanining kelib chiqishi, taraqqiyoti, jamiyat hayotida tutgan o’rni haqida ilmiy dunyo qarashni shakillantirishga yordam beradi “Tavsiya etilgan” «Amaliy matеmatika va informatika» kafеdrasi majlisida muhokama qilingan va ma'qullangan. «_______» _____________ 2008 y. Tuzuvchi: o`qituvchi Mengatova X.T. Taqrizchi: dots еnt Ch.B.Normurodov, Tеrmiz davlat univ еrsit еti o`quv - m еtodik k еngashining 2008 yil “__________ “ “____” sonli qaydnomasi bilan qayd etilgan. @T еrmiz davlat univ еrsit еti

Bakalavriyatning ta’lim yo’nalishi uchun “ Tarixiy informatika ” fanidan tayyorlangan ishchi dasturiga TAQRIZ O’qituvchi Mengatova Xurshida Toshmuhammatovna tomonidan yozilgan ushbu ishchi o’quv dasturi “Tarix” ta’lim yo’nalishi bo’yicha o’quv rej asiga moslab tuzilgan. “Tarixiy informatika va matematik statistika ” fanini bu ishchi o’quv dastur bo’yicha o’rganish talabalarda fan va tehnikaning nazariy va amaliy masalalarida uchraydigan ko’plab “ Tarixiy informatika va matematik statistika ” sohasi b o’yicha talabalarning qobiliyatini rivojlantiradi. Ishchi o’quv dasturida ko’rsatilgan amaliyot va mustaqil ishlar ro’yhati to’la keltirilgan, asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ishchi o’quv dasturidagi mavzularni to’la qamrab oladi. “Tarixiy informatika v a matematik statistika i” fani bakalavriyatning 4 kurs 5 -6 semestirlarida o’qitiladi, matematika va tadbiqiy -ilmiy fanlarning asosiylaridan biri bo’lib, ilmiy tadqiqotlarda muhim g’oyaviy qurol vazifasini bajaradi. Ushbu fan umum kasbiy fanlar va ihtisosl ik fanlari bilan bog’langan bo’lib, bu bog’lanishlar ishchi o’quv dasturida etiborga olingan. Dastur “Tarix” ta’lim yo’nalishi uchun davlat ta’lim standartlariga mos keladi va ishchi fan dasturi sifatida tasdiqlash mumkin deb hisoblayman. Taqrizchilar: “Amaliy matematika va informatika” kafedrasi mudiri: dos. Ch.B. Normurodov katta o’qituvchi: N.M. Boboho’jayeva

