VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI. SEVR SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923)

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

51.4482421875 KB

Скачать

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
«JAHON TARIXI» KAFEDRASI
“XALQARO MUNOSABATLAR TARIXI”FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI.
SEVR SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923)”
Bajardi: 1-kurs magistranti Altibayev. H.
Ilmiy rahbar: dots. Hamroqulova. Sh
Topshirgan sanasi: 29.01.2022
Baho:
Samarqand-20022

VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI. SEVR
SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923)
Reja:
1. Versal-Vashington tizimining yaratilishi
2. XX asr 20-yillari boshlarida dunyodagi xalqaro jarayonlar
3. XX asr 20-yillari o`rtalarida xalqaro munosabatlardagi ziddiyatlar
4. Sevr shartnomasining barbod bolishi

1. Versal-Vashington tizimining yaratilishi. Birinchi jahon urushida g’olib
chiqqan AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya, Yaponiya va boshqa davlatlarning taslim
bo’lgan Germaniya, Avstriya, Vengriya, Turkiya va Bolgariya bilan sulh
shartnomalarini ishlab chiqish uchun 1919 yil 18 yanvarda Parijda sulh
konferensiyasi ochildi. Bu konferensiya 1920 ysl 21 yanvargacha davom etdi.
Konferensiyada Antanta tomonida turib urushda qatnashgan 27 davlat vakillari
ishtirok etdi. Germaniya va mag’lubiyatga uchragan boshqa davlatlar faqat
konferensiyaning so’nggi bosqichida, tayyorlangan sulh shartnomasini toppshrish
vaqtida qatnashtirildi. Konferensiyada kichik davlatlarning fikrlari e’tiborga
olinmadi. Konferensiyada AQSh (prezident Vilson), Angliya (bosh ministr Lloyd
Jorj), Fransiya (Klemanso, konferensiya raisi) va Italiya (Orlando asosiy rol
o’ynadilar. Ulardan tashkil topgan «To’rtlar soveti» eng asosiy organ bo’lib, bir
qancha yashirin kengashlar o’tkazdi hamda ular xalqlar va davlatlarning taqdiri
yuzasidan surbetlarcha savdolashdilar. Asosiy davlatlarning tutgan mavkelari bir-
biriga zid, ko’pincha tamomila qarama-qarshi edi. Eng muhimi, Antanta ittifoqi
avval boshdan maxfiy shartnomalar, yashirin bitimlar asosiga qurilgan bo’lib, yangi
vaziyatda bu kelishuvlarni amalga oshirib bo’lmasdi. Ana shu shartnomalarga
ko’ra, Rossiya Istambulni olishi va Dardanell bo’g’ozi ustidan nazorat o’rnatishi,
buning evaziga Fransiyaning Elzas-Lotaringiyaga egalik qilish huquqini hamda
Angliyaning Misr ustidan nazoratini e’tirof etishi zarur edi. Ruminiyaga
Transilvaniyani berish va’da qilingan, ammo bu Vengriya manfaatlariga mos
kelmasdi. Angliya arab xalqlariga Usmonli imperiyasidan chiqish va arab davlatlari
tuzinshi taklif etdi. Ayni paytda bu taklif Angliya va Fransiyaning Yaqin Sharqni
bo’lib olish haqidagi kelishuvlariga zid edi.
G’olib mamlakatlarning manfaatlari ham bir-biriga tamomila zid edi.
Fransiya Germaniyadan o’zining kuchsizligini anglagan holda bu mamlakatni
batamom kuchsizlantiradigan va Yevropada Fransiyaning ustunligini
ta’minlaydigan tinchlik o’rnatilishini istar edi. Italiya Adriatika dengizi sohillari va
orollarni qo’lga kiritishdan umidvor edi. Angliya o’zining imperiyasi hududlarini
kengaytirishni o’ylardi. Yaponiya Osiyoda ustun mavqyega erishishni orzu qilardi.
AQSh dengizlarda suzish erkinligini ta’minlashni talab etar, shu yo’l bilan o’zining
okean floti ustunligidan foydalanishni mo’ljallardi.
Konferensiya qatnashchilarining doimo diqqat markazida turgan muammo
«rus masalasi» edi. Bolshevizm g’oyalarining yoyilishi qarshisidagi qo’rquv Versal
konferensiyasining qarorlariga ham o’z muhrini bosdi. G’arb mamlakatlari
rahbarlari konferensiya boshlangan kundanoq Rossiyaga qarshi intervensiyani
tashkil qilish bilan shug’ullandilar. Ular Rossiyadagi bolsheviklar hukumatini

yuqotiga o’z mamlakatlaridagi inqilobiy harakatni va sharqdagi milliy-ozodlik
xarakatini bostirishda muxim ahamiyatga ega bo’ladi, deb hisoblardilar.
Parij sulh konferensiyasi Germaniya va uning sheriklarining mag’lubiyatini,
Avstriya-Vengriya va Turkiya imperiyasining parchalanishini, Yevropa va Yaqin
Sharqda yangi davlatlar tashkil topganligini, mustamlakalarning Antanta foydasiga
sayta taqsimlanishini aks zttirgan xujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi.
Bu xujjatlarni ishlab chiqishda va o’ljani taqsimlash masalasida konferensiya
qatnashchilari o’rtasida jiddiy kurash hamda talash-tortishlar bo’lib o’tdi. G’olib
yirik davlatlarning har biri ikkinchisi hisobiga o’z pozisiyasini kuchaytirib olishga
intildi. Fransiya reparasiyaning yarmidan ko’pini o’ziga berilishini talab qildi,
boshqalar bunga qarshi chiqdilar.
Fransiya davlati Germaniyani zaiflashtirish va bo’lib yuborish uchun,
Bavariyani Germaniya tarkibidan chiqarish hamda Reynning so’l
qirg’og’idagi yerlarda Reyn respublikasini tuzish uchun kurashdi va uni o’z
protektoratiga olish niyatida bo’ldi. Lekin Angliya va AQSh bunga yo’l qo’ymadi.
Ular Fransiyaga, ayniqsa Sovet Rossiyasiga qarshi tura oladigan kuchli
Germaniyaning bo’lishini istar edilar. Fransiya Sovet Rossiyasiga va Germaniyaga
qarshi o’z itgifoqchisi Polshaning hududini ancha kengaytirish tarafdori bo’ldi.
Angliya bilan AQSh esa, Germaniyani juda ham zaiflashtirmaslik maqsadida
Polshani ancha kengaytirishga qarshi chiqdi.
Yirik davlatlar o’zaro ba’zi yon berishlar asosida bitimga kela oldilar. Angliya
va Fransiya Yaponiyaiing va urushda Antanta tomonidan qatnashgan boshqa
davlatlarning qo’llab-quvvatlashi bilan AQSh ning jahonda hukmron bo’lib olish
rejalariga yo’l qo’ymadilar. Shu bilan birga, ular o’zlarining zaif sheriklarining
manfaatlariga e’tibor bermadilar. Tuzib chiqilgan sulh shartnomalarining hammasi
Parij yonidagi shaharlarda, saroy va qasrlarda imzolandi.
1919 yil 28 iyuvda Germaniya bilan Versal sulh shartnomasi, 1919 yil 10
sentyabrda Avstriya bilan Sen-Jermen, 1919 yil 27 noyabrda Bolgariya bilan Neyi,
1920 yil 4 iyulda Vengriya bilan Trianon, 1920 yil 10 avgustda, Turkiya bilan Sevr
sulh shartnomalari tuzildi. Bu shartnomalarning hammasi «Versal sistemasi» deb
ataldi. 1
Versal sulh shartnomasiga muvofiq, Germaniya va uning ittifoqchilari
urushning aybdorlari, deb hisoblandi. Germaniyaning hamma mustamlakalari
tortib olinib, Angliya, Fransiya, Belgiya va Yaponiya o’rtasida taqsimlandi, Fransiya
va Angliya Afrikadagi Togo va Kamerunni taqsimlab oldilar» Germaniya janubi-
g’arbiy Afrikasi Janubiy Afrika Ittifoqiga, Germaniya sharqiy Afrikasi Angliyaga,
1
История Первой Мировой войнь. 1914–1918 года. В 4-х т. // Под. ред. 98-104 P

Yangi Gvineyaning Germaniyaga qarashli qismi Avstraliya ittifoqiga berildi.
Germaniyaning Tinch okeandagi Karolina, Mariana va Marshall orollari hamda
Germaniyaning Shandun yarim orolidagi (Xitoy) ijaraga olgan territoriyasi va
imtiyozlari Yaponiyaga o’tdi. Germaniya Yevropada ham anchagina territoriyadan
mahrum bo’ldi.
Fransiya ilgari qo’ldan ketgan Elzas va Lotaringiyani qaytarib oldi; u 15 yil
davomida Saar oblasti ko’miriga egalik qiladigan bo’ldi; bu davrda shu oblast
Millatlar itgifoqi tomonidan idora qilinadigan bo’ldi. Reyn viloyati zonasi esa
demilitarizasiya silindi.
Eypen va Malmedi okruglari hamda Morene hududi Belgiyaga, Shimoliy
Shlezvig plebissit natiyasasida Daniyaga o’tdi. Ilgari bosib olingan Polsha
yerlarining juda oz qismi, ya’ni Poznanning sharqiy qismi, g’arbiy va Sharqiy
Prussiyaning bir qismi (Polsha koridori), Yuqori Sileziyaning bir qismi yangi tashkil
topgan Polshaga qaytarildi. Germaniyani Gdansk (Dansig)dan voz kechishga
majbur qilindi. Gdansk Millatlar ittifoqi huzuridagi, «Erkin shahar»ga aylantirildi.
Klaypeda (Memel) ham Germaniyadan ajratib olinib, keyinchalik Litvaga
topshirildi.
Lekin Germaniya-Polsha chegarasi Polsha zarariga hal qilindi. Polshaning
100 000 kv.km. yeri va ancha polyak aholisi Germaniya tarkibida qoldi. Polsha
Boltiq dengizi bilan Polsha koridori orqali tutashdi, xolos.
Germaniya Polsha, Chexoslovakiya, Avstriya va Finlyandiyaning
mustaqilligini tanidi. Elba, Oder, Neman va Dunay (Germaniya doirasida) xalqaro
suv yo’li, deb e’lon qilindi. Bu yo’llarni nazorat qilish uchun xalqaro komissiyalar
tuziladigan bo’ldi.
Germaniya harbiy tomondan cheklab qo’yildi: Germaniyada umumiy harbiy
majburiyat bekor qilindi.; german armiyasining sonini 100 ming kishidan
oshirmaslik shart qilib qo’yildi. Germaniyaning harbiy dengiz floti ham qisqartirildi.
Unda og’ir artilleriya va harbiy aviasiya bo’lishiga ruxsat qilinmadi. Armiya bosh
shtabi tugatildi. Biroq Reyxsver ministrligi doirasida umum qo’shinlar boshqarmasi
tuzilishiga ruxsat berildi. Versal — Vashington tizimi urushdan keyingi keskinlikni
yumshatishga ma’lum darajada xizmat qildi. Uning bu xizmati xalqlarning o‘z
taqdirini o‘zi belgilashi huquqining hamda urushga nizo- li masalalarni hal etish
vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan olinishida o‘z ifodasini topdi.
Bundan tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa
davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar edi.
Biroq Versal — Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror topishiga asos
bo‘la olmadi. Xo‘sh, nega?

