MAVZU:XVIII asrda Usmonli imperiyasi Reja: Kirish. 1. Mahmud I va Usmon III hukmronligi. 2. Mustafo III va Abdul-Hamid I hukmronligi davri. 3. Salim III hukmronligi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

Kirish. XVIII asrda Usmonli imperiyasi tanazzulga yuz tutdi. Uning eng yaxshi yillari ortda qoldi. Avvalgi buyuklik va qudrat silkinib ketdi va u turklarning tashqi ekspansiyasi davridagi evropaliklar o'rtasida qo'rquvni uyg'otmadi. Sultonlar tobora ko'proq yangi hududlarni egallashga emas, balki allaqachon bosib olinganlarni ushlab turishga majbur bo'lishdi. Harbiy va siyosiy qarama- qarshilikning asosiy teatri Bolqon yarim oroli, Qrim va Ukrainaning janubiy erlari edi. Asosiy raqiblar, avvalgidek, Rossiya imperiyasi va Avstriya bo'lib qoldi, ular Evropadagi turklarni tobora ko'proq siqib chiqardi. Usmonlilar quruqlikda va dengizda mag'lubiyatga uchrab, pozitsiyadan keyin mavqeini yo'qotdilar. Ilgari buzib bo'lmaydigan deb hisoblangan ko'plab qal'alar rus-avstriya qo'shinlari oyoqlariga quladi. Ammo Turkiya G‘arbiy Yevropada – Fransiyada do‘st topdi. Usmonlilar davlati harbiy, maorif va ma muriy islohotlarga muhtoj edi. Buni ʼ sultonlarning har biri aniq anglagan. Ular mamlakatni Yevropa modeliga ko‘ra o‘zgartirishga umid qilishgan, lekin har safar turk jamiyatining turli tabaqalarining qarshiliklariga duch kelishgan. Harbiy va diniy elitaning ossifikatsiyasi juda zarur bo'lgan o'zgarishlarga katta to'siq bo'ldi. Bu mavhum asar Usmonli imperiyasi tarixida XVIII asrga bag'ishlangan.

1. Mahmud I va Usmon III hukmronligi. Mahmud 1696 yilda tug‘ilgan. U Sulton Mustafo II va Soliha Sultonning o‘g‘li edi. Mahmud Usmonlilar saltanatining hukmdori bo lgunga qadar yigirma yetti yil ʻ kafelarda (davlat qamoqxonasida) o tirgan edi. U ilgari Admiral Patron Bey ʻ kemasida oddiy dengizchi bo lib xizmat qilgan alban homiysi Xalil qo zg oloni ʻ ʻ ʻ tufayli taxtga o tirdi. Bu qo zg olon natijasida shaharning quyi qatlamlari Sulton ʻ ʻ ʻ Ahmad va keyinroq qatl etilgan Sadr vazir Ibrohim Nevshehirlini ag dardi. ʻ Qo'zg'olonning sababi mamlakatdagi og'ir iqtisodiy vaziyatdan va madaniy o'zgarishlardan norozilik edi, bu esa katta mablag'larni talab qildi va xazinani vayron qildi. 1730-yilda taxtga o‘tirgan Mahmud amalda davlatga rahbarlik qilmadi, barcha haqiqiy hokimiyat qo‘zg‘olonchilar qo‘lida bo‘lib, ular ilgari kiritilgan bir qator soliq va yig‘imlarni bekor qildilar. Sulton qo zg olonchilar boshlig ini qabul ʻ ʻ ʻ qilib, uning barcha talablarini bajarishga qasam ichdi. Biroq Mahmud va’da berib, Xalilni yo‘q qilish uchun zamin hozirlay boshladi. 