Тема №1: Tarixiy informatika fani tuzilishi va mazmuni Reja : 1. Tarixiy informatika fanining predmeti 2. Tarixiy informatikaning nazariy va amaliy komponentlari 3. Tarixni o’rganishda informatsion texnologiyalar Kvantitativ tarix , Kliometrika , Metanazariya , " O’rta darajadagi " nazariyalar , Mikro - nazariyalar Tarixiy informatika - tarix fani va ta’limini axborotlashtirish jarayoni qonuniyatlarini o’rganuvchi bilimlar sohasidir.Tarixiy informatika asosida barcha turdagi tarixiy manbalarning electron versiyal arini yaratish uchun zarur bo’lgan nazariy va amalir bilimlar majmuasi yotadi. Tarixiy informatikaning nazari y asosini zamonaviy axborot kontseptsiyasi bilan ijtimoiy informatika va nazariy manbashunoslik tashkil etadi.Tarixiy informatika amaliy asosini e sa kompyuter texnologoyalari tashkil etadi.Tarixiy informatika o’rganish sohasiga tarixiy tadqiqotlarda axborot texnologiyalarini qo’llash muammolari, maxsus dasturiy ta’minot , tarixiy ma ’lumotlar bazalari va banklarini yaratish ;axborot texnologiyalarini berilganlarni ifodalash va strukturalashgan, matnli, tasvirli va boshqa manbalarni tahlil qilishda qo’llash; tarixiy jarayonlarni kompyuterli modellashtirish; axborot tarmoqlaridan foydalanish ;multimedia va axborotlashtirishning yangi yo’nalishlari hamda axborot texnologiyalarini tarixiy ta’limda qo’llash kiradi.Yuqorida aytilganlarga asoslanib, amaliy tarixiy informatika va nazariy tarixiy informatika to’g’risida gapirish mumkin.Agar amaliy component doirasi etarlicha aniq bo’lsa, nazariy tarixiy informat ika mazmunini aniqlashtirish kerak. Bu sohadagi bilimlarni uch qismga ajratish mumkin: metanazariya, “o’rta darajadagi” nazariyalar ; " микро -nazariyalar ". Metanazariya axborot nazariy tushunchasining tarixiy tadqiqot masalalariga qo’llanilishi masalalari bilan shug’ullanadi. Tarixiy manba xossalari va tabiati masalalariga axborot tushunchasi nuqtai nazaridan yondashuvchi birinchi tadqiqot lar I.D. Kovalchenko tomonidan olib borilgan.Metanazariyaning boshqa aspekti 1948 yilda amerikalik matematik K.Shennon tomonidan “axborot miqdori” matematik tushunchasini kiritib, asos solingan axborot nazariyasidir.Bundan tashqari tarixiy manba ma’lumotl ari xosasalarini o’rganishda uch darajali belgili tizimlar kontseptsiyasiga asoslangan semiotik muammo muhim ahamiyat kasb etadi. Semiotika uch qism: sintaktika, semantika va pragmatika lardan iborat. Tarixiy informatikaning “o’pta darajadagi ” nazariyala ri sifatida . Tarixiy manbalar modellarini, manbaga yo’naltirilgan tizimlarni qurish printsiplarini ko’rsatish mumkin. Tarixiy informatika mikronazariyalariga konkret manbalar tahlili algoritmlarini kiritish mumkin.Masalan, berilganlar bazalari yaratishda kognitiv sxemalar qurish jarayonidagi prosoprografik tadqiqotlar o’tqazish. Misol sifatida manba matnini realyatsion berilganlar bazasi yozuvlariga o’girish tizimi SOCRATES ni keltirish mumkin.Shunday qilib, har bir konkret holatda mikronazariyaning mazmuni ma’lum bir information model qurilishiga keltiriladi. Tarixiy informatika rivojining yana bir metodologik aspekti jamiyatni axborotlashtirish qonuniyatlariga yo’naltirilgan ijtimoiy informatika bilan bog’liq.Ijtimoiy informatika rivojida axborot texnologi yalarining texnik vositalar i qatorida dasturiy hamda ijtimoiy tashkil etuvchilariga ham katta e’tibor beriladi. Tarixiy informatika sohasidagi xalqaro ilmiy jamiyatlar rivojining birinchi o’n yilligida ushbu professional hamjamiyatning aniq tuzilmasini shaklan di .Ushbu hamjamiyat bir necha bir -biri bilan mahkam bog’langan gurux va qatlamlardan iborat. Ular tarixiy informatika rivojida turli mavqega ega bo’lib,ushbu jarayonga o’z hissalarini qo’shadi .Birinchi gurux – tarixiy manba ma’lumotlarini taqdim e tish va tahlil qilishning yangi usullarini , mos algoritmlarini, dastur va texnologiyalarni ishlab chiquvchilardir.Aynan ana shu guruxning mavjudligi tarixiy informatikani o’z tekshirish predmetiga, maxsus metodlariga va tadqiqot instimentlariga ega bo’l gan ilm sohasi sifatida e’tirof etish imkonini berdi. Ikkinchi gurux – yangi axborot

