Usmoniylar imperiyasining zaiflashuvi Reja: Kirish. 1.Buyuk usmonli imperiyasi: ibtido va intiho 2.Usmonli imperiyasida milliy inqiloblar va urushlar 3.Usmoniylar imperiyasi qulashi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH Saljuqiylarning Ko‘nya sultonligidan so‘ng Anatoliya bir qancha mustaqil bekliklarga bo‘linib ketdi. Zaiflashib qolgan Vizantiya imperiyasi ko‘pgina Anatoliya viloyatlarini turklarga boy bergandi. Mana shunday beyliklardan birida Usmon I hukmronlik qilgan. Uning imperiyasi Usmonli imperiya yoki Yevropada Ottoman deb atalishi ham Osman, ya’ni Usmon I nomidan olingan. Usmonlilarning kelajagi Usmonning tushi deb atalgan afsonada yoritilgan. Unga ko‘ra yosh Usmon imperiyaning kelajagini oldindan ko‘ra oladi. Usmonning tushida imperiya katta daraxt shaklida bo‘lib, ildizlari 3 ta qit’aga cho‘zilgan, shoxlari esa osmonni qoplagan ekan. Uning tushida ildizlar 4 ta daryo – Dajla, Frot, Nil va Dunaygacha borib yetgan. Usmonlilar islom diniga qat’iy amal qilishgan va islom nomi bilan jang qiladigan zobitlarga tayanishgan. Usmonli turklar degan nom XIII asrda, aniqrog‘i, 1299-yilda paydo bo‘ladi. Keyingi asrda esa hokimiyat kengayib borib, sharqiy O‘rtayer dengizi va Bolqon yarim oroligacha cho‘ziladi. 1326-yili Bursa shahri bosib olingach, u Usmoniylar davlatining yangi poytaxtiga aylangan. Muhim shahar hisoblangan Saloniki esa 1387-yil istilo qilingan. So‘ngra Usmoniylar Bolqon tomon yurish qilib, 1389- yilda Kosovodagi jangda g‘alaba qozonishadi. Shu tariqa Yevropaning boshqa hududlarini ham egallash boshlanib ketadi. O‘rta Sharqdagi salib yurishlari esa Bolqon va Anatoliyaning kattagina qismini egallab ulgurgan Usmonli turklarni to‘xtata olmadi. Qulab borayotgan Rim imperiyasining so‘nggi shahri Konstantinopol esa uzoq vaqt davom etgan janglardan so‘ng 1453-yilda Usmoniylar qo‘liga o‘tadi. XVI va XVII asrlarga kelib Usmoniylar imperiyasi 3 qit’ada turli madaniyat, til va dinga mansub bo‘lgan xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirgandi. 1683-yil Venaga bo‘lgan yurish muvaffaqiyatsiz yankun topgach, Imperiya sekin-asta tanazzulga yuz tutishni boshladi. 1 . XIV asr o'rtalarida tashkil topgan Usmonli imperiyasi bir necha asrlar davomida eng yirik jahon kuchlaridan biri bo'lib qoldi. 17-asrda imperiya uzoq

davom etgan ijtimoiy-siyosiy inqirozga yuz tutdi. 20-asrning birinchi yarmida to plangan ichki qarama-qarshiliklar va tashqi sabablar Usmonlilar ʻ imperiyasining qulashiga olib keldi BIRINCHI JAHON URUSHI Usmonlilar imperiyasi nima uchun quladi? Urush arafasida u chuqur inqirozga uchradi. Uning sabablari quyidagilar edi:imperiya tarkibiga kirgan xalqlarning milliy ozodlik kurashi; 1908 yilgi Yosh turklar inqilobida ifodalangan islohot harakati. Birinchi jahon urushida Germaniya va