Birinchidan, Antanta davlatlari urushdan keyingi qayta qurishlarning barcha
og‘irliklarini yengilgan davlatlar hisobidan hal etishga urindilar. Ular yengilgan
davlatlar xalqlarining urush chiqarishda aybdor bo‘lgan hukmron sulolalari va
hukumatlarini ag‘darib tashlaganliklarini inobatga olmadilar.
Bular, o‘z navbatida, yengilgan davlatlar fuqarolari ongida milliy xo‘rlanish
tuyg‘usini qo‘zg‘atdi. Bu esa shovinizm va milliy mustaqillik g‘oyalarining keng ildiz
otishiga yo‘l ochdi.
Ikkinchidan, xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi qoidasidan kelib chiqib,
milliy davlatlar tuzishda tuzatib bo‘lmas suiiste’molliklarga yo‘l qo‘yildi. Yangi
davlatlar chegaralari shunday belgilandiki, natijada 19 mln ga yaqin kishi o‘zi
mansub bo‘lgan millat nomi bilan atalgan davlat fuqarosi bo‘la olmay qoldi. Ular
boshqa davlatlarda «milliy kam sonli xalqlar» atamasi ostida yashay boshladilar.
Binobarin, bu 19 mln ga yaqin kishining mavjud ahvoldan noroziligi tinchlikka
tahdid solmay qolmas edi.
Uchinchidan, yangi tashkil etilgan davlatlar chegarasi shunday belgilan- diki,
ular bir-biriga chegara da’vosi bilan istalgan paytda chiqishi mumkin edi. Bu omil
ham tinchlikni xavf ostida qoldirardi.
To‘rtinchidan, Versal — Vashington tizimi shartnomalarining amalda
bajarilishini ta’minlovchi kuchli mexanizm (vositalar) vujudga keltirilmagan edi.
Tuzilgan yangi xalqaro tashkilot — Millatlar Ittifoqiga bunday vakolat
berilmagan edi. Antanta davlatlari ham bunda qodir emas edilar. Chunki kecha
ittifoqchi bo‘lgan bu davlatlar o‘rtasida urushdan keyin vujudga kelgan ziddiyatlar
amalda ittifoqchilik majburiyatlarini yo‘qqa chiqargan edi.
Beshinchidan, sobiq Germaniya va Turkiya imperiyalari xalqlariga
mustaqillik amalda mandat tizimining vasiylik tamoyili bilan niqoblandi, xolos.
Yirik mustamlakachi asosiy davlatlar Buyuk Britaniya va Fransiya «buyuk vasiy»lar
ham bo‘lib oldilar. Mustamlaka xalqlar milliy-ozodlik ku- rashini davom ettirdilar.
Oltinchidan, Versal — Vashington tizimi Sovet Rossiyasining ishtirokisiz
yaratildi. Antanta sovet davlatiga dushman Germaniya bilan separat sulh tuzgan
sotqin deb, bolshevizmga esa dushmanlik ko‘zi bilan qaradi.
Versal — Vashington tizimiga kiruvchi birorta ham shartnomani
imzolamagan Sovet davlati bu tizimga nisbatan muxolifat bo‘lib qoldi.
2. XX asr 20-yillari boshlarida dunyodagi xalqaro jarayonlar
Uzoq Sharq va Tinch okeanidagi bahsli muammolarni hal qilish va dengizdagi
qurollarni cheklash maqsadida 1921-yil 12-noyabrdan 1922-yil 6-fevralgacha
to'qqiz davlat vakillari ishtrokida Vashington konferensiyasi bo'lib o'tdi.
Konferensiyada asosiy rolni AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya va Yaponiya

o'rtasidagi shartnoma imzolanib, ushbu davlatlarning Tinch okeani havzasidagi o'z
orollariga egalik qilish huquqlari kafolatlandi.
1923-yili Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanib, unda Turkiyaning urushdan
keyingi chegaralari belgilab berildi va mustaqilligi tan olindi. U Birinchi jahon
urushidan keyin yuzaga kelgan hududiy o'zgarishlarga qonuniy tus bergan so'nggi
yirik shartnoma bo'ldi.
1919 - 1923-yillari Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanib, unda Turkiyaning
urushdan keyingi chegaralari belgilab berildi va mustaqilligi tan olindi. U Birinchi
jahon urushidan keyin yuzaga kelgan hududiy o'zgarishlarga qonuniy tus bergan
so'nggi yirik shartnoma bo'ldi.
1919 - 1923-yillarda imzolangan shartnomalar va jahondagi kuchlarning yangi
nisbati xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington tizimi nomini oldi. Versal-
Vashington tizimi bir guruh davlatlarning dunyoga hukmronligini o'rnatdi, dunyo
siyosatida AQSH ta'sirining sezilarli kuchayganligini aks ettirdi. Shu tariqa g'oliblar
va mag'lublar o'rtasidagi ziddiyatlar tizimi shakllanib, bu mag'lublarning o'ch olish,
adolati tartib o'rnatish uchun intilishga, yangi urushga olib keldi. Birinchi jahon
urushidan so'ng G'arbning bir qator mamlakatlarida o'ng radikal, ekteremestik
harakatlar vujudga kelib, umumiy nom bilan fashizm deb ataladi. Fashistik
harakatning liderlari ijtimoiy safsatabozlikdan keng foydalanadilar, kishilarning
millatchilik hissiyotiga ta'sir o'tkazishga harakat qildilar, o'z millati uchun ijtimoiy
adolatni, "yangi jamiyat"ning o'zlariga ma'qul shaklini qurishni va'da qildilar .
Germaniya o’zining urush aybdori ekanligini tan oldi va g’olib davlatlar
foydasiga reparasiya to’lab turish majburiyatini oldi. Reparasiya to’lovlari
miqdorini maxsus komissiya 1921 yil 1 maygacha aniqlaydigan bo’ldi. Shunga
qadar Germaniyaning reparasiya to’lovlari hisobidan g’olib davlatlarga 20 milliard
marka miqdorida oltin va turli mollar to’lash majburiyati yuklandi. Germaniya
majburiyat yuzasidan g’olib davlatlarga deyarli butun savdo flotini, 8 ming
paravoz, 230 ming vagon, 40 ming ot, 140 ming bosh qoramol va hokazolarni
topshirdi.
Yuklatilgan majburiyatlarning Germaniya tomonidan bajarilishini ta’minlash
uchun Reynning so’l qirg’og’i (Reyn zonasi) 1935 yilgacha Antanta qo’shinlari
tomonidan ishg’ol qilib turiladigan bo’ldi. Bu qo’shinlar uchun bo’ladigan
xarajatlar Germaniya zimmasiga yuklandi.
Bu ochiqcha talonchilikni oqlash uchun ittifoqchilar Versal shartnomasiga
231-bandni qo’shdilar Unda shunday deyilgandi: «Ittifoqchilar va ularga qo’shilgan
davlatlar shuni ta’kidlaydilarki, Germaniya va uning ittifoqchilari tajovuzi tufayli
ro’y bergan urushda ittifoqchilar va ularga qo’shilgan davlatlar fuqarolariga
yetkazilgan talafot va zarar uchun butun mas’uliyatni Germaniya o’z zimmasiga
oladi». Nemislar o’z hududlarining 10 foizini yo’qotdilar, bu hududda millionlab

odam yashar, ularning bir necha yuz mingi uy-joysiz qolgan, o’nlab shaharlar
vayron qilingan, millionlab odamlar nogiron bo’lib qolgan edi. Bunday vaziyatda
ulkan miqdorda tovon to’lash aqlga sig’masdi.
Ammo Germaniyaning boshqa chorasi yo’q edi. U ikki mushkul
imkoniyatdan birini tanlashi: qo’yilgan shartlar asosida tinchlikka erishishga yoki
urushga kirib, shaksiz mag’lubiyat va inqilobiy tartibsizlik alamini totishi lozim edi.
Sen-Jermen sulh shartnomasiga muvofiq, Avstriya o’zining deyarli hamma
janubiy slavyan territoriyalaridan voz kechdi: Yuliy Krayna, Triyest bilan birga
Istriya, Karintiyaning bir qismi, Trentino oblasti va Janubiy Tirol Italiyaga berildi.
Avstriya, Yugoslaviya va Chexoslovakiyaning’ mustaqilligini tanidi, Chexoslovakiya
tarkibiga kirgan Bogemiya va Moraviyadan voz kechdi. Galisiya Polshaga, Bukovina
Ruminiyaga qaytarildi. Sulh shartnomasi Avstriyaning mustaqil davlat bo’lib
yashash xalqaro huquqiga asos soldi; Avstriyani Germaniyaga qo’shish
(anshlyuya)ni taqiqladi. Lekin bu shartnoma bir qancha xalqlarning huquqlarini
poymol qildi.
Avstriyada xam umumiy harbiy majburiyat bekor qilindi. Lekin uning 30
ming kishidan iborat yollanma qo’shin saqlashiga ruxsat berildi. Avstriya
reparasiya to’laydigan bo’ldi. Avstriya reparasiya hisobiga g’olib davlatlarga
o’zining butun savdo va baliq ovlash flotini topshirish majburiyatini oldi.
Sen-Jermen sulhida janubiy slavyan xalqlari yashaydigan hududlarning bir
qismini Italiyaga, ukrainlar yashaydigan Bukovinani Ruminiyaga topshirish
ko’rsatildi.
Trianon sulh shartnomasiga muvofiq, Vengriya hududining deyarli 70%i dan
ajraldi. Transilvaniya va Banat Ruminiyaga, Zakarpat Ukrainasi va Slovakiya
Chexiyaga, Xorvatiya va Sloveniya Yugoslaviyaga, Burgenland Avsgriyaga berildi.
Vengriya Chexoslovashsh va Yugoslaviya mustaqilligini tanidi. Vengriyada
umumiy harbiy majburiyat bekor qilindi. Vengr armiyasining soni 35 ming kishidan
iborat qilib belgilandi. Vengriya ham reparasiya hisobiga toshko’mir, parovoz,
vagon va shu kabilarni beradigan bo’ldi.
Neyn sulh shartnomasiga muvofiq, G’arbiy Frakiya Gresiyaga berildi.
Bolgariya Egey dengiziga chiqish yo’llaridan mahrum qilindi. Bolgariyadan 1913
yilda tortib olingan Janubiy Dobrudja Ruminiyada qolaberdi. Bir necha shaharlar
(Saribrod, Bossilegrad va boshqalar) Yugoslaviyaga o’tkazildi. Bolgariya floti g’olib
davlatlarga berildi. Bolgariyaga faqat 20 ming kishidan iborat armiya saqlashga
ruxsat berildi. Bolgariya ham reparasiya (2,2 milliard oltin frank) to’laydigan bo’ldi.
Bundan tashqari Bolgariya minglab parovoz va vagonlar, topsho’mir, chorva
mollari va hokazolarni topshirish majburiyatini oldi.

