MAVZU: TUPROQNING AGROFIZIK XOSSALARI VA ULARNING DEHQONCHILIKDAGI AHAMIYATI Reja: 1. T u p r o q n i n g a g r o f i z i k x o s s a l a r i v a u l a r n i n g a h a m i y a t i 2 . H a y d a l m a q a t l a m n i n g t u z i l i s h i v a u n i y a x s h i l a s h u s u l l a r i . 3.Tuproqning strukturasi v a u n i y a x s h i l a s h u s u l l a r i

1. T u p r o q n i n g a g r o f i z i k x o s s a l a r i v a u l a r n i n g a h a m i y a t i Tuproqning mexanik tarkibi va struktura holati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan agrofizikaviy xossalari hamda unda kechadigan fizikaviy jarayonlar tuproqning suv, havo va issiqlik rejimlari, shuningdek o‘simliklarning o‘sib rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega. Tuproqning agrofizikaviy xossalari ko‘plab omillar, jumladan, tuproqning qattiq, suyuq, gazsimon qismi va tirik fazalari tarkibi, ular nisbati va o‘zaro ta’siri kabilar bilan bevosita bog‘liqdir. Tuproqning qattiq qismi 45 %, suyuq qismi 25 %, gazsimon qismi 25 % va organika qismi 5 % ni tashkil qilsa eng yaxshi strukturani tashkil qiladi. Tuproqning agrofizik xossalariga tuproqning solishtirma og‘irligi, hajmiy og‘irligi, haydalma qatlam tuzilishi, plastikligi, yopishqoqligi kabilar kiradi. 3-rasm. Tuproq qatlamlari. Ma’lum hajmdagi absolyut quruq tuproq qattiq qismi og‘irligining +4  haroratdagi xuddi shunday hajmdagi suvning og‘irligiga bo‘lgan nisbatiga tuproqning solishtirma og‘irligi deyiladi. Tuproqning solishtirma og‘irligi uning minyeralogik tarkibi va chirindi miqdoriga bog‘liq. Tuproq tarkibidagi minyerallarning solishtirma og‘irligi 1,25 - 5,3 oralig‘ida bo‘lib, organik moddalarniki 1,25 - 1,80 atrofidadir. Turli tipdagi tuproqlar va ularning ayrim genetik gorizontlarining solishtirma og‘irligi bir xil bo‘lmaydi. Umuman tuproqlarning o‘rtacha solishtirma og‘irligi 2.5 - 2,6 atrofida bo‘ladi. Tabiiy tuzilishi bu holatdagi absolyut quruq tuproq vaznining shunday hajmdagi suv og‘irligiga nisbati tuproqning hajmiy og‘irligi deyiladi va g/sm 3 da ifodalanadi. Hajmiy og‘irlik tuproqning mexanikaviy va minyeralogik tarkibiga,

chirindi modda miqdoriga, strukturasi, qovushmasi, shuningdek ishlanish darajasiga bog‘liqdir. SHuning uchun ham tuproqning hajmiy og‘irligi tuproq tipi, turiga, qatlamlarning tarkibi va xususiyatlariga ko‘ra 0,9 dan 1,8 gacha o‘zgarib turadi; sug‘oriladigan bo‘z tuproqlarning hajmiy og‘irligi o‘rtacha 1,2-1,4, og‘ir mexanik tarkibli botqoq tuproqlarda esa 1,7-1,9 atrofida bo‘ladi. 2. Haydalma qatlam tuzilishi va uni yaxshilash usullari Haydalma qatlam–tuproqning eng ustki o‘simlik ildizining asosiy va mikroorganizmlar faoliyat olib boradigan qismi bo‘lib hisoblanadi. O‘simlikning o‘sish va rivojlanishi haydalma qatlam va undagi faol oziqa elementlari hamda mikroorganizmlar faoliyatiga bog‘liq. O‘simlik ildizlarini yerga chuqurroq borishi va yon tomonga taralishi faqat haydalma qatlam qalinligiga emas, balki o‘simlik turiga, naviga,tuproq xususiyatiga, iqlim sharoiti va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Kapillyar va nokapillyar g‘ovakliklar nisbati 1:1 bo‘lganda tuproqning suv, havo va oziq rejimi eng qulay bo‘ladi. Tuproqning havo suv, oziq va issiqlik rejimlari haydalma qatlam tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Tuproq uchta fazadan: qattiq,suyuq va havodan iborat. M. V. Muhammadjonov ma’lumotlariga qaraganda, g‘o‘zaning vegetatsiya davri oxirida 1 tupining umumiy ildiz massasi 65,68 g bo‘lgan, shundan 40,36 g, Fedchenko tajriba stansiyasida o‘tkazilgan tajribada esa umumiy ildiz massasi 61,78 g bo‘lgani xolda buning 39,78 g xaydalma qatlamda joylashganligi aniqlandi. Haydalma qatlam qanchalik qalin, unumdor bo‘lsa o‘simliklarning ildiz tizimi shunchalik chuqur qatlamlarga taralib o‘sadi va syerhosil bo‘lib etiladi. Haydalma qatlami qalin yerlarda nam tuproqning pastki qatlamlariga o‘tadi va atmosfyera bilan tuproq o‘rtasida havo almashinishi yaxshilanadi. Tuproqning qattiq fazasi va undagi bo‘shliqlar hajmlarining nisbati haydalma qatlam tuzilishi deyiladi.