Avstriya-Vengriya tomonida ishtirok etish imperiyaning qulashi uchun boshlang'ich nuqta bo'ldi. Jang yomon o'tdi.Yo'qotishlar shunchalik katta ediki, 1918 yil oktabrga kelib Usmonli qo'shinlarining soni umumiy maksimal sonning 15 foiziga (1916 yilda 800 ming kishi) qisqardi.Usmonli imperiyasining qulashi sabablari haqida qisqacha umumiy holat urush davrida shakllangan mamlakatda. Iqtisodiyot tuzatib bo'lmas darajada zarar ko'rdi. Urush yillarida soliqlar sezilarli darajada oshdi. Bu imperiyaning musulmon bo'lmagan xalqlari orasida ham, arablar orasida ham norozilikning keskin kuchayishiga olib keldi (Hijozdagi arab qo'zg'oloni). XORIJIY ISHG'OL 1918 yil oktyabr oyida Mudrosda sulh imzolandi. Shartlar juda qiyin edi: butun armiya va flotni zudlik bilan demobilizatsiya qilish;O'rta er dengizi bo'g'ozlarining ochilishi (Bosfor va Dardanel);barcha Usmonli garnizonlarini taslim qilish va hokazo.Sulhning 7-moddasi, agar bu harbiy zarurat tufayli bo'lsa, Antanta qo'shinlariga "har qanday strategik muhim nuqtalarni" egallashga ruxsat

berdi.Usmonlilar imperiyasi qachon va nima uchun quladi?- Usmonlilar imperiyasi bir qancha sabablarga ko‘ra quladi. Gap shundaki, Porta (evropaliklar ba'zan Osm imperiyasi deb ataydilar) o'sha davrdagi boshqa mamlakatlardan ko'ra yomonroq rivojlangan tartib edi. Turkiyaning qulashi sabablarini iqtisodiyotning qoloqligidan izlash kerak. Sanoat nihoyatda kam rivojlangan edi. Eskirgan feodal tuzum hukmronlik qildi. Aholining aksariyati o'qish va yozishni bilmas edi. Temir yo'llar yo'q edi, aloqa yomon rivojlangan. 15, 16 va hatto qisman 17-asrda buyuk va shafqatsiz Usmonli imperiyasi XVIII asrdayoq sezilarli darajada zaiflashdi va uning hukmronligi zaiflashdi. 19-asrda esa Usmonli imperiyasining qudrati va uning jahondagi qudrati barbod bo‘ldi. 19-asrda Usmonli imperiyasi "Yevropaning kasal odami" deb nomlangan. Albatta, imperiyaning qulashi bir kunda sodir bo‘lmaydi. Bu hatto bir yilda ham sodir bo'lmaydi. Imperiyaning qulashi asrlar davom etadigan jarayondir. Hammasi 1683 yilda Vena devorlari oldida Usmonlilarning yirik mag'lubiyati bilan boshlandi. 1680-yillarga kelib Turkiya deyarli yengilmas edi. Va 1683 yilda turklar Vena shahrini qamal qilishdi. Ammo Vena aholisi hujumlarni jasorat bilan qaytarishdi, ular orasida taniqli harbiy strateglar ham bor edi. Va keyin Polsha qiroli Yan Sobesskiy shahar aholisiga yordamga keldi. Turklar qaltirab qochib, qamalni olib tashlashdi. Xristianlar boy o'lja olishdi. 1699 yildayoq Karlovits shartnomasi imzolandi. Turkiya Transilvaniya, Krishana, Maramuresni yo'qotdi. Uning chegaralari janubga ko'chdi. 18-asrning birinchi yarmi Turkiyaning nisbiy muvaffaqiyati bilan tavsiflanadi. U Qora va Azov dengizlariga chiqish imkoniyatini saqlab qoldi, garchi u Banatni yo'qotib qo'ygan bo'lsa ham, 1739 yilda turklar tomonidan qaytarilgan. Biroq, 1760-yillardan boshlab Turkiyaning muvaffaqiyatlari barbod bo'ldi. 1774 yilda Kuchuk-Kaynardji shartnomasiga ko'ra Turkiya Dnepr va Janubiy Bug o'rtasidagi erlarni yo'qotdi (Rossiyaga ko'chib o'tdi). 