TIL, LISON VA NUTQ MUNOSABATI. TIL SATHLARI VA BIRLIKLARI. LISONIY PARADIGMA, LISONIY ZIDDIYAT VA UNING TURLARI. Reja: 1.Ilmiy bilish va uning bosiqchlari. 2.UMIS va AHVO tushunchalari. 3.Tilda UMIS va AHVOning xususiyatlari. 4.Til, lison, nutq tushunchalari.

1.Ilmiy bilish va uning bosiqchlari. Ilmiy bilish ilmiy tafakkur asosida borliq haqida bilim hosil qilishdir. Tabiat, jamiyat va inson tafakkuridagi murakkab, xilma-xil va rang-barang hodisalar mohiyatini, rivojlanish qonunlarini ilmiy o‘rganishning aniq usullari mavjud, ular ilmiy tadqiqotlarning yo‘nalishini ifodalaydi. Falsafa va fanda ilmiy bilishning ikki bosqichi farqlanadi: a) fahmiy (empirik, amaliy, tajribaviy) bilish; b) nazariy (idrokiy, mantiqiy, aqliy) bilish. Birinchi bosqichda o‘rganilayotgan manba, uning bo‘lim va tarkibiy qismlari, belgi-xususiyatini aniqlash, saralash, izchillashtirish va tasvirlash amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor o‘rganish manbaining tashqi, zohiriy xususiyatlarini aniqlashga qaratiladi. Aslida bu hali tom ma’nodagi ilmiy bilish emas, lekin ilmiy o‘rganishning zaruriy, tarkibiy qismi, bosqichi hisoblanadi. Buni Alisher Navoiy “Lisonut - tayr” dostonidagi “Ko‘rlar va fil hikoyati”da ko‘rlarning fil haqida tasavvur hosil qilishlari misolida tasvirlaydi. Nazariy bilish empirik, ya’ni fahmiy bilishsiz amalga oshmaydi. Amaliy bilish jarayonida to‘plangan faktik material nazariy bilish jarayonida aqliy tafakkur yo‘li bilan umumlashtirilib, ularning mohiyati ochiladi. Bu bosqich Navoiyning yuqorida tilga olingan asarida orifning fil haqida bilim hosil qilish usuli misolida bayon etiladi. Manbani o‘rganishning har ikki bosqichi ham birday muhim, ikkinchisini birinchisisiz, birinchisini ikkinchisisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ularni bir-biridan uzish, qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas. Bilishning ikki zaruriy bosqichi ham cheklangan. Nemis shoiri Gyote “ Nazariya quruq yog‘ochdir” deb nazariy bilishning hodisalardan uzilganligini uqtiradi. Bilishning ikki zaruriy bosqichi o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotida ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilshunosligi (XX asrning 20-yillaridan 80-yillarigacha) amaliy bosqichni bosib o‘tdi. Bu davrda amalga oshirilgan ishlar quyidagilardan iborat edi: 1) tilning bo‘limlarini aniqlash;

2) har bir bo‘limga doir birliklarni chegaralash; 3) birliklarning zohiriy alomatlarini yoritish. Fonetikada hozirgi o‘zbek tilidagi 6 ta unli, 24 ta undosh aniqlanib, ularning bevosita sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi xossalari (nutq a’zolarining harakati, tovushlarning eshitilishi, cho‘ziq/qisqaligi, baland/pastligi, kuchli/kuchsizligi kabilar) o‘rganildi. Biroq har bir tovushning mohiyati, ya’ni substantsiyasiga bu zohiriy belgilar qay darajada daxldor degan muammo nazariy o‘rganish jarayonida fonemalarning variant-invariantlik muammosi ostida tadqiq qilindi. Har bir tovushning mohiyati nazariy bosqichda ochib berildi. Bunday holatni morfologiyada ham kuzatish mumkin. Bunda so‘z turkumlari, har bir turkumga xos grammatik shakllar aniqlandi. Grammatik shaklning zohiriy belgilari – so‘zlarga qo‘shilish, ularni biriktirish jarayonidagi ma’no va vazifalari – nutqiy xususiyati tadqiq qilindi. Masalan, har bir kelishikning 20 dan 50–60 tagacha ma’nosi ajratilib, tavsiflandi. Bu ma’nolarni yanada ko‘paytirish mumkin edi. Zero hodisalar cheksiz, lekin ular qancha ko‘paysa, manba mohiyatini shuncha qorong‘ilashtiradi, to‘sib qo‘yadi. Quyidagi misollarga diqqat qiling: Gulnoraning kitobi, Gulnoraning opasi, Gulnoraning uyi, Gulnoraning yig‘isi. Bunda fahmiy (empirik) yondashuv qaratqich kelishigining “qarashlilik”, “mansublik”, “egalik”, “subyekt-harakat” kabi ma’nolarni farqlashni taqozo qiladi (qatorni yana davom ettirish va ma’nolar sonini ko‘paytirish mumkin). Bular – zohiriy ma’nolar, nutqiy hodisalardir. Empirizmda mohiyatga tomon bundan chuqurroq borish talab qilinmaydi. Nazariy o‘rganishda kelishikning har bir qo‘llanishidagi farqlardan “ko‘z yumilib”, umumiy jihat qidiriladi. Farqlarning ( kitob ), ( opa ), ( uy ), ( yig‘i ) va boshqa so‘zlar ta’sirida ekanligini nazariy yo‘l bilan aniqlaydi hamda shu asosda qaratqich kelishigining mohiyatini ochadi. Nazariy o‘rganish jarayonida til hodisalarida zohiriy (nutqiy) va botiniy (lisoniy) izchil jihat farqlanadi. Har bir birlik yondoshlari bilan o‘zaro munosabatda o‘rganiladi, ular bir sistema sifatida qaraladi. Masalan, yuqoridagi misolning birinchisida ( Gulnoraning kitobi ) qaratqich kelishigining “qarashlilik”, ikkinchisida ( Gulnoraning opasi ) “mansublik” nutqiy (xususiy) ma’nolari