1731 yil noyabrda u qo'zg'olonchilarning barcha rahbarlarini davlat masalalarini muhokama qilish uchun taklif qildi, ammo qotillar allaqachon ularni Sultonning qarorgohida qirg'in qilishgan va keyin jasadlarini dengizga tashlashgan. Bu qirg indan so ng Mahmud ʻ ʻ I ga sodiq qo shinlar Xalil tarafdorlarini ta qib qila boshladilar. Bir necha kun ʻ ʼ ichida poytaxtda yetti ming kishi hibsga olinib, qatl etildi. Omon qolganlar yangi qo'zg'olon ko'tarishdi, ammo u tezda askarlar tomonidan bostirildi. Sultonning shafqatsizligi uning zamondoshlari tomonidan asosan shu bilan oqlangan davlatning og‘ir ahvolga tushib qolgani, shunday qonli bo‘lsa ham markaziy hokimiyatni mustahkamlash zarurligi. Mahmudning o zi ham bosiq va urushqoq ʻ bo lmagan, yaxshi ta lim olgan, bu esa uni ma rifatli hukmdor sanash imkonini ʻ ʼ ʼ bergan. U urushdan ko'ra diplomatiyani afzal ko'rdi. Shuning uchun u hokimiyatni o'z qo'liga o'tkazgach, tashqi siyosatga e'tiborini qaratdi. 1 Fors bilan muvaffaqiyatsiz to'qnashuv avvalgi sultonlar davrida ham davom etdi. 1733-yilda Eronning yangi hukmdori Nodirshoh Kirkukda usmonlilarni mag‘lub etdi, 1734-1735 yillarda turklar Shimoliy Ozarbayjon, Sharqiy Gruziya va Shimoliy Armanistonni tark etishga majbur bo‘ldi. 1736 yilda Erzerumda muxoliflar tinchlik shartnomasini tuzdilar, unga ko'ra Fors 1722 yildan 1 Usmonlilar imperiyasi tarixi. Vizyon Usmon / Karolin Finkel

keyin Usmonli imperiyasi tomonidan tortib olingan hududlarni qaytarib berdi. 1746-yilda yangi shartnoma 1639-yildagi Kasr-i-Shirin shartnomasida belgilangan chegaralarni belgiladi. Osiyodagi urush hali tugamagan edi, yangisi boshlanganda, lekin 1735 yilda Rossiya bilan. Bu qarama-qarshilikka Avstriya ham qo'shildi. 1736 yil iyun oyida rus armiyasi Azovni egallab oldi. Biroz vaqt o'tgach, avstriyaliklar Bosniya, Serbiya va Valaxiya chegaralarini bosib olishdi. Xuddi shu yilning iyul oyida Rus askarlari Ochakovni olib, Baxchisaroyga yaqinlashdilar. Ammo askarlarning charchashi va epidemiyalar, shuningdek, oziq-ovqat etishmasligi tufayli keyingi taraqqiyotni to'xtatish kerak edi, shuning uchun Qrimni tark etishga majbur bo'ldi. Biroq, avgust oyida ruslar Stavuchany jangida Usmonli- Qrim qo'shinlarini mag'lub etishdi va ularni tartibsiz parvozga qo'yishdi. Ushbu g'alaba tufayli Xotina taslim bo'ldi va 1739 yil sentyabrda ruslar Iasini egallab oldilar. Mahmud I bir qator harbiy muvaffaqiyatsizliklardan so'ng Buyuk vazirni bosh qo'mondon Yehen-Muhammad etib tayinladi. U qo'shinlarning ruhiy holatini tikladi va avstriyaliklarni bosib olingan yerlardan quvib chiqardi. Belgrad yaqinidagi Grocka jangida turklar avstriyaliklarni mag‘lub etishdi. Belgradning o'zi qamal qilindi. Avstriyaning urushdan chiqib, Usmonlilar bilan alohida sulh tuzishdan boshqa chorasi qolmadi. Banat, Temesvar, Bosniyaning shimoliy qismi, Belgrad va Kichik Valaxiya bilan Shimoliy Serbiya turklarga chekindi. Mahmud nafaqat o‘z mulkini saqlab qolgan, balki sobiq sultonlar tomonidan boy berilgan yerlarni ham qaytarib bergan. Shunga qaramay, Rossiya Azovdan voz kechib, Donning Cherkasskiy orolida qal'alar qurilishiga ruxsat berishga majbur bo'ldi. Rossiyaga Azov va Qora dengizlarda kemalar bo'lishi taqiqlangan edi. Shu bilan birga, Usmonlilar Qrim, Kuban va Budjak tatarlarini Rossiya chegaradosh yerlariga hujum qilishdan tiyishga va'da berishdi. Barcha urushlardan keyin o'n besh