1775 yilda Turkiya Bukovinani yo'qotdi (Avstriyaga berilgan).1792 yilda Yassi shartnomasiga ko'ra, port Yosh Bug va Dnestr (Dnestryanı) o'rtasidagi erlarni yo'qotdi - ular ham Rossiyaga ketishdi. 1812 yilda Buxarest shartnomasiga binoan Usmonli imperiyasi Dnestr va Prut o'rtasidagi hududni yo'qotdi. Hammasi

Rossiyaga ketdi. Bessarabiya viloyati, keyinchalik Bessarabiya viloyati, hozir esa Moldova tashkil topdi. 1829 yilda Turkiya Dunay deltasini yo'qotdi (Adrianopol shartnomasi). Keyin, 1829 yilda Gretsiya o'z mustaqilligini e'lon qildi. Turkiya hududi o'n marta qisqardi. Turkiyaning oxirgi nisbiy muvaffaqiyati davrida edi Qrim urushi(1853–1856). Keyin Porte Janubiy Bessarabiyaning uchta okrugini qaytarishga muvaffaq bo'ldi: Cahul, Izmail, Akkerman. Ammo 1877-1878 yillarda rus-turk urushi natijasida port to'liq mag'lubiyatga uchradi. Uchta graflikni Rossiyaga qaytarish kerak edi. Usmonlilardan uchta davlat ajralib chiqdi: Ruminiya, Serbiya, Chernogoriya. Uchalasi ham mustaqillikni e'lon qildi. 1885 yilda Shimoliy Bolgariya va Janubiy Rumeliya birlashdi va 1908 yilda Bolgariya mustaqilligini e'lon qildi. Bolgarlar ustidan 500 yillik Usmonli bo'yinturug'i tugadi. Portega so'nggi muhim zarba 1912-1913 yillarda berildi.Keyin Usmonlilar Birinchi Bolqon urushida mag'lub bo'ldi. G arbiy va ʻ Sharqiy turk qo shinlari mag lubiyatga uchradi. London shartnomasiga ko‘ra ʻ ʻ Turkiya Bolqon yarim orolidagi Istanbul va Frakiyaning kichik bir qismidan tashqari barcha hududlarini yo‘qotdi. Yo'qotilgan Bolqon hududlarining katta qismi Gretsiyaga o'tdi. Boshqa qismi esa o'z maydonini deyarli ikki barobarga oshirgan Serbiyaga o'tdi. Yangi davlat - Albaniya mustaqillikka erishdi. 1913 yilda Turkiya yo'qolgan hududlarning bir qismini qaytarib oladi, ammo, afsuski, juda oz. Deyarli faqat Edirne shahri va uning atrofidagi yerlarni qaytarish mumkin edi. Birinchi jahon urushi davrida Turkiya markaziy kuchlar (Germaniya, Avstriya-Vengriya, Bolgariya) tomoniga o tishga qaror qildi. Urush ʻ 1918 yildan keyin - Gretsiya bilan davom etdi. 1922 yilda turklar yunonlarni mag'lub etganiga qaramay, imperiyani saqlab qola olmadi. 1922 yilda saltanat tugatildi. Va 1923 yilda Otaturk laqabli Mustafo Kamol boshchiligidagi Turkiya Respublikasi e'lon qilindi.Usmonlilar imperiyasi 1299-yilda Kichik Osiyoning shimoli-g arbiy qismida vujudga keldi va 624 yil davom etdi va ko plab xalqlarni ʻ ʻ zabt etishga va insoniyat tarixidagi eng buyuk kuchlardan biriga aylanishga muvaffaq bo ldi. ʻ JOYDAN KARERGACHA