Sevr sulh shartnomasiga muvofiq, Turkiya o’ziga qarashli hududining
75%idan mahrum bo’ldi. Turkiya hududi Kichik Osiyo, Konstantinopol va uning
atrofi bilan cheklab qo’yildi. Turkiyaga qarashli Falastin va Iroq (Mesopotamiya)
Angliya nazoratiga, Suriya va Livan Fransiya nazoratiga topshirildi. Turkiya
Arabiston yarim orolidagi yerlaridan voz kechdi va u yerda tashkal topgan Hijoz
korolligini tanidi; Misrdagi hupuqlaridan Angliya foydasiga voz kechdi. Turkiya
Armajistonning mustaqilligiîi tan olib, o’z tarkibidagi arman yerlaridan Armaniston
fo{$asiga voz kechdi. Kurdiston Turkiyadan ajralib chiqdi. Izmir (Smirna),
Adrianopol bilan Shazqiy Frakiya, Dardanellning Yevropa qirg’og’i va Gallipoliysk
{arim oroli Gresiyaga topshirildi. Bo’g’ozlar zonasini boshqarish maxsus xalqaro
komissiyaga yuklanadigan bo’ldi. Turkiya armiyasining miqdori 50 ming kishilik
qilib cheklandi. Turkiya harbiy-dengiz flotining deyaòli haímasi ittifoqchilarga
toshpiriladi'an bo’ldi. Lekin Turkiyada ko’garilgan antiimperialistik, milliy ozodlik
kurashi natijasida 1922-1923 yillarda sulton monarxiya rejimi ag’darildi va Sevr
sulh shartnomasi bekor bg’ldi.
Jirinchi jahon urupsh tugaganidan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning
yangi muvozanatini qayd etgan Versal shartnOmalar tartibi shu tariqa shakllandi.
Bu tar|iboing ichida chuqur0ziddiyatlar mavjud bo’lib, keyinchalik namoyon
bo’ldi.
1919 yili Parij konferensiyasida, Germaniya bilan Versal sulh shartnomasi
tuzilgan vaqtda Millaular itgafoqi tashkil topdi. Bu xalqaro tashkilnt birinchi va
ikkincxi jaxrn urushlari ortasida ish olib bordi.
Birinchi jahon urushi yillaridayoq bir qator mamlakatlarning burjua doiralari
Millatlar ittifoyini tuzish g’oyasini ilgari surgan edilar. AQSh prezidenté ViLson
1919 yil yanvar oyida boshqa mamlakatlarda Millatlar ittifoqi to’g’risida tuzilgan
loyihalarni hisobga olib, shu masalAdagi o’z loyihasini aaytadan ishlab chiqdi. Parij
konferensiyasi ochilgan vaqtda Millatlar ittifoqi nizomini ishlab chiqish uchun
Vilson boshchiligida maxsus komissiya tuzildi. Nizomni ishlab chiqishda ka4ta
munozaralar yuz berda. Fransiya Millatlar ittifoqi huzurida xalqqro armiya va
doimiy bosh shtar tuzishni taklif qildi, bu esa Fransiyaning Yevropada o’z
gegemonligini o’rnatish plani bilan bog’liq edi. Fransiya taklifi Angliya va AQSh
tomonidan rad etildi. AQSh Millatlar ittifoqini o’zining jahon hukmronligi uchun
kurash quroliga, o’zining «jahon monopol fermasi»ga aylantirish uchun kurashdi.
Angliya va Fransiya esa bunga yo’l qo’ymadilar.
1919 yil 14 fevralda Millatlar ittifoqining nizomi Parij sulh
konferensiyasining yalpi majlisida qabul qilindi hamda Versal va boshqa sulh
shartnomalari tekstiga kiritildi. Bu ittifoqqa AQShdan tashqari 43 davlat a’zo bo’lib

kirdi. Dastlab AQSh ham bu tashkilotning «a’zosi» bo’lib hisoblanar edi. Ammo
konferensiyada kuchlar nisbati Angliya va Fransiya foydasiga o’zgarganligi va
Versal sistemasida ular ustun bo’lib qolganligi sababli AQSh kongressi Versal
shartnomasini va uning tarkibiy qismi bo’lgan nizomni tasdiqlamadi, 1920 yilda
qo’shma Shtatlar bu ittifoqqa kirishdan bosh tortdi.
Millatlar ittifoqi o’z ishini Assambleya, beshta doimiy va to’rtga doimin
bo’lmagan a’zolardan iborat Sovet orqali va Bosh sekretar boshchilshidagi doimiy
sekretariat orqali olib bordi. Millatlar ittifoqining asosiy organlari Jenevada bo’lib,
unga Angliya va Fransiya davlatlari rahbarlik qildi.
Millatlar ittifoqi rasmiy jihatdan tinchlik va xalqaro xavfsizlikni ta’minlash
uchun tuzildi. Nizomda qurollarni qisqartirish, mamlakatlari hududlarining
butunligini o’zaro garantiyalash va shu kabilar ko’rsatildi Nizomga muvofiq,
agressor davlatga nisbatan iqtisodiy, moliyaviy va harbiy choralar ko’rish ko’zda
tutildi. Liga biror marta xam bu jazo choralarini ko’llay olmadi, chunki uning
ixtiyorida harbiy kuchlari ham, davlatlar o’rtasida obro’-etibori xam yo’q edi.
Millatlar Ligasi Konvensiyasida uning a’zolari zimmasiga «barcha a’zolarning
xududiy butunligini hurmat qilish va asrash» yuklatilgan edi. Ammo keyingi
voqyealar shuni ko’rsatdiki, hyech kim bu shartlarni chindai ham bajarishga tayyor
emas edi. Germaniya va Rossiyaning ligadan chnqarilgailigi mazkur xalqaro
tashkilotning samaradorligini pasaytirdi, uning faoliyati munozara va muzokaralar
bilan cheklanib qoldi.
Angliya, Fransiya va Yaponnya davlatlari Germaniya va Turkiyadan tortib
olingan mustamlakalarni oshkora suratda o’zlariniki qilib olishga botinolmadilar.
Shu sababli ular, bu mustamlaka xalqlari o’z-o’zini mustaqil idora qila olmaydi,
degan bahonalar bilan Millatlar ittifoqi vasiyligini- mandat sistemasini vujudga
keltirdilar. Angliyaga Falastin, Iroq kabi mamlakatlarni, Fransiyaga Suriya, Livan va
boshqa mamlakatlarni, Yaponiyaga Marian va boshqa joylarni boshqarish mandati
berildi. Mandat sistemasi amalda mustamlakachilik tartibi va zulmining yangi
formasi edi.
Versal sistemasi Yevropada mustahkam tinchlik o’rnata olmadi. Bu sistema
urushda g’olib chiqqan mamlakatlar bilan mag’lub mamlakatlar o’rtasidagi
ziddiyatlarni chuqurlashtirib yubordi. Germaniya mustamlakalarining ko’pchilik
qismi Angliya va Fransiyaga o’tdi. Angliya Yaqii Sharqda, Hindiston va Britaniya
dominioilariga borish yo’llarida hukmron bo’lib oldi- Fransiya Yevropa kitasida,
Yaponiya Uzos Sharq Tiich okeanda ustunlikka ega bo’ldi. Ulug’ davlatlardan
Germaniya vaktincha orqaga surib qo’yildi. Avstriya-Vengriya va Turkiya ulug’
davlatlar qatoridan chiqib qoldi.

Buning uyegiga dunyo ikki sistemaga bo’linib ketdi. Germaniya va boshqa
mamlakatlar Versal sulh sistemasidan qutulishga, qurolli kuchlarni tiklash va
hududlarni qaytarib olishga zo’r berib urindilar.
G’olib mamlakatlar o’rtasida ham ziddiyatlar kuchaydi. Italiya Versal
sistemasidan norozi edi, chunki uning hudud haqidagi talablari to’la
qondirilmagan edi. Angliya va AQSh Fransiyaning Yevropadagi ustunlik roliga
qarshi edilar. Fransiya Angliyaning Yaqin Sharqda hukmron bo’lib qolishiga rozi
bo’lmadi. Yevropada, Yaqin Sharqda va Afrikada hukmronlik pozisiyasini egallash
uchun Angliya bilan Fransiya o’rtasida, Fransiya bilan Italiya o’rtasida, Angliya
bilan Italiya o’rtasida ziddiyatlar keskinlasha bordi. Fransiya Angliyaning
Turkiyadagi antiimperialistik kurash bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklaridan
foydalanib, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Yevropada o’z pozisiyasini mustahkamladi.
Fransiya Turkiyaning Sevr sulh shartnomasini qayta ko’rib chiqish to’g’risidagi
talablarini qo’llab-quvvatladi. 1920-1921 yillarda Fransiyaning yordami bilan va
uning ta’siri ostida Kichik Antanta (Chexoslovakiya-Ruminiya-Yugoslaviya siyosiy
va harbiy ittifoqi) tuzildi. Fransiya Polsha bilan siyosiy-iqtisodiy aloqa o’rnatdi.
AQSh boshqa imperialistik davlatlarning pozisiyalari kuchayib ketganidan
mutlaqo norozi edi. Versal sistemasi, shu jumladan Millatlar ittifoqining nizomi
AQShga hyech qanday real ustunlik va imtiyoz bermadi. Shuning uchun ham AQSh
kongressining senati Versal shartnomasini, shu jumladan Millatlar ittifoqi ustavini
ratifikasiya qilmadi. Biroq AQSh Yevropa va jahon siyosatiga aralashishni davom
ettirdi.
3. XX asr 20-yillari o`rtalarida xalqaro munosabatlardagi ziddiyatlar
Xususan, AQSH o‘zini dunyoning yetakchi davlati, Yevropa davlatlariga bergan
qarzi hamda Birinchi jahon urushining Antanta foydasiga hal bo‘lishiga qo‘shgan
hissasi, shuningdek, Vilson ilgari surgan tinchlik dasturi AQSHga jahonni ma’naviy
idora qilish huquqini beradi, deb hisoblar edi.
AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropa siyosatini belgilovchi davlatlar bo‘lib
qolishini istamas, shuning uchun Germaniya butunlay kuchsizlan- tirilgan holatga
tushirib qo‘yilishiga qarshi edi.
Buyuk Britaniya Germaniyaning dengiz va iqtisodiy qudratini sindirgan- ligini
o‘zining katta yutug‘i deb hisoblardi. Germaniyaning sobiq mustamlakalarini o‘z
imperiyasi tarkibiga qo‘shib olishga intilardi. Ayni paytda Fransiyaning Germaniya
hisobiga kuchayishini ham istamas edi.
Shuning uchun Fransiya Bosh vaziri J. Klemansoning Buyuk Britaniya Bosh vaziri D.
Lloyd-Jorjga: «G‘alabadan keyin darhol Britaniya bizning dushmanimiz bo‘lib
qoldi»,— deb ta’na qilganligi bejiz emas. Bunga javo- ban Lloyd-Jorj Klemansoga