voqelangan. Biroq qaratqich kelishigi shaklining barcha qo‘llanishi uchun umumiy jihat – “oldingi so‘zni keyingi so‘zga tobelash” ma’nosi bevosita sezgi a’zolari yordamida anglashilmaydi, balki idrok etiladi, shuning uchun u lisoniy ahamiyatga ega. Bu umumiylik yuqoridagi misollarda “ Gulnora so‘zining opa so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash”, “ Gulnora so‘zining kitob so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash” tarzida bevosita kuzatishga chiqqan, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan qiymat kasb etib, xususiylashgan. Empirik yondashuvda har bir birlik alohida-alohida tekshiriladi. Masalan, a unlisini boshqa unlisiz, biror zamon yoki kelishik shakli boshqasidan ajratib, uzib o‘rganiladi. Nazariy o‘rganish bosqichida esa ular o‘z sistemadoshi bilan yaxlitlikda tahlil etiladi. Har bir birlikning, deylik, unlining, boshqa sistemadoshi bilan o‘zaro munosabatida namoyon bo‘ladigan belgisi nazariyotchi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Til hodisalarini bu tarzda o‘rganish sistemaviy yondashuv deyiladi. Nazariy tilshunoslik har qanday birlikning mohiyati uning boshqa sistemadoshlariga munosabatini chuqur tahlil qilish bilan ochiladi, degan g‘oyaga tayanib ish ko‘radi. 2.UMIS va AHVO tushunchalari. Dialektika har qanday o‘rganish manbaida, borliqdagi har bir narsada ikki jihat borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli tushunchalar asosida sistemalashtiradi: umumiylik – alohidalik; mohiyat – hodisa; imkoniyat – voqelik; sabab – oqibat. Birinchi jihat (uni tegishli tushunchalarning bosh harflari asosida qisqacha UMIS deb ataymiz) narsalarning sezgi a’zolari asosida his etilmaydigan, aql bilan idrok etiladigan substansiyasidir. Ikkinchi jihat esa (AHVO – alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) UMISning voqelanishi, yuzaga chiqishi, namoyon bo‘lishi bo‘lib, uni tadqiqotchi, o‘rganuvchi kishi sezgi a’zolari yordamida his qila oladi.

UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) va AHVO (alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) munosabatini yaqqolroq tasavvur qilish uchun hammaga tushunarli bo‘lgan misolga murojaat qilamiz. Hovlida beshta har xil o‘rik daraxti bor deylik, ular bevosita kuzatishda berilgan, sezgi a’zolari yordamida his qila olamiz. Lekin ongimizda yaxlit “o‘rik” tushunchasi mavjud. U bevosita kuzatishda berilmagan, ko‘rganlarimiz, eshitganlarimiz asosida aqliy yo‘l bilan tiklangan. Falsafada ana shu “umuman o‘rik”ka nisbatan UMIS, muayyan, ko‘z oldimizda turgan o‘rikka nisbatan AHVO atamasi qo‘llanadi. Bevosita kuzatishda berilmagan UMIS va sezgilar yordamida his qilish mumkin bo‘lgan AHVOning biri ikkinchisisiz bo‘lmaydi. Masalan, “umuman o‘rik” tushunchasi xususiy, yakka, alohida o‘riklar haqidagi tasavvurlardan tiklansa, yakka o‘rik “umuman o‘rik”ning voqelanishi, muayyanlashuvi. UMIS va AHVOni farqli belgilari asosida quyidagicha tasavvur qilish mumkin (1-jadval): 1-jadval UMIS AHVO Moddiylikdan xoli M oddiylikka ega T akrorlanuvchan Betakror Cheklangan Cheksiz va h. Buni quyidagicha sharhlash mumkin: 1. UMISning moddiylikdan xoliligi va AHVOning moddiylikka egaligi. “Umuman o‘rik” UMIS sifatida ong orqali idrok etiladi. U o‘zida yakka, alohida o‘riklarning barcha umumiy belgilarini mujassamlashtirib, farqli jihatini chetda qoldiradi. Masalan, bir o‘rik – daraxti erta, ikkinchisi esa kech pishadi, uchinchisi achchiq danakli, to‘rtinchisi esa kam hosillidir. Bu farqli jihatlar “o‘rik” UMISida aks etmaydi. “O‘rik” UMISida barcha o‘riklar uchun umumiy bo‘lgan jihatlar mavjud. AHVO moddiy, kishi sezgi a’zolariga ta’sir qiladi. 2.UMISning takrorlanuvchanligi va AHVOning betakrorligi. “Umuman o‘rik” UMISi har bir o‘rik AHVOsida takrorlanadi. Borliqda qancha AHVO bo‘lsa ham,