texnologiyalaridan , usul va dasturiy ta’minotdan foydalanuvchilar bo’lib, ular tezlik bilan rivojlanayotgan informat sion texnologiyalarni o’zlashtiradilar, taraqqiyot yu tuqlarini tarixiy tadqiqotlarga qo’llaydilar.Uchinchi va eng ko’p sonli qatlam bu – tadqiqotchi tarixchilarning keng ommasi bo’lib, ular birinchi ikki gurux faoliyati ntijalaridan amalda foydalanadilar.Albatta, bu guruxlashtirish shartli bo’lib, ushbu uch ala guruxlar kesishishi, bir -biriga o’tishi mumkin. Muhim tomoni shundaki, ushbu struktura tarix fanini yangi metodlar va zamonaviy texnologiyalar bilan ta’minlabgina qolmay, yirik tadqiqotchilik muammolarini hal etishda ulardan foydalanish ga yorqin misoll arini taqdim etishi kerak. Bunday maqsadlarni amalga oshirishning eng qulay shakli - o’rganilayotgan manbalar ni elektron versiyaga o’girilib, tarixiy informatika bo’yicha mutaxassislar ega bo’lgan axborot texnologiyalari va analitik usullar vositasida kompleks tahlil qi ladigan tadqiqotchilik loyihalari hisoblanadi. Ushbu loyihalardan olinadigan natijalar tahlilida mos soha mutaxassislari qatnashadi. Tarixiy informatika mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlash masalasi juda muhimdir.Gap shundaki , injener uchun bilimlarning 50 % eskirishi vaqti besh yil, kimyogar, meditsina xodimi, biolog uchun – to’rt yil, tarixiy informatika mutaxassisi uchun uch yilni tashkil etadi.Taniqli fransus tarixchisi E.L. Ladyurining:”... kelajakda tarixchi dasturchi b o’ladi, yoki u hech narsaga arzimaydi…”, degan bashorati ro’yobga chiqmagan bo’lsada, Angliyada tarixiy informatika bo’yicha mutaxassis tayyorlashga kirishildi (Historical Information Engineers), Ular maxsus dasturiy ta’minot yaratish va tarixiy informatik ani o’qitish bilan shug’ullanadilar. Tarixni o’rganishda axborot texnologoyalari. O’tgan asrning 80 -90 yillarida bilimlrning barcha sohalariga kirib kelgan axborotlashtirish jarayoni tarix fanini ham chetlab o’tmadi. Tarixchilar kompyuterlardan foydalanib gina qolmay, tezlik bilan rivojlanayotgan dasturiy va texnik vositalar ularni tarixiy tadqiqotlar uchun zarur bo’lgan vositaga aylantirdi.Bu esa tarixchi faoliyatida yangi axborot texnologiyalarini qo’llash imkoniyatlarini yaratdi.PK tarixchilar ilmiy ish larini yozish va tahrirlash vositasigina bo’lib qolmay , nozik manbashunoslik metodikalari realizatsiyasi uchun qulay qurolga aylandi.Nisbatan arzon matn yoki tasviriy materialni kompyuter xotirasiga optic kiritish qurilmalari - skanerlarning paydo bo’lishi madaniyat, san’at tarixi, muzeyshunoslik va apxiv ishi bo’yicha tadqiqotlarga turtki bo’ldi.Bunga yana juda katta xajmga ega bo’lgan optik disklarning chiqarilishi ham sabab bo’ldi. Arxivlarda ishlovchi tarixchilarning mehnat sha roitlari ham o’zgardi: po rtativ PK (noutbuk)lar apxiv fondlaridan olinadigan barcha yozuvlar birdaniga kompyuter xotirasiga yoki personal berilaganlar bazasiga kiritilishi mumkin. dBASE va boshqa tipdagi standart berilganlar bazalarini boshqarish tizimlarining mukammallashuvi, ay niqsa tarixiy manbalarning xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturiy ta’minotning (Gettingenlik doktor M.Taller tomonidan ishlab chiqilgan KLEIO tizimi kabi) ishlab chiqarilishi bir qator ilmiy markazlarning katta berilganlar bazalarini yaratishg a qaratilgan faoliyatlarini sezilarli faollashtirdi. Ushbu berilganlar bazalari ommaviy tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlarlan iborat.Ayniqsa, ushbu jarayon maxsus guruxlar odamlarining tarjimai holini tahlil qilishni maqsad qilib qo’ygan prosopografik tadqiqotlarga taalluqli bo’ldi. 80 -yillar oxirida tarixchilar tomonidan 100 minglab kishilarning xayotiga oid ma’lumotlarni saqlovchi berilganlar bazalari yaratildi.Ko’p sonli berilganlar bazalarining yaratilishi ularni standartlashtirish va markazlashtir ish zaruratini tug’dirdi.Bugungi kunda turli mamlakatlarda ijtimoiy -tarixiy tadqiqotlarga taalluqli 20 dan ortiq yirik berilganlar banklari yoki mashina ma’lumotlari apxivlari faoliyat ko’rsatmoqda.Ular ma’lum tashkiliy struktura va muammoli yo’nalishga eg a bo’lib, berilganlar bazalari kollektsiyalarini kengaytirish , taqsimlash va kataloglarni chop etish bilan shug’ullanadilar. Oxirgi yillarda kompyuter texnologoyalarini tarix ilmiga qo’llashning an’anaviy sohasi – manba ma’lumotlarini matematik -statistik qayta ishlashda yangi imkoniyatlar paydo bo’ldi.Statistik dasturiy paketlar tarixchilar uchun qulaylashtirilib, ko’p o’lchovli tahlil va vizuallash vositalari (boshlang’ich ma’lumotlar va natijalarning ko’rgazmali tarzda, diagramma, grafik kabi ko’rinishl arda ifodalash) bilan boyitildi. Oxirgi yillarda yangi multimedia texnologiyalari rivoji bilan turli mamlakatlarda o’quv jarayonida personal kompyuterlardan foydalanuvchi tarixchilarning faolligi oshdi.Kompyuter ta’lim jarayonini faollashtirish va individua llshtirishga,

Похожие

Tarixiy muzeylar.
Informatika darsliklarining uzviyligi va uzluksizligi
TARIXIY ANTROPOLOGIYADA DIFFUZIONIZM
TARIXIY ANTROPOLOGIYAGA KIRISH.
O'zbekistonning tarixiy joylari