qarab kulib turib: «Britaniyaning siyosati shunday emasmi?» — deb javob
qaytarganligini tarix unutgan emas. Lloyd- Jorj Fransiya kuchayib ketishining
hamda bolsheviklar solishi mumkin bo‘lgan xavfning oldini olish maqsadida kuchli
Germaniyaning saqlanib qolishidan manfaatdor edi.
Bundan tashqari, Buyuk Britaniya AQSHning jahon siyosatida tutgan o‘rni,
shuningdek, harbiy-dengiz qudrati tobora oshib borayotganligidan tashvishda edi.
Biroq bu jarayonning oldini olishga qodir emas edi. Chunki AQSH Buyuk
Britaniyani qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylantirib qo‘ygan edi.
Buning ustiga iqtisodi tobora kuchsizlanib, moliyasi va savdosi izdan chiqib
bormoqda edi.
Fransiya katta uchlik ichida eng ko‘p zarar ko‘rgan davlat edi. Chunki urush
harakatlari uning hududlarida olib borilgan edi. Ayni paytda u ham qarz beruvchi
davlatdan qarzdor davlatga aylanib qoldi. Bu ham yetma- ganidek, Sovet
hukumati podsho Rossiyasining chet davlatlardan olgan qarzini to‘lashdan bosh
tortganligi Fransiya uchun qattiq zarba bo‘ldi. Chunki chor Rossiyasi eng ko‘p
qarzni Fransiyadan olgan edi.
Shuning uchun ham u barcha yo‘qolgan boyliklari o‘rnini Germaniya hisobidan
qoplashni istar edi. Bundan tashqari, Fransiya Germaniyaning nihoyatda
kuchsizlantirilishi tarafdori edi. Fransiya nafaqat Germaniya bir vaqtlar undan
tortib olgan hududlarini qaytarib olishni, ayni paytda Germaniyaning Saar ko‘mir
havzasi va Reyn daryosining so‘l sohilidagi yerlarni ham qo‘shib olishni istar edi.
Shuningdek, Fransiya Yevropaning Ruminiya, Chexoslovakiya va Polsha kabi
davlatlaridan kelgusida Germa- niyaga qarshi o‘ziga xos bir ittifoq tuzish niyatida
ham edi. Ayni paytda Fransiya hukmron doiralarining rejasiga ko‘ra, bu davlatlar
Sovet Rossiya- siga qarshi kurashda ham asqotishi lozim edi. «Katta uchlik» esa
Sovet Rossiyasiga qarshi kurash masalasida yagona fikrda edi.
AQSh 1921 yil avgusgida Germaniya bilan separat shartnoma imzoladi va
Germaniya iqtisodiyotiga faol suqilib kira bordi. AQSh hukumati nemis
monopoliyalarini qo’llab-quvvatladi.
1920-1921 yillarda ro’y bergan iqtisodiy inqiroz zaminida imperializmning
barcha ziddiyatlari yanada keskinlashdi.
O’zaro ziddiyatlar orasida ayniqsa AQSh bilan Angliya o’rtasidagi,
shuningdek AQSh bilan Yaponiya o’rtasidagi ziddiyatlar eng asosiy ziddiyatlar
bo’lib qoldi. Angliya va Yaponiya jahonda hukmronlik qilish uchun kurashda
AQShning eng xavfli raqibi bo’lib chiqdilar. Uzoq Sharqda AQSh bilan Yaponiya
o’rtasida jiddiy nizo vujudga keldi. Yaponiyaning Tinch okeanda,(Shandunda) o’z
pozisiyasini kuchaytirib olganligi Amerikaning agressiv muddaolariga zid edi.
Germaniyadan olinadigan reparasiya masalasi ham g’olib davlatlar
o’rtasida, ayniqsa Fransiya bilan Angliya o’rtasida nizolarni keskinlashtirgan
sabablardan biri edi. Fransiya reparasiyaning ko’p qismini talab qildi.

Reparasiya masalasida 1920-1921 yillarda bir necha marta konferensiya
bo’lib o’tdi. 1920 yil iyunida Bulonda chaqirilgan konferensiya reparasiya
summasini 269 milliard oltin marka qilib belgiladi. Konferensiya reparasiyaning
52%i ni Fransiyaga, 22%i ni Angliya, 10%i ni Italiyaga va qolgan qismini boshqa
davlatlarga ma’lum foiz miqdorida taqsimladi. 1921 yil yanvaridagi Parij
konferensiyasida esa reparasiya summasi 226 milliard oltin marka miqdorida qilib
va to’lash muddati 42 yil qilib belgilandi.
Germaniyaning reparasiya to’lovlari miqdori 1921 yil aprel-may oylaridagi
London konferensiyasida 132 milliard oltin marka miqdorida qilib belgilandi.
Antanta Germaniyaga dastlabki mo’ljallarga nisbatan ancha kamaytirilgan
reparasiya shartlarini majburan qabul qildirdi va o’sha yilning may oyidayoq
reparasiya hisobiga 1 milliard oltin marka undirib oldi. Germaniya 1919-1922 yillar
mobaynida hammasi bo’lib 8 milliard oltin marka to’ladi. 1922 yil yanvarida
Germaniyaning iltimosi bilan reparasiya to’lash muddati bir yilga kechiktirildi.
1923 yil yanvarida Germaniya to’lov muddatining yana kechiktirilishini so’radi.
Fransiya bunga unamadi. Shu asosda yangi nizolar boshlandi.
Urush qarzlari muammosi urushdan keyinga yillardagi chigal va murakkab
masalalardan biri bo’ldi. Bu masala ham bir qancha xalqaro kengash va
konferensiyalarda muhokama qilindi.
AQSh ittifoqchilarining AQShdan qarzi 11 milliard dollarni tashkil qildi va
katta dastak qilishga urindi. Shu maqsadda AQSh kongressi 1922 yil fevralida bu
qarzlarli tegishli foiz bilan ittIfoqchilardan so’zsiz undirib olish to’g’risida maxsus
qonun qabul qildi. Bu qonunni amalga oshirish yuzasidan alohida komissiya tuzildi.
AQSh qarzlarni qistash yo’liga o’tdi. Ittifoqchélarning qavzlarni bekor qilish yoki
to’lash muddatini kechiktirish umidlari chippakka chiqdi. Keyinchalik AQSh ayrim
ittifoqchi davlatlar bilan (masalan,1923 yil fevralida Angliya bilan) qarzlar
masalaqida bitiilar imzoladi, Angliya qarzlari 30% kamaytirilib, to’lash muddati 62
yil qilib belgilandi.
Kapitalistik dunyoda Sovet Rossiyasiga nisbatan ikki xil tendensiya vujudga
kelgan edi: birinchi tendensiya Sovet Rossiyasi bilan iqtisodiy aloqa o’rnatish
tendensiyasi edi. Bu tendensiyadagi davlatlarning ko’pchiligi Sovet rejimining
aynib ketishiga va keyin uni ta1simlab olishga umid bog’lar edi. Bu pendensiya
vakillari (Angliyada Lloyd-Jorj, Fransiyada Errio, AQShda senatorlar Bora, Uiler va
Gudrich)lar edi. Ikkinchi tendensiya qulay imkoniyat topib, Sovet Rossiyasiga
qarshi yana qurolli intervensiya qilish tendensiyasi edi. Bu tendensiya vaqti-vaqti
bilan oshkora ko’rinib turdi. AQSh prezidenti Garding, davlat sekretari Yuz,
Angliyada Cherchill, Kerzon,
Fransiyada Klemanso, Puankare, Germaniyada

Lyudendorf va boshqalar bu tendensiyani zo’r berib qo’llab-quvvatladilar.
Kapitalistik dunyoda birinchi tendensiya ikkinchi tendensiyaga nisbatan ustun
chiqdi. 2
1921 yil martida Sovet Rossiyasi bilan Angliya o’rtasida savdo bitimi tuzildi.
Bu esa amalda Angliya tomonidan Sovet Rossiyayeining tanilishi edi. O’sha yilning
may oyida Sovet respublikasi bilan Germaniya o’rtasida vaqtincha savdo bitimi
imzolandi. Norvegiya, Italiya va Avstriya bilan ham shunday bitimlar tuzildi. 1921
yil fevralida Sovet Rossiyasi bilan Eron va Afg’oniston o’rtasida shartnomalar, mart
oyida Sovet respublikasi bilan Turkiya o’rtasida do’stlik shartnomasi tuzildi. 1921
yilda tuzilgan Mo’g’uliston xalq hukumati bilan Sovet hukumati o’rtasida o’sha
yilning noyabrida do’stlik va qardoshlarcha hamkorlik to’g’risida shartnoma
imzolandn. Lekin AQSh, Angliya, Fransiya kabi bir qancha yirik davlatlar Sovet
Rossiyasi bilan hali diplomatik aloqalar o’rnatmagan edilar.
1921 yilgi iqtisodiy inqiroz kapitalistik mamlakatlarni ancha qiyin ahvolga
solgan edi. 1921 yil dekabrida Londonda Angliya va Fransiya bosh ministrlarining,
Parijda, Angliya, Fransiya, Italiya va Belgiya ekspertlarining kengashlari bo’lib o’tdi.
1922 yil yanvarida Antanta oliy sovetining kengashi Markaziy va Sharqiy
Yevropani iqtisodiy «tiklash» programmasini ishlab chikish uchun Genuyada
xalqaro iqtisodiy konferensiya chaqirishga qaror qildi va bunga Sovet Rossiyasini,
shuningdek Germaniya, Avstriya, Vengriya va Bolgariyani taklif etdi.
Genuya konferensiyasi 1922 yil 10 apreldan 19 maygacha davom etdi, unda
34 mamlakat, shu jumladan Sovet Rossiyasi delegasiyasi ishtirok etdi.
Konferensiyada Angliya va Fransiya asosiy rol o’ynadi. AQShning vakili
kuzatuvchi sifatida qatnashdi va konferensiya ishiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Konferensiyadagi asosiy masala «rus masalasi» degan masala edi.
Konferensiyada Sovet Rossiyasini sobiq chor hukumati va Muvaqqat hukumatning
chet el mamlakatlaridan olgan hamma qarzlarini (foizlari bilan birga 18 milliard
so’m) to’lashga, inqilobga qadar chet el kapitalistlarga qarashli bo’lib, keyin Sovet
hukumati tomonidan milliylashtirilgan zavod, fabrika, kon va boshqa korxonalarni
o’sha mulkdorlarga qaytarib berishga yoki kompensasiya to’lashga, sovet tashqi
savdo monopoliyasini bekor qilishga, Sovet mamlakatidagi chet elliklar uchun
eksterritoriallik (aloxida imtiyozlilik) huquqi tartibini o’rnatiuvga majbur qilmoqchi
bo’ldilar. Ular ana shu shartlar asosidagina Sovet Rossiyasiga zayom va kredit
berilishini bildirdilar. Antantadan juda katta zarar ko’rgan Germaniya
qiyinchiliklarni yengib o’tish yo’llarini izlar edi. Rus nefti masalasida Angliya-
2
X идаятов Г.А Всемирная история (1914-1945 гг.). Учебник для учащихся 10 класса. T., «Шарк», 2000.

Gollandiya neft kompaniyasi bilan Amerika neft monopoliyalari o’rtasida ziddiyat
keskinlashdi.
Sovet delegasiyasi bu ziddiyatlardan foydalandi. 1922 yil 16 aprelda
Rapalloda (Genuya yonida), sovet delegasiyasining rezidensiyasida RSFSR bilan
Germaniya o’rtasida shartnoma tuzilib, diplomatik aloqalar o’rnatildi. Ikki tomon
bir-birlariga nisbatan hyech qanday iqtisodiy talablarni qo’ymaydigan bo’ldilar.
Natijada kapitalistik davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar va Sovet-Germaniya
shartnomasining tuzilishi birlashgan antisovet frontni buzib
tashladi.Germaniyaning ham xalqaro pozisiyasini ancha mustahkamladi.
Antanta davlatlari Genuya konferensiyasida o’z maqsadlariga erisha
olmadilar. Konferensiya boshi berk ko’chaga kirib qoldi. Muzokaralar Gaaga
(Gollandiya) konferensiyasida (1922 yil 15 iyun-19 iyul) davom ettirildi. g’olib
davlatlar bu konferensiyada ham o’zlarining o’ylagan rejalarini amalga oshira
olmadilar. Turkiyada ko’tarilgan milliy ozodlik harakati natijasida birinchi galda
Angliyaning pozisiyasiga jiddiy zarba berilgan edi. Antanta davlatlariqin Sharqda
qiyin ahvolga tushib qoldilar. Turkiyaning Mustafo Kamol boshchiligidagi yangi
hukumati Sevr sulh shartnomasini tan olmadi. Antantaning Turkiyaga qarshi
uyushtirgan harbiy intervensiyasi xususan Aigliya-Gresiya intervensiyasi 1922 yil
avgust-sentyabr oylarida tor-mor qilindi. 1922 yil 11 oktyabrda Antanta bilan
Turkiya o’rtasida yarash bitimi imzolandi. Antantaniig, avvalo Angliyaning Yaqin
Sharqdagi siyosati barbod bo’ldi.
4. Sevr shartnomasining barbod bolishi
Hukmron davlatlar Turkiya bilan yangi sulh shartnomasi ishlab chiqish va
Yaqin Sharq inqirozini bartaraf qilish maqsadida Lozannada (Shveysariya) xalqaro
konferensiya chaqirdilar. Konferensiya 1922 yil 20 noyabrdan-1923 yil 24
iyulgacha tanaffuslar bilan davom etda. Konferensiyada Angliya,Fransiya, Italiya,
Yaponiya, Gresiya, Ruminiya, Soveg Rossiyasi, Yugoslaviya va Turkiya vakillari
qatnashdi. AQSh vakili kuzatuvchi sifatida ishtirok etdi va konferensiya ishlariga
aralashdi. Konferensiyaning asosiy masalalaridan biri - Bosfor va Dardanell
bo’g’ozlari rejimi to’g’risidagi masala edi. Bu bitimga ko’ra bo’g’ozlar
demilitarizasiya qilindi, tinchlik davrida va urush vaqtida barcha mamlakatlarning
savdo va harbiy kemalari bo’g’ozlardan bemalol o’ta oladigan bo’ldi. Konferensiya
oxirida Lozanna sulh shartnomasi tuzildi; kapitulyasiyalar rejimi, Turkiya
moliyasining buyuk davlatlar tomonidan nazorat qilinishi va uning qurolli
kuchlarini cheklash bekor qilindi. Turkiyaning yangi chegaralari tan olindi. Sharqiy
Frakiya (Adrionopol bilan birga), Armanistonshshg turklar yashaydigan qismi,

Kurdiston va boshka o’lkalar Turkiyaga qaytarildi. Konferensiya natijasida Turkiya
o’z suverenitetining xalqaro miqyosda tanilishiga erishdi. 3
Versal-Vashington tartibining yaratilishi Yevropa mamlakatlarining asosiy
muammolarini hal etmadi. Aksincha, eski muammolar yoniga yangilari qo’shildi va
ular Birinchi jahon urushidan keyingi dunyoning tarixiy taraqqiyotiga katta ta’sir
ko’rsatdi. Ayrim mamlakatlarda ular ko’p jihatdan yangi siyosiy vaziyatning yuzaga
kelishiga sabab bo’ldi, yangi g’oyalar, yangi siyosat va davlat arboblarining,
hokimiyatni qo’lga kiritishga intilayotgan yangi siyosiy tashkilotlarning paydo
bo’lishiga turtki berdi. Urushdan keyingi dunyo duch kelgan asosiy muammolar
quyidagilardan iborat edi.
Iqtisodiy muammolar. Birinchi jahon urushida Angliya 750 ming, Fransiya
1,3 mln., Germaniya 2 mln., Rossiya 1,6 mln. kishi yo’qotdi. 20 mln.dan ortiq kishi
yaralandi. Ko’pgina sanoat korxonalari vayron bo’ldi, transport tarmoqlari, konlar
yo’q qilindi, ko’plab kemalar cho’ktirildi. Ularni tiklash ko’p mablag’ va vaqt talab
etar edi.
Urushdan keyingi Yevropa mamlakatlarining axvoli tubdan o’zgardi. Agar
urushgacha ular jahonning asosiy moliyaviy va kredit markazi bo’lgan va kredit
oluvchilar, zayomlar, qimmatli qog’ozlarni tarqatish hisobiga qo’shimcha
daromadlar olib turgan bo’lsalar, endi AQShdan qarzdor bo’lib qoldilar. Urush
paytida oltin zaxirasining katta qismi AQShga o’tib ketdi. Qo’shma Shtatlar
bajonidil qarzga oziq-ovqat, qurol-yarog’, kiyim-kechak, transport vositalari berar,
o’z ittifoqchilarining og’ir ahvolidan foydalanib, o’z mollariga istagancha narx
belgilar va katta foyda olar edi.
Yevropa qitasidagi munosabatlarda ham tub (radikal) o’zgarishlar ro’y berdi.
Rossiyaning Yevropa iqtisodiyot tuzilmalaridan chetlatilishi shakllangan qit’a
bozorining izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Ilgari Yevropa mamlakatlari Rossiyadan
xom ashyo, ko’pgina oziq-ovqat mahsulotlari olar va bu mahsulotlar bilan aholini
hamda sanoatni barqaror ta’minlab turar edi. O’z navbatida Yevropa moliyachilari
va sanoatchilari o’z sarmoyalarini Rossiya iqtisodiyotiga kiritish hamda katta foyda
olish imkoniyatiga ega edilar.
Ayni paytda, Avstro-Vengriya imperiyasi yemirilganidan so’ng uning o’rnida katta
mamlakatlarga qaram bo’lgan, iqtisodiyoti kuchsiz bir qator kichik davlatlar
vujudga keldi. Joriy etilgan kuchli bojxona to’siqlari mollar va sarmoyalarning
harakatini qiynlashtirib qo’ydi. Natijada oldingi Markaziy Yevropa iqtisodiy
3
39. Пономарёв М. В. История стран Европы и Америки в новейшее время в вопросах и ответах. М.,
«Проспект Велби», 2008. 128-132P

mintaqasi buzilib ketdi. Bu esa Yevropa iqtisodiy tartiblari mushtarak tizimini
zaiflashtirdi.
AQShda 1922 yildan, Germaniya, Fransiya va boshqa kapitalistik mamlakatlarda
1924 yildan qisman stabillavzuv boshlandi.
Stabillashuv davridagi xalqaro munosabatlarning eng asosiy xususiyatlari
shuki, bir tomondan, SSSRning xalqaro pozisiyalari mustahkamlanib bordi, ikkinchi
tomondan Versal-Vashington sistemasi asta-sekin zaiflashdi. Fransiya 1924
yildayoq, Germaniya 1927 yilda sanoat mahsuloti ishlab chiqarishda urushdan
oldingi darajaga yetdi. Angliya sanoat mahsuloti esa, ilgarigi darajaga to’liq yeta
olmadi. AQSh barcha kapitalistik mamlakatlarga nisbatan yetakchi o’rinni egalladi,
uning iqtisodiyoti rivojlanib bordi. Yaponiya Yevropa kapitalistik mamlakatlaridan
o’tib ketdi. Tashqi bozorlar va ta’sir doiralari masalasida kapitalistik mamlakatlar
o’rtasidagi ziddiyatlar keskinlashdi.
Janubiy Amerika, Xitoy, Kanada, Avstraliya bozorlarida AQSh bilan Angliya,
Tinch okeanda AQSh bilan Yaponiya o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib ketdi.
Germaniya monopolistlari esa, Yevropa bozorlari masalasida Angliya, Fransiya,
AQSh va boshqa mamlakat imperialistlari bilan to’qnashmoqda edi.
Stabillashuv yillarida SSSRni tanigan mamlakatlar soni ortib bordi. 1924
yilgacha Sovet davlati bilan Germaniya, Afg’oniston, Eron, Turkiya, Estoniya,
Latviya, Litva, Polsha, Finlyandiya o’rtasida diplomatik aloqalar o’rnatilgan edi.
Turli mamlakatlar xalq ommasining SSSP bilan iqtisodiy aloqa qilishdan
manfaatdor bo’lganligi natijasida 1924 yil fevral-oktyabr oylarida Angliya, Italiya,
Norvegiya, Avsgriya, Gresiya, Shvesiya, Xitoy, Daniya, Meksika, Hijoz va Fransiya,
1925 yili Yaponiya, Kanada SSSRni tanidilar va u bilan diplomatik aloqa o’rnatdilar.
Antanta davlatlarining qarshilik ko’rsatshilariga qaramay, 1924 yil 31 mayda SSSP
bilan Xitoy o’rtasida diplomatik aloqalar o’rnatildi va Sovet-Xitoy shartnomasi
tuzildi.
Germaniyadan olinadigan reparasiyaning umumiy summasi 1921 yili 132
milliard oltin marka qilib belgilangan bo’lsa-da, lekin uni sanday undirib olish
yo’llari belgilanmagan edi.
1923 yil yanvar boshida Parijda chaqirilgan yangi xalqaro konferensiyada
Angliya Germaniyaning reparasiya to’lovlarini 4 yilga kechiktirish va
reparasiyaning umumiy summasini kamaytirib 50 milliard marka miqdorida
belgilashni (Bonar Lou planini) taklif qildi. Fransiya bu takliflarni rad qildi va hyech
qanday bitimga kelinmadi.

Fransiya bu masalada o’zboshimchalik bilan harakat qildi. Reparasiya
komissiyasi a’zolari ko’pchiligining roziligi bilan 1923 yil 11 yanvarda Fransiyada va
Velgiya qo’shinlari Germaniyaning Rur oblastini ishg’ol qildilar. Natijada Fransiya
bilan Germaniya o’rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib ketdi. AQSh va Angliya
hukumatlari Fransiya-Germaniya janjaliga ochiqdan-ochiq aralashishga majbur
bo’ldilar va reparasiya ishini o’z qo’llariga oldilar.
1923 yil noyabrida Amerika monopolisglarining vakili-bankir Charlz Daues
boshchiligida reparasiya masalasida Ekspertlar komiteti tuzildi. Komitet 1924 yil
yanvaridan-aprelgacha ishladi. Yangi reparasion reja-«Daues reja»si ishlab chiqildi.
Bu reja 1924 yil iyul-avgustda London konferensiyasida ma’qullandi va Germaniya
hukumati tomonidan ham qabul qilindi. Fransiya va Belgiya qo’shinlari 1925 yil
yozida Rurdan olib chiqib ketildi. Daues rejasiga muvofiq, Germaniyaga 1925
yildan 1929 yilgacha har yili reparasiya to’lovini 1 milliard markadan 2,5 milliar
markagacha oshira borib, 1929 yildan keyin har yili 2,5 milliard markadsh# to’lash
majburiyati yuklandi. Daues rejasi nemis xalqini yanada og’ir ahvolga solgan
talovchshshk rejasi edi.
1924 yilgi London konferensiyasidan so’ng Yevropa siyosatidagi gegemonlik
Fransiyadan Angliyaga, amalda esa, Daues rejasi tufayli AQShga o’tdi. AQSh
dunyoni moliyaviy tomondan ekspluatasiya qilish markazi bo’lib qoldi. Germaniya
1924-1929 yillarda chet ellardan, asosan, AQSh va Angliyadan 21 milliard
markadan ortiq uzoq va qisqa muddatli kredit oldi. Amerika monopoliyalarining
vakili Jilbert Parker reparasiya ishi bo’yicha bosh agent qilib tayinlandi. U amalda
Germaniyaning iqtisodiy diktatori bo’lib qoldi.
1928 yilga kelib Germaniya iqtisodiy jihatdan ancha tiklanib, Versal
shartnomasi va Daues rejasi tomonidan cheklanganligiga e’tiroz bildirdi. 1928 yil
kuzida Germaniya hukumati g’arbiy davlatlar qo’shinlarining Reyn zonasidan
evakuasiya qilinishini va Daues rejasini qayta ko’rib chiqilishini talab etdi. AQSh
Germaniyaning bu talablarini qo’llab-quvvatladi. AQShning tashabbusi bilan
amerikalik bankir Ouen Yung boshchiligida AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya,
Yaponiya, Germaniya va Belgiya moliya ekspertlari komiteti 1929 yilda yangi
«Yung rejas»ini ishlab chiqdi. Bu reja 1929 yil avgustida Gaagadagi xalqaro
konferensiyada ma’qullandi va 1930 yil yanvarida ikkinchi Gaaga konferensiyasida
tasdiqlandi. Yung rejasiga muvofiq, Germaniyaning reparasiya to’lash muddati 59
yil (1988 yilgacha) uzaytirildi, bu davrda 113,9 milliard marka reparasiya to’lash
kerakligi ko’rsatildi. Yaqin 37 yil mobaynida reparasiya to’lovining yillik miqdori 2
milliard marka qilib belgilandi. Endi Germaniya temir yo’llaridan keladigan
foydalar va davlat byudjetining daromad kismi reparasiya to’lovlarining birdan-bir

manbai deb hisoblandi. German sanoati reparasiya to’lovlaridan ozod qilindi.
Germaniya ekonomikasi ustidan bo’lgan nazorat AQShning tashabbusi bilan
butunlay bekor qilindi. 4
1925 yil 5oktyabrdan 16 oktyabrgacha Lokarnoda (Shveysariya) Angliya,
Fransiya, Germaniya, Italiya va Belgiya vakillari ishtirokida xalqaro konferensiya
o’tkazildi. Konferensiya oxirida Chexoslovakiya va Polsha vakillari chaqirildi. AQSh
konferensiyada bevosita qatnashmasa-da, ammo uning uyushtirilishida va
qarorlar qabul qilinishida chetdan turib katta ta’sir ko’rsatdi.
Lokarno konferensiyasi Reyn garantiya axdnomasini qabul qilish bilan
tugallandi. Ahdnomada Germaniyaning Versal sulh shartnomasida belgilangan
g’arbiy chegaralarini buzilmasligi, Reyndagi demilitarizasiya zonasi rejimini bundan
keyin ham buzmaslik ko’rsatildi. Garantiya ahdnomasiga muvofiq, Angliya bilan
Italiya Fransiya va Belgayani Germaniya hujumidan, Germaniyani esa Fransiya va
Belgiya armiyasi hujumidan qo’riqlaydigan bo’ldilar. 1925 yil 12 oktyabrda
Germaniya bilan CSCP o’rtasida savdo shartnomasi imzolandi.
1926 yili besh yil muddatga tuzilgan bitim sovet-german munosabatlarining
yanada rivojlanishiga yo’l ochdi. Unga ko’ra ikkala davlat uchinchi davlat bilan
nizolashgan taqdirda betaraf bo’lishga kelishdi. Germaniya sovet davlatiga qarshi
qaratilgan hyech qanday ittifoqqa qo’shilmaslik majburiyatini oldi. Bu sovet
diplomatiyasining ulkan g’alabasi edi. Bitim Germaniya yetakchilik qilishi lozim
bo’lgan sovetlarga qarshi yangi frontning tuzilishiga xalaqit berdi.
Ikkala bitim ham davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning jadal sur’atda
o’sishini ta’minladi. 1927 yilda SSCP va Germaniya o’rtasidagi savdo muomalalari
1925 yildagiga nisbatan salkam uch baravarga o’sdi. SSSRga Germaniyadan asosan
texnika va uskunalar import qilinardi. Sovet davlati barpo etgan korxonalarning
ko’pchiliga Germaniyada ishlab chiqarilgan texnika bilan jihozlangan edi.
Mamlakatlar o’rtasidagi savdo-sotiq munosabatlari muntazam o’sib bordi va 1931
yilda u eng yuqori cho’qqiga ko’tarildi. Jahonda iqtisodiy inqiroz avj olgan davrda
sovet korxonalari Germaniyaga yuz minglab ishchi o’rinlarini saqlab qolish va
o’nlab korxonalarni bankrot bo’lishdan asrashga ko’maklashdi.
1925 yil 12 dekabrda Millatlar ittifoqi Sovetining sessiyasida qurosizlanish
bo’yicha tayyorgarlik komissiyasi tuzdilar. Komissiya ishiga Millatlar ittifoqining
a’zosi bo’lmagan davlatlardan AQSh, so’ngra SSSP taklif qilindi. CSSP ximiya va
bakteriologaya urushini taqiqlovchp Jeneva ahdnomasiga qo’shilganligini bildirdi.
Jeneva ahdnomasi-1925 yil 17 iyunda 37 davlat tomonidan imzolangandi. SSSR
1927 yilda bu axdnomaga qo’shildi va unga to’la amal qildn. Bir qator kapitalistik
4
31. Хидоятов Г. А. Всемирная история (1914-1919 гг.). Учебник для учащихся 10 класса.

davlatlar axdnomaga imzo chekkan bo’lsalar-da, unga amal qilmadilar. AQSh esa,
bu axdnomaga qo’shilmadi.
1927 yil aprelida Fransiya tashqi ishlar ministri Brian Fransiyaning
pozisiyasini mustahkamlash va AQShni o’ziga moyil qilish uchun AQSh davlat
sekretari Kellogga murojaat qilib, o’zaro urush qilmaslik to’g’risida shartnoma
tuzishni taklif etdi. Kellog Brianning tashabbusidan foydalanib, bunday
shartnomaga Angliya va boshqa kapitalistik davlatlarni ham jalb etishni taklif qildi.
1928 yil 27 avgustda Parijda bir qator kapitalistik davlatlarning vakillari tomonidan
Parij ahdnomasn — «Brian-Kellog ahdnomasi» imzolandi. Axdnomada milliy
siyosatning quroli sifatida urushdan voz kechish, janjalli masalalarni tinch yo’l
bilan hal qilshi aytilgan. Sovet hukumati bu ahdnomani tezda kuchga kiritish
uchun 1929 yil 9 fevralda bir qancha qo’shni davlatlar bilan protokol tuzdi. 1929
yil yozida «Brian-Kellog ahdnomasi» kuchga kirdi.
Kapitalistik davlatlarni borgan sari kuchli larzaga keltirayotgan Xitoy inqilobi
avj olib bormoqda edi. 1926 yil sentyabrida Angliya harbiy kemalari Vansyan
shahrini o’qqa tutib, 6 mingga yaqin kishini halok qildi. 1927 yil 3 yanvarda Angliya
qo’shinlari Uxandagi ommaviy mitingga xujum qildi. Bunda qariyb 30 kishi
o’ldirildi va yarador qilindi. 1927 yil bahorida inqilobiy kurash keskinlashgan bir
vaqtda AQSh, Angliya, Yaponiya va Fransiya Xitoyga qarshi ochiqdan-ochiq
intervensiyaga o’tdilar; ularning 170tacha harbiy kemasi Xitoy sohillariga
yasinlashib, Nankin kabi shaharlarni o’qqa tutdi va Nankinning o’zidagina qariyb 2
ming kishi halok bo’ldi. Milliy ozodlik harakatlarining yuksalib borishi, Sovet
Ittifoqi xalqlarishshg Sharq xalqlari bilan hamkorligi hukmron davlatlarning SSSRga
nisbatan qahru g’azabini oshirib yubordi. Angliya va boshqa davlatlar SSSRning
Xitoydagi elchixonalariga va sovet dishyumatiyasi xodimlariga qarshi bir qancha
suiqasd va fitnalar uyushtirdilar, SSSR bilan Xitoy munosabatlarini keskinlashtirib,
bu ikki mamlakat o’rtasida urush chiqarmoqchi bo’ldilar. 1927 yil 12 mayda
Londonda Angliya-Sovet aksiyali jamiyati-«Arkos» binosiga xujum qiliidi. Polisiya
po’lat sandiqlarni buzib, Sovet savdo vakolatxonasining xujjatlarini bosib oldi.
Angliya hukumati SSSRni Angliyaning ichki ishlariga «aralashish»da ayblashga
urindi va soxta xujjatni pesh qilib, 1927 yil 26 mayda SSSR bilan diplomatik aloqani
uzdi.
1927 yil oktyabrida, g’arbda Sovetlarga qarshi asabiylik avjiga chiqqan
bir vaqtda SSSR bilan Eron o’rtasida garantiya va betaraflik to’g’risida
shartnoma tuzildi.
1929 yil iyul-avgust oylarida gomindanchi qo’pshnlar va rus oq
gvardiyachilari Xarbindagi Sovet elchixonasini tor-mor qilib, SSSRga qarashli va

Sovet Ittifoqi bilan Xitoy tomonidan teng huquqlilik asosida boshqarilayotgan
Shimoli-Sharqiy Xitoy (Dunbey)dagi Sharqiy Xitoy temir yo’liga (KVJDga) va Sovet
chegara rayonlariga hujum boshladilar. CSSP va Gomindan Xitoyi o’rtasida
diplomatik aloqa uzildi. Biroq, Gomindan Xitoyining iltimosiga ko’ra, 1929 yil
dekabrida (KVJDga) oldingi holatni tiklash yuzasidan Sovet-Xitoy protokoli
imzolandi.
Angliyada 1929 yili leyboristlar hokimiyat tepasiga kelgach, SCCP bilan
diplomatik munosabatlar tiklandi.
Kapitalistik mamlakatlarda 1929 yilning oxiriga kelib vaqtincha, qisman
stabillashuv davri tugadi va jahon iqtisodiy inqirozi boshlanib ketdi. Bu inqiroz
birinchi jahon urushidan keyingi xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarini chulg’ab
olgan birinchi eng chuqur inqiroz bo’lib, 1933 yilgacha davom etdi. Bu inqiroz
o’zining keltirgan zararlari va oqibatlari jihatidan birinchi jahon urushi yetkazgan
zararlarga tenglashdi. O’zining kuchi va uzoq davom etishi jihatidan g’oyat zo’r
bo’lgan bu iqtisodiy inqiroz bugun dunyoni larzaga keltirdi. Kapitalistik
mamlakatlarda sanoat mahsuloti 36%, po’lat va cho’yan eritish 60-65% kamayib
ketdi. Tashqi savdoning hajmi 60-65 % qisqardi. Moliyaviy ahvol yomonlashdi.
1933 yilda butun kapitalistik lagerda ishsizlar soni 30 million kishidan oshdi. 5
Jahon iqtisodiy inqiroz kapitalistik sistemaning barcha ziddiyatlarini-yirik
davlatlar, ya’ni AQSh bilan Angliya o’rtasidagi, AQSh bilan Yaponiya, Fransiya bilan
Italiya, Angliya bilan Fransiya o’rtasidagi, jahon urushida g’olib chindan davlatlar
bilan Germaniya o’rtasidagi, mustamlakachi davlatlar bilan mustamlaka va qaram
mamlakatlar o’rtasidagi, mehnat bilan kapital o’rtasidagi, kapitalistik sistema bilan
sosialistik sistema o’rtasidaga ziddiyatlarni keskinlashtirib yubordi.
Versal-Vashington tizimi omonat bo'lib chiqdi. U ham g'oliblar, ham
mag'lublar o'rtasidagi o'zaro ziddiyatlar tufayli yemirilib bordi. Harbiy kuchga
tayanish ko'p jihatdan kapitalistik mamlakatlarning xalqaro maydondagi
pozitsiyasini belgilab berdi. Shundan so'ng qurollanish poygasini cheklash bo'yicha
o'tkazilgan konferensiyalarning birortasi ijobiy natija bermadi, ularda ham
umumiy kelishuvga erishilmadi.
Oqibatda 1930-yillarning oxiriga kelib Versal-Vashington tizimiga Yevropada
hech bir davlat amal qilmay qo'ydi. Bu tizimning inqirozi buyuk davlatlar o'rtasida
o'z manfaatlari uchun kurashni avj oldirib yubordi. Bir tomondan, Buyuk Britaniya
va Fransiya, ikkinchi tomondan, Germaniya, Italiya va Yaponiya o'rtasida qarama-
qarshi harbiy siyosiy ittifoqlar shakllandi. SSSR va AQSH ushbu qarama-
5
История Первой Мировой войнь. 1914–1918 года. В 4-х т. // Под. ред. 78-85.

qarshilikdan o'z manfaatlari yo'lida foydalanish maqsadida kutib turishni maqul
ko'rdi.
shu davrda Yaponiya Uzoq Sharqda o'zining tajovuzkor rejalarini amalga
oshirishga kirishdi. 1931 - 1932-yillari Yaponiya Manchjuriyani bosib oldi va
Manchjou-Go qo'g'irchoq mamlakatini tuzdi. 1933-yili Yaponiya millatlar ligasidan
chiqdi. Shundan so'ng u Xitoyga qarshi tajovuzni kuchaytirdi va 1937-yil iyulda
keng miqyosdagi urush harakatlarini boshlab, Markaziy Xitoyni va boshqa bir
qator hududlarni bosib oldi. Shu tariqa Osiyoda ham jahon urushi o'chog'i paydo
bo'ldi, dunyo asta-sekin, qadamma-qadam yangi jahon urushiga qarab siljiy
boshladi.
1930 yil mayida Fransiya tashqi ishlar ministri Brian inqirozdan qutulish,
o’zaro hamkorlik qilish bahonasi bilan Yevropa qit’asidagi davlatlarning «federativ
itgifoqini, ya’ni «pan-Yevropa» tuzishni taklif qildi. Bu reja aslida Yevropada yana
Fransiya gegemonligini o’rnatishga qaratilgan edi. «Pan-Yevropa» rejasini faqat
Polsha va Chexoslovakiya yoqlab chiqdi. Angliya Fransiyaning kuchayib ketishidan
xavfsirab, bu rejani qo’llab-quvvatlamadi. Boshqa bir qator mamlakatlar Angliya
pozisiyasini ma’qulladilar. Shu tariqa, «pan-Yevropa» rejasi barbod bo’ldi.
Iqtisodiy inqiroz yillarida dunyoni qayta taqsimlash uchun kurash keskin tus
oldi. uzoq Sharqda, Xitoyda bozor va xom ashyo manbalarini ko’proq egallash
hamda shu yo’l bilan bu mamlakatlarda o’z pozisiyalarini mustaxkamlash uchun
kurashda ayniqsa Yaponiya, AQSh va Angliya o’rgasida raqobat kuchaydi.
Yaponiya o’z mustamlakasi bo’lgan Koreyaning pshmoliy tumanlarini harbiy
plasdarmga aylantirdi. 1931 yil sentyabri - 1932 yil fevralida Yaponiya Xitoyning
shimoli-sharqiy rayonlarini-Machjuriyani bosib oldi va qo’g’irchoq Manchjou-Go
davlatini tuzdi. Xitoyning shimoli-sharqi Yaponiyaning muhim agressiv
plasdarmiga aylantirildi. Natijada Uzoq Sharqda urushning birinchi o’chog’i
vujudga keldi.
Garchi Yaponiyaning Xitoydagi ekspansiyasi g’arbdagi yirik davlatlar,
ayniqsa, AQShning manfaatlariga daxl qilgan bo’lsa xam, ular aslda yapon
agressiyasini rag’batlantirdilar, unga iqtisodiy va harbiy-texnika jihatdan yordam
berib turdilar. Ularning asosiy maqsadi-Yaponiya qo’li bilan Xitoydagi inqilobni
bo’g’ish edi.
Millatlar ittifoqi Yaponiya agressiyasiga qarshi chora ko’rmadi: Xitoy
hukumati Millatlar itgifoqiga murojaat qilib, Yaposhsh agressiyasiga barham
berishni so’radi. Ammo Millatlar ittifoqi Xitoyga hyech qanday yordam
ko’rsatmadi. AQSh hukumati esa Yaponiyaning Xitoydagi agressiyasini so’zdagina

qoralab, Xitoy hududining dahlsizligini himoya qilishga qaratilgan biror tadbirni
ko’zlamadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. История Первой Мировой войнь. 1914–1918 года. В 4-х т. // Под. ред.
2. Гроций Г. О праве война и мира.
3. Эрио Э. Из прошлого. Между двумя войнами 1914–1936
4. Язькова А. А. Малая Антанта в Европейской политике. 1918–1925 гг.
5.https://uz.birmiss.com/versal-vashington-tizimi/
6. http://us.kz/publ/5085-versal-vashington-zhyes.html

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI «JAHON TARIXI» KAFEDRASI “XALQARO MUNOSABATLAR TARIXI”FANIDAN KURS ISHI Mavzu: “VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI. SEVR SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923)” Bajardi: 1-kurs magistranti Altibayev. H. Ilmiy rahbar: dots. Hamroqulova. Sh Topshirgan sanasi: 29.01.2022 Baho: Samarqand-20022

VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI. SEVR SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923) Reja: 1. Versal-Vashington tizimining yaratilishi 2. XX asr 20-yillari boshlarida dunyodagi xalqaro jarayonlar 3. XX asr 20-yillari o`rtalarida xalqaro munosabatlardagi ziddiyatlar 4. Sevr shartnomasining barbod bolishi

