TIL VA TERMINOLOGIYA REJA:  1.Termin va terminologiya haqida umumiy ma’lumot.  2. O‘zbek tili terminoloiyasi fanining maqsad va vazifalari.  3.Til haqida tushuncha.

Termin grekcha terminus so ‘zidan olingan bo ‘lib, chek, chegara degan ma’noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi.  Termin grekcha terminus so ‘zidan olingan bo ‘lib, chek, chegara degan ma’noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi.  Termin so ‘zi o ‘rnida ba’zan atama, istiloh so ‘zlarini ishlatish hollari uchrab turadi. Ammo bu to ‘g ‘ri emas. Atama termin so’ziga nisbatan tor tashunchani ifodalaydi. Istiloh so’zi esa arabchadir. Uni xalq tushunmaydi va meyorga aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi. Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.  Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.  . A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan,

sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik , ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi.  A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi. R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, “Bunday qat`iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir demak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” deya munosabat bildiradi. H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan quyidagicha yozadi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ”.  R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, “Bunday qat`iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” deya munosabat bildiradi. H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan quyidagicha yozadi: “Terminlar fan-texnika,

adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ”. Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yo llari har xil: boshqa tillardan so z ʻ ʻ olish, yangi so z yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, ʻ so z birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi ʻ kunda o zbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan so z olish ʻ ʻ va ichki so z yasash hisobiga ro y bermoqda. U yoki bu soha terminologik ʻ ʻ tizimining barkarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir.  Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yo llari har xil: boshqa tillardan so z ʻ ʻ olish, yangi so z yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, ʻ so z birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi ʻ kunda o zbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan so z ʻ ʻ olish va ichki so z yasash hisobiga ro y bermoqda. U yoki bu soha ʻ ʻ terminologik tizimining barkarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Terminalogiyaning o ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy ʻ tilda sinonimiya, omonimiya va kup ma nolilik tilning boyligi bo lsa, ʼ ʻ Terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun o zbek tilida yarimo tkazgich — chalao tkazgich ʻ ʻ ʻ — nimo tkazgich terminlari qo llanmoqda. ʻ ʻ Bu, o z navbatida, o qisho qitish ʻ ʻ ʻ va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi.  Terminalogiyaning o ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy ʻ tilda sinonimiya, omonimiya va kup ma nolilik tilning boyligi bo lsa, ʼ ʻ Terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina

tushunchani ifodalash uchun o zbek tilida yarimo tkazgich — ʻ ʻ chalao tkazgich — nimo tkazgich terminlari qo llanmoqda. ʻ ʻ ʻ Bu, o z ʻ navbatida, o qisho qitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. ʻ ʻ Shu sababli ham terminalogiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha ʼ tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum ʼ terminologik me yorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning rivojida ʼ fan sohalariga oid maxsus lug atlarni nashr qilib turish ham muhim ʻ ahamiyatga ega.  Shu sababli ham terminalogiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha ʼ tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum ʼ terminologik me yorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning ʼ rivojida fan sohalariga oid maxsus lug atlarni nashr qilib turish ham muhim ʻ ahamiyatga ega. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili”1 da mavjud bo‘lgan so‘z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda insoniy meros sifatida ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atagan va “u tilshunoslikning o‘rganish ob`ektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi”2 deb ko‘rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargachaaholida nominativ birlik, atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‘rganish tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi.  Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili”1 da mavjud bo‘lgan so‘z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish