URG’OCHI HAYVONLAR JINSIY A’ZOLARINING MORFO- FIZIOLOGIYASI. Reja: 1. Har xil turdagi urg’ochi hayvonlar ichki va tashqi jinsiy a’zolarining tuzilishi, farqlanishi. 2. Tuxumdonlarning anatomo-gistologik tuzilishi. 3. Follikulogenez, ovulyasiya turlari va sariq tananing morfofunksiyasi.

Kerakli asbob-uskuna va jihozlar: kafedradagi asosiy va qo’shimcha adabiyotlar, stendlar, aslahalar, jihozlar, mulyajlar, preparovka materiallari. Mashg’ulotning borishi: Tashqi jinsiy ( Genitalia yexterna ) a’zolarga jinsiy lablar, qin dahlizi va klitor; ichki jinsiy ( Genitalia interna ) a’zolarga qin, bachadon, tuxum yo’llari, tuxumdonlar va sariq tana kiradi. Jinsiy lablar - ichki va tashqi yuzalardan iborat bo’lib, tashqi yuzasi ter va yog’ bezlariga juda boy pigmensiz teridan, ichki yuzasi esa shilliq pardadan iborat bo’lib, ko’p qavatli yassi yepiteliy bilan qoplangan. Jinsiy lablar yelastik muskul tolalari va venoz qon tomirlar to’riga boy bo’lib, jinsiy aloqa paytida qonga to’lishadi. Klitor - g’ovak tanadan tuzilgan bo’lib, Erkak hayvonlar jinsiy a’zosi rudimenti hisoblanadi. Klitorda sezuvchi nervlar juda ko’p bo’ladi. Qin dahlizi - urg’ochi hayvonlar jinsiy a’zolarning yeng keyingi bo’limi bo’lib, tashqi lablar bilan tugaydi. Qin dahlizining shilliq qavati ko’p qavatli yepiteliy xujayralari bilan qoplangan. Unda limfa tugunlari va pastki tomonida vestibulyar bezlari bo’ladi. Sigirlarda qin dahlizidagi bezlar klitorning yoniga ochiladi. Cho’chqalarda dahlizning yon g’ovak to’qimalari bo’ladi. Qin dahlizining uzunligi sigir va biyalarda 8-14 sm, qo’y va echkilarda 4-5 sm va cho’chqalarda 5-10 sm bo’ladi. Qin - jinsiy qo’shilish a’zosi va tug’ish yo’lining bir qismi hisoblanadi. Qinning orqa qismi qin dahliziga ochiladi. Qinning shilliq pardasi yassi ko’p qavatli yepiteliy xujayralari bilan qoplangan bo’lib, bezlar bo’lmaydi. Muskul qavati ichki aylana va uzunasiga joylashgan tashqi tolalardan iborat. Qinning uzunligi sigirlarda 22-28, biyalar-32, qo’y va echkida - 8-12 sm, cho’chqalarda ularning katta-kichikligiga bog’liq bo’ladi. Bachadon - bachadon yembrional taraqqiyot davrida Myuller kanalidan yuzaga keladi. Bachadonda yembrion rivojlanadi, shuning uchun ham uning shilliq pardasi turli davrdagi o’zgarishlarga mufoviqlashgan, ya’ni otalangan tuxumni qabul qilish, ona tanasi bilan birikishi uchun moslashgan va qon tomirlariga boy bo’ladi. Bachadon tanasi va buyin qismlaridan iborat bo’ladi.