1. Versal-Vashington tizimining yaratilishi. Birinchi jahon urushida g’olib chiqqan AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya, Yaponiya va boshqa davlatlarning taslim bo’lgan Germaniya, Avstriya, Vengriya, Turkiya va Bolgariya bilan sulh shartnomalarini ishlab chiqish uchun 1919 yil 18 yanvarda Parijda sulh konferensiyasi ochildi. Bu konferensiya 1920 ysl 21 yanvargacha davom etdi. Konferensiyada Antanta tomonida turib urushda qatnashgan 27 davlat vakillari ishtirok etdi. Germaniya va mag’lubiyatga uchragan boshqa davlatlar faqat konferensiyaning so’nggi bosqichida, tayyorlangan sulh shartnomasini toppshrish vaqtida qatnashtirildi. Konferensiyada kichik davlatlarning fikrlari e’tiborga olinmadi. Konferensiyada AQSh (prezident Vilson), Angliya (bosh ministr Lloyd Jorj), Fransiya (Klemanso, konferensiya raisi) va Italiya (Orlando asosiy rol o’ynadilar. Ulardan tashkil topgan «To’rtlar soveti» eng asosiy organ bo’lib, bir qancha yashirin kengashlar o’tkazdi hamda ular xalqlar va davlatlarning taqdiri yuzasidan surbetlarcha savdolashdilar. Asosiy davlatlarning tutgan mavkelari bir- biriga zid, ko’pincha tamomila qarama-qarshi edi. Eng muhimi, Antanta ittifoqi avval boshdan maxfiy shartnomalar, yashirin bitimlar asosiga qurilgan bo’lib, yangi vaziyatda bu kelishuvlarni amalga oshirib bo’lmasdi. Ana shu shartnomalarga ko’ra, Rossiya Istambulni olishi va Dardanell bo’g’ozi ustidan nazorat o’rnatishi, buning evaziga Fransiyaning Elzas-Lotaringiyaga egalik qilish huquqini hamda Angliyaning Misr ustidan nazoratini e’tirof etishi zarur edi. Ruminiyaga Transilvaniyani berish va’da qilingan, ammo bu Vengriya manfaatlariga mos kelmasdi. Angliya arab xalqlariga Usmonli imperiyasidan chiqish va arab davlatlari tuzinshi taklif etdi. Ayni paytda bu taklif Angliya va Fransiyaning Yaqin Sharqni bo’lib olish haqidagi kelishuvlariga zid edi. G’olib mamlakatlarning manfaatlari ham bir-biriga tamomila zid edi. Fransiya Germaniyadan o’zining kuchsizligini anglagan holda bu mamlakatni batamom kuchsizlantiradigan va Yevropada Fransiyaning ustunligini ta’minlaydigan tinchlik o’rnatilishini istar edi. Italiya Adriatika dengizi sohillari va orollarni qo’lga kiritishdan umidvor edi. Angliya o’zining imperiyasi hududlarini kengaytirishni o’ylardi. Yaponiya Osiyoda ustun mavqyega erishishni orzu qilardi. AQSh dengizlarda suzish erkinligini ta’minlashni talab etar, shu yo’l bilan o’zining okean floti ustunligidan foydalanishni mo’ljallardi. Konferensiya qatnashchilarining doimo diqqat markazida turgan muammo «rus masalasi» edi. Bolshevizm g’oyalarining yoyilishi qarshisidagi qo’rquv Versal konferensiyasining qarorlariga ham o’z muhrini bosdi. G’arb mamlakatlari rahbarlari konferensiya boshlangan kundanoq Rossiyaga qarshi intervensiyani tashkil qilish bilan shug’ullandilar. Ular Rossiyadagi bolsheviklar hukumatini

yuqotiga o’z mamlakatlaridagi inqilobiy harakatni va sharqdagi milliy-ozodlik xarakatini bostirishda muxim ahamiyatga ega bo’ladi, deb hisoblardilar. Parij sulh konferensiyasi Germaniya va uning sheriklarining mag’lubiyatini, Avstriya-Vengriya va Turkiya imperiyasining parchalanishini, Yevropa va Yaqin Sharqda yangi davlatlar tashkil topganligini, mustamlakalarning Antanta foydasiga sayta taqsimlanishini aks zttirgan xujjatlarni ishlab chiqdi va qabul qildi. Bu xujjatlarni ishlab chiqishda va o’ljani taqsimlash masalasida konferensiya qatnashchilari o’rtasida jiddiy kurash hamda talash-tortishlar bo’lib o’tdi. G’olib yirik davlatlarning har biri ikkinchisi hisobiga o’z pozisiyasini kuchaytirib olishga intildi. Fransiya reparasiyaning yarmidan ko’pini o’ziga berilishini talab qildi, boshqalar bunga qarshi chiqdilar. Fransiya davlati Germaniyani zaiflashtirish va bo’lib yuborish uchun, Bavariyani Germaniya tarkibidan chiqarish hamda Reynning so’l qirg’og’idagi yerlarda Reyn respublikasini tuzish uchun kurashdi va uni o’z protektoratiga olish niyatida bo’ldi. Lekin Angliya va AQSh bunga yo’l qo’ymadi. Ular Fransiyaga, ayniqsa Sovet Rossiyasiga qarshi tura oladigan kuchli Germaniyaning bo’lishini istar edilar. Fransiya Sovet Rossiyasiga va Germaniyaga qarshi o’z itgifoqchisi Polshaning hududini ancha kengaytirish tarafdori bo’ldi. Angliya bilan AQSh esa, Germaniyani juda ham zaiflashtirmaslik maqsadida Polshani ancha kengaytirishga qarshi chiqdi. Yirik davlatlar o’zaro ba’zi yon berishlar asosida bitimga kela oldilar. Angliya va Fransiya Yaponiyaiing va urushda Antanta tomonidan qatnashgan boshqa davlatlarning qo’llab-quvvatlashi bilan AQSh ning jahonda hukmron bo’lib olish rejalariga yo’l qo’ymadilar. Shu bilan birga, ular o’zlarining zaif sheriklarining manfaatlariga e’tibor bermadilar. Tuzib chiqilgan sulh shartnomalarining hammasi Parij yonidagi shaharlarda, saroy va qasrlarda imzolandi. 1919 yil 28 iyuvda Germaniya bilan Versal sulh shartnomasi, 1919 yil 10 sentyabrda Avstriya bilan Sen-Jermen, 1919 yil 27 noyabrda Bolgariya bilan Neyi, 1920 yil 4 iyulda Vengriya bilan Trianon, 1920 yil 10 avgustda, Turkiya bilan Sevr sulh shartnomalari tuzildi. Bu shartnomalarning hammasi «Versal sistemasi» deb ataldi. 1 Versal sulh shartnomasiga muvofiq, Germaniya va uning ittifoqchilari urushning aybdorlari, deb hisoblandi. Germaniyaning hamma mustamlakalari tortib olinib, Angliya, Fransiya, Belgiya va Yaponiya o’rtasida taqsimlandi, Fransiya va Angliya Afrikadagi Togo va Kamerunni taqsimlab oldilar» Germaniya janubi- g’arbiy Afrikasi Janubiy Afrika Ittifoqiga, Germaniya sharqiy Afrikasi Angliyaga, 1 История Первой Мировой войнь. 1914–1918 года. В 4-х т. // Под. ред. 98-104 P

Yangi Gvineyaning Germaniyaga qarashli qismi Avstraliya ittifoqiga berildi. Germaniyaning Tinch okeandagi Karolina, Mariana va Marshall orollari hamda Germaniyaning Shandun yarim orolidagi (Xitoy) ijaraga olgan territoriyasi va imtiyozlari Yaponiyaga o’tdi. Germaniya Yevropada ham anchagina territoriyadan mahrum bo’ldi. Fransiya ilgari qo’ldan ketgan Elzas va Lotaringiyani qaytarib oldi; u 15 yil davomida Saar oblasti ko’miriga egalik qiladigan bo’ldi; bu davrda shu oblast Millatlar itgifoqi tomonidan idora qilinadigan bo’ldi. Reyn viloyati zonasi esa demilitarizasiya silindi. Eypen va Malmedi okruglari hamda Morene hududi Belgiyaga, Shimoliy Shlezvig plebissit natiyasasida Daniyaga o’tdi. Ilgari bosib olingan Polsha yerlarining juda oz qismi, ya’ni Poznanning sharqiy qismi, g’arbiy va Sharqiy Prussiyaning bir qismi (Polsha koridori), Yuqori Sileziyaning bir qismi yangi tashkil topgan Polshaga qaytarildi. Germaniyani Gdansk (Dansig)dan voz kechishga majbur qilindi. Gdansk Millatlar ittifoqi huzuridagi, «Erkin shahar»ga aylantirildi. Klaypeda (Memel) ham Germaniyadan ajratib olinib, keyinchalik Litvaga topshirildi. Lekin Germaniya-Polsha chegarasi Polsha zarariga hal qilindi. Polshaning 100 000 kv.km. yeri va ancha polyak aholisi Germaniya tarkibida qoldi. Polsha Boltiq dengizi bilan Polsha koridori orqali tutashdi, xolos. Germaniya Polsha, Chexoslovakiya, Avstriya va Finlyandiyaning mustaqilligini tanidi. Elba, Oder, Neman va Dunay (Germaniya doirasida) xalqaro suv yo’li, deb e’lon qilindi. Bu yo’llarni nazorat qilish uchun xalqaro komissiyalar tuziladigan bo’ldi. Germaniya harbiy tomondan cheklab qo’yildi: Germaniyada umumiy harbiy majburiyat bekor qilindi.; german armiyasining sonini 100 ming kishidan oshirmaslik shart qilib qo’yildi. Germaniyaning harbiy dengiz floti ham qisqartirildi. Unda og’ir artilleriya va harbiy aviasiya bo’lishiga ruxsat qilinmadi. Armiya bosh shtabi tugatildi. Biroq Reyxsver ministrligi doirasida umum qo’shinlar boshqarmasi tuzilishiga ruxsat berildi. Versal — Vashington tizimi urushdan keyingi keskinlikni yumshatishga ma’lum darajada xizmat qildi. Uning bu xizmati xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi huquqining hamda urushga nizo- li masalalarni hal etish vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan olinishida o‘z ifodasini topdi. Bundan tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar edi. Biroq Versal — Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror topishiga asos bo‘la olmadi. Xo‘sh, nega?

VERSAL TIZIMIDAGI ZIDDIYATLARNING KESKINLASHUVI. SEVR SHARTNOMASINING BEKOR QILINISHI (1921-1923)

08.08.2023

0

51.4482421875 KB

Похожие