yillik tinchlik keldi. Mahmud armiyani yevropacha tarzda isloh qilishga harakat qildi. Bunda unga islomni qabul qilgan frantsuz grafi Klod Aleksandr de Bonneval yordam berdi. Ammo yangichalar o'zgarishlardan qo'rqishdi, bu esa islohotning barbod bo'lishiga olib keldi. Mahmud I hokimiyatni ukasi Usmonga topshirib, 1754 yilda vafot etdi. Usmon III taxtga o‘tirishdan oldin “Qafas” deb atalgan To‘pqopi saroyida ellik yil davomida jamiyatdan ajratilgan edi. U bepusht ayollar va kar-soqovlar

bilan o'ralgan edi. U diniy matnlar va tibbiy adabiyotlarni o'qishga vaqt ajratdi. Ozodlikka chiqqandan keyin, uzoq vaqt qamoqda bo'lganligi sababli, u nutqida muammolarga duch keldi. U juda asabiy va tez jahldor fe'l-atvorga ega edi, lekin shu bilan birga u mehribon suveren sifatida tanildi. U oddiy kiyimda kiyinishni va poytaxt bo'ylab kezib, muhtojlarga sadaqa tarqatishni yaxshi ko'rardi. Sulton musiqaga toqat qilmadi, shuning uchun u barcha musiqachilarni qarorgohidan haydab yubordi. U ayollarga nisbatan sovuqqon edi, garchi uning bir nechta xotini bo'lsa ham. Maxsus nishon kiyishga buyurilgan nasroniylar va yahudiylar ham uning dushmanligini boshdan kechirdilar. Usmon korruptsiya va o'zlashtirishga qarshi kurashdi. Uning qo'l ostida sadrlar etti marta almashgan. Ko'pincha zodagonlar va saroy a'yonlarining mulki ularning foydasiga musodara qilingan. U bor-yo'g'i uch yil hukmronlik qildi, shuning uchun uning hukmronligi davrida 1755 va 1756 yillarda Konstantinopoldagi yirik yong'inlarni hisobga olmaganda, shaharning ko'p qismini vayron qilgan katta qo'zg'alishlar bo'lmadi. Ko'plab masjidlar, uylar, tegirmon va do'konlar yonib ketdi va ular bilan birga egalari ham yonib ketdi. Fojiadan keyin Usmon poytaxtni qayta qurishga kirishdi. Usmon III ham xuddi Mahmud I kabi insult natijasida tabiiy sabablarga ko‘ra vafot etgan. 2. Mustafo III va Abdul-Hamid I hukmronligi davri. Mustafo 1717 yilda tug'ilgan va Ahmad III va kanizak Mihrishahning o'g'li edi. Hokimiyatga erishgunga qadar u umrining yigirma yetti yilini yakka holda, amaldorlar va bepusht ayollar qurshovida o‘tkazdi. Mustafo ziyofat va o‘yin- kulgilarni, san’at va xattotlikni yaxshi ko‘rardi. U olimlarni, ayniqsa ilohiyotshunoslar va huquqshunoslarni qo'llab-quvvatladi. U jismoniy mehnatdan qochmadi va nisbatan pok turmush tarzini olib bordi. U 1757-yilda hokimiyat tepasiga kelgach, o‘z fuqarolarini undirilgan soliqlarning yarmidan xursandchilik bilan ozod qildi va musulmon bo‘lmaganlarga rang-barang kiyim kiyishga ruxsat berdi. Ammo yangi sulton o‘zining barcha saxiyligiga qaramay, qonunlari va o‘rnatilgan tartib-qoidalarini buzgan taqdirda, saroy a’yonlarini ham, oddiy odamlarni ham darhol qatl qildi. Maqsadli va uzoqni ko'ra oladigan siyosatchi sifatida korruptsiyaga qarshi kurashdi. yagona boshqaruv tizimini tashkil etishga va imperiyaning sobiq kuchini tiklashga intildi. G arbiy Yevropa davlatlari va ʻ Rossiya bilan bo lgan tafovutni yo qotish uchun armiya va davlat apparatini isloh ʻ ʻ