Sigirlarda bachadon tanasi uzunligi 2-6, qo’ylarda - 2-4, biyalarda - 4-8 va cho’chqalarda - 5-6 sm bo’ladi. Bachadon buyinchasi uzunligi sigirlarda - 12, qo’ylarda - 3-4, biyalarda - 8-15 va cho’chqalarda - 8-20 sm, bachadon shoxlari- ning uzunligi sigirlarda - 14-30, qo’y va echkilarda - 10-20, biyalarda - 14-30 va cho’chqalarda - 100-200 sm. gacha bo’ladi. Bachadon devori 3 qavatdan: tashqi zardob qavati (perimetrium), ichki shilliq parda (yendometrium) va o’rta muskul qavatidan (miometrium) iborat bo’ladi. Tashqi zardob parda orqali bachadonga qon tomirlar va nervlar o’tadi. Shilliq parda silindirsimon yepiteliy xujayralar bilan qoplangan, unda naysimon bezlar bor. Bachadon shilliq pardasida har xil burmalar hosil bo’ladi. Muskul qavat bachadon buynida yaxshi rivojlanib, sfinktor hosil qiladi. Bu sfinktor faqat jinsiy qo’shilish va tug’ish vaqtida ochiladi. Bachadon shoxlari va tanasining shilliq pardasida yarim dumaloq, burtik shakldagi to’rt qator joylashgan karunkulalar bo’lib, har bir qatorda 10-14 tadan bo’ladi. Karunkulalar soni sigirlarda 88-126 ta, echkilarda 90-100 ta, qo’ylarda 88- 110 tagacha bo’ladi. Ch o’ ch q alarda ko’p bola tug’ishi sababli bachadon juda uzun (2 metrgacha) bo’lib, ichaksimon uralib joylashadi. Uning tanasi kalta, buyni esa ancha uzun bo’ladi. Homilaning atrofida xorion pardasi joylashgan bo’lib, uning so’rg’ichlari (kriptalar) bachadon shilliq qavatida joylashgan karunkulalarning ichiga o’sib kirib homilaning oziqlanishini ta’minlaydi. Sut yemizuvchi hayvonlar bachadoni tuzilishiga ko’ra, 4 tipiga bo’linadi: 1. Qo’ shalo q bachadon (quyon, fillarda); 2. Ikkiga bo’lingan (kemiruvchilarda); 3. Ikki shoxli ( q ishlo q xo’jalik hayvonlarida); 4. Oddiy bachadon (maymun va odamlarda). Qo’shaloq bachadon ung va chap qismi bachadon qiniga ayrim teshikchalar bilan ochiladi. Ikkiga bo’lingan bachadonning qo’shaloq bachadondan farqi shundaki, uning har ikkala qismi bir-biriga yaqinlashib, bachadon qiniga bitta teshik bilan ochiladi.

Ikki shoxli bachadon ikkala qismi birlashib, bachadon tanasini hosil qiladi va tanasidan ikkita shoxlari chiqib turadi. Oddiy bachadonning o’ng va chap qismlari qo’shilib ketadi. Tuxumdonlar - oval shaklda bo’lib, sigir, qo’y va echkilarda taz bo’shlig’ida bachadon shoxlarining uchi bilan asosi o’rtasida, cho’chqalarda qorin bo’shlig’ining orqangi uchinchi bulagida joylashgan. Tuxumdonlar jinsiy bezlari hisoblanib, ularda tuxum xujayrasi hosil bo’ladi, rivojlanadi va voyaga yetadi. Shuningdek, urg’ochilik jinsiy gormonlari - yetrogenlar (yestradiol, yestron, yestriol) va sariq tana gormoni progesteron ishlab chiqilib, bu gormonlar ta’sirida urg’ochi hayvonlarda jinsiy quzg’alish, qo’yikish va jinsiy moyilik yuzaga keladi. Tuxumdonlarni kattiligi turli hayvonlarda turlicha bo’lib, sigir va cho’chqalarda uzunligi o’rtacha 2-5 sm, qo’ylarda - 0,8-2 sm, biyalarda - 3-12 sm gacha bo’ladi. Tuxumdonning og’irligi sigirlarda - 14-19, qorako’l qo’ylarida - 1-2 va echkilarda - 2,5 grammgacha bo’ladi. Sigir, qo’y