Tuproq bo‘shliqlari (g‘ovaklari) shartli nokapillyar va kapillyarga bo‘linadi. Bunda tuproq agregatlari, strukturlari va yirik qum zarrachalari orasidagi bo‘shliqlar nokapillyar g‘ovaklikka, tuproq agregatlari ichidagi hamda mayda zarachalarning bir-biriga tegib turgan tor qilsimon oraliqlari esa kapillyar g‘ovaklikka mansubdir. Nokapillyar va kapillyar g‘ovakliklarning yig‘indisi tuproqning umumiy g‘ovakligini tashkil etadi. Qanday g‘ovakliklarni kapillyar eki nokapillyar deyish ancha murakkab masala. SHuning uchun ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan ma’lumotlarga amal qilamiz. Masa-lan, diametri 1-2 mm dan kichik g‘ovakli kapillyar, undan kattalari esa nokapillyar g‘ovaklik deyiladi. Tuproq g‘ovakliklarini noka-pillyar va kapillyarlarga ajratish uning ayrim fizik xossalarini aniqlashga imkoniyat yaratadi. Tuproq tuzilishi muhim unumdorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. CHunonchi, tuproqning nokapillyar va kapillyar g‘ovakliklar xajmining nisbati uning suv o‘tkazuvchanligiga, suv ko‘taruvchanligiga, nam sig‘imiga, nam bug‘lanishiga, havo almashinishiga va mikroorganizmlarning faoliyatiga ta’sir etadi. Tuproq tuzilishini o‘zgartirish yo‘li bilan ayerob va anayerob mikroorganizmlarning faoliyatini kuchaytirirish yoki susaitirish mumkin. Ayerob baktyeriyalarning faoliyati rivojlantirilsa, organik moddalarning minyerallashishi tezlashadi. Aksincha, anayerob jarayonlar kuchaytirilsa, organik moddalarning parchalanishi sekinlashadi. Nokapillyar g‘ovakliklar ko‘paysa, namning tuproqni ustki qatlamidan quyi qatlamiga harakati tezlashadi va aksincha. Agronomik nuqtai nazardan bu ikki xil g‘ovaklikning nisbati katta ahamiyatga ega. Kapillyar g‘ovaklik suvni botiq yoki bo‘rtma kuch bilan o‘zida ushlab turish xususiyatiga ega, nokapillyar g‘ovaklik esa suvni o‘zida ushlab turolmaydi va gravitatsion kuch bilan quyi qatlamlarga harakat qiladi. Kapillyar g‘ovakliklar tufayli ekinlar sug‘orilgandan keyin yana suv qo‘yg‘unga qadar o‘tgan vaqt mobaynida tuproqning quyi qatlamlaridan o‘simlik ildizi taralgan qatlamlarga nam ko‘tarilib uni suv bilan ta’minlaydi. Tuproq suvni

quyi katlamlarga yaxshi o‘tkazsa-yu, kapillyar g‘ovaklik yaxshi bo‘lmasa nam yukori qatlamlarga ko‘tarilmaydi, demak sug‘orishning nafi yaxshi bo‘lmaydi. Tuproqning tuzilishi mexanik tarkibiga, donadorligiga va uning joylashishiga bog‘liqdir. Tuproq (zarrachasi) agregatning yiriklashishi bilan umumiy, ayniqsa nokapilyar g‘ovaklik orta boradi. Buni Doyarenko ma’lumotlaridan ham ko‘rish mumkin. (1.2- jadval) 1.2-jadval Agregatlarning yirik-maydaligiga ko‘ra tuproq tuzilishi (tuproq xajmiga nisbatan % hisobida) G‘ovaklar Agregatlarning diametri (mm) 0,5 0,5-1,0 1-2 2-3 3-5 K apillyar 44,8 25,5 25,1 24,5 23,9 Nokapillyar 2,7 24,5 29,6 35,1 38,7 Umumiy g‘ovaklik 47,5 50,0 54,7 59,6 62,6 Tuproqning zichligi uni agronomik nuqtai nazardan ta’riflashda etarli ko‘rsatkich bo‘lolmaydi, ammo uning muhim tabiiy xossalarini aniqlashda bu ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Tuproqning o‘rtacha zichligi yoki hajm massasi muhim ahamiyatga ega. Ammo tuproqning zichligi tushunchasini uning qattiqlik tushunchasi bilan chalkashtirmaslik kyerak. Yerga botib yoki suqilib kirayotgan biror narsaga ko‘rsatayotgan qarshiligi tuproqning qattiqligi deyiladi va kg/sm 2 bilan ifodalanadi. Tuproqning qattikligi zichligi, yopishqoqligi va namligiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Mexanik tarkibi og‘ir, ya’ni ishlash-haydash, kulьtivatsiyalash va hokazolar qiyin bo‘lgan tuproq zich tuproq deyiladi. Bunday tuproqlarga ko‘p miqdorda organik o‘g‘itlar solib, qumoq tuproqlarga qaraganda zichligini birmuncha kamaytirish mumkin. SHunda zichlik agrotexnika tadbirlarining sifatli o‘tkazilishiga to‘sqinlik qiladi. SHuning uchun ham, masalan, kuzgi shudgorlashdan oldin yerning holatiga qarab, zarur bo‘lsa sug‘orib, yer etilgandan keyin haydash lozim.