va cho’chqalarning tuxumdoni ustidan maxsus oqish parda bilan qoplangan bo’lib, bu pardadan tuxumdonning ichiga tomon nozik biriktiruvchi to’qima tolalari yo’nalgan. Tuxumdon pustloq va mag’iz qismlaridan iborat bo’lib, pustloq (follikulyar qism) qavatida har xil rivojlanish bosqichidagi yoki atreziyaga uchragan ko’plab follikulalar va mag’iz (qon tomir) qismida to’rsimon biriktiruvchi to’qimadan iborat qon tomirlari va nerv tolalari bo’ladi. Follikulalarda yosh tuxum xujayralari (ovogoniy) va birinchi tartibli ovositlar joylashgan. Ovositlar bir qavatli yassi yepiteliy xujayralari bilan uralgan. Tuxumdonning pustloq qismida generativ yepiteliy xujayralaridan tuxum xujayrasi hosil bo’ladi. Tuxumdonda bir vaqtda bir necha follikulalar hosil bo’lib, yetila boshlashi mumkin. Hosil bo’lgan follikulalarni ko’pchiligi yetilishning u yoki bu bosqichida qayta so’rilib ketadi, ya’ni atreziyaga uchraydi. Biya va sigirlarda odatda 1-1,5 sm kattalikdagi bitta, ayrim xollarda 2 ta follikula yetilishi mumkin bo’ladi. Qo’y va echkilarda 1 - 2 ta, ayrim hollarda bir

vaqtda 6-7 ta, cho’chqalarda 15-20 ta hatto 40 tagacha follikulalar yetilishi mumkin. Sigirlarning tuxumdonlari biyalar tuxumdoniga nisbatan anchagina kichik va oval shaklga ega. Katta yoshdagi hayvonlarda o’ng tuxumdon chap tuxumdonga nisbatan biroz katta bo’ladi. Qo’y va echkilarda esa tuxumdonlar dumaloq shakliga ega. Generativ xujayralardan hosil bo’lgan tuxum xujayrasi dastlab follikulalar yepiteliysi bilan uralgan bo’ladi, follikula yepiteliy xujayralari doimo bulinib ko’payib turadi va tuxum xujayrasining atrofini bir necha qavat bo’lib urab oladi. Shunday qilib, dastlabki follikula hosil bo’ladi. Tuxum yo’li - tuxumdon bilan bachadon shoxi o’rtasida joylashib, tuxumdonda yetilgan tuxum xujayralarini bachadonga o’tkazishga xizmat qiladi va otlanish joyi hisoblanadi. Tuxum yo’li uzunligi sigirlarda 20-28, qo’y va echkilarda 14-16, biyalarda 10-30, cho’chqalarda 15-30, itlarda 4-10 sm gacha bo’ladi. Sariq tana - ichki sekresiya bezi bo’lib, progesteron gormonini ishlab chiqaradi, bu gormon bachadon shilliq pardasiga ta’sir qilib, uni yembrionni qabul qilishga tayyorlaydi. Haqiqiy va yolg’on sariq tana farqlnadi. Haqiqiy sariq tana deb tuxum xujayrasi otalangandan keyin hosil bo’lgan sariq tanaga aytiladi. Yolg’on sariq tana har bir ovulyasiyadan so’ng paydo bo’lib turadi. Tuxum xujayrasi otalanmaganda yolg’on sariq tana ko’p vaqt o’tmay atrofiyaga uchraydi. Sariq tana tomonidan ishlab chiqariladigan progesteron «bo’g’ozlik gormoni» - deb ataladi. Progesteron gormoni bachadonni bo’g’ozlikka tayyorlaydi, bug’ozlikni saqlab turadi va jinsiy qo’zg’alishni ya’ni, follikulalarning yetilishini to’xtatib turadi. Tuxum xujayrasi otalanib, hayvon bo’g’oz bo’lsa bu holat butun bo’g’ozlik davrida davom yetadi va hayvon tug’ib, oradan ma’lum vaqt o’tganidan so’ng yana jinsiy sikl boshlanadi. Agar hayvon otalanmagan bo’lsa sariq tana 13- 14 kundan keyin qayta so’rilib ketadi va yana qo’zg’alish bosqichi boshlanadi.