Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Скачать

Reja:
1 . Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi.
2. Ijtimoiy siyosiy harakatlar.
3. Parlamentning tuzilishi va Knstitutsiyaningqabul qilinishi.
4.Yaponiyaning tashqi siyosati.
5 Rus- Yapon urushi va Rossiya - Yaponiya munosabatlari.

1. Yaponiyada kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yaponiyada feudal ishlab chiqari-rish
munosabatlari bilan kapitalistik munosabatlar o`rtasida qarama qarshilik
kuchaydi.
XIX asrning so`nggi choragi Yaponiya tarixida arVanaviy fiodal
mulkchilik bilan yangi, bozor munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish
davri bo`ldi. Yaponiya yangi tarixining ikknchi bosqichi bo`I-gan 1868-1878-
yillarda bo`lib o`tgan davlat to`ntarishi Tokuva syogunligi va imperator qo`sh
hokimyatchiligini tutgan, Yaponiya imperatori yakka hukumdorga aylangan edi.
Birnchi bosqich XIX asr-ning 40-50 yillarida o`z ichiga olib , bu davr
syogunlikning inqirozi davri edi. Shimoldagi yirik yer egalari eski feudal
tartiblarni saqlash uchun kurash boshladilar. Tub o`zgarishlar tarafdori bo`lgan ,
savdo sanoat rivojlangan janubiy Yaponiya bu kurashda yengib chiqdi. To-
kugacheva xonadoni qo`lida bo`lgan syogunlik boshqaruvi barham
topdi.
Mamlakatda " Meydzi islohatlari" deb atalgan bir qator jiddiy iqti-
sodiy islohatlar o`tkazildi. Aholining tazyiqi va noroziligi tufayli 1867
yilda syogun o`z lavozimidan voz kechdi. Bu bilan nafaqat Tokugava
syogunlarining , balki Yaponiyada 700 yildan ortiq davrda hukm surgan harbiy
siyosiy rejimga chek qo`yildi. III asrda Yamata qabilalarittifoqitashkil topdi . U
o`zini " Tenno " -" Imperator" deb atadi . 1192 yilda Yeritamo Minamoto
Xonsyuming Shimoliy sharqiy hokimiyatni qo`lga olib , o`zini syogun ( sarkarda )
deb e`lon qilgan . Bu so`z o`sha paytda Yaponiya hukumdori ma`nosini
anglatgan . Shunday qilib "qo`sh hokimiyatchilik " kelib chiqdi. 1603 yil lehsu
Tokugacheva (1542 - 1616) syogun bo;ldi va 1868 yilgacha mamlakatni boshqardi.
Yaponiya tarixida butunlay yangi davr boshlandi . Endi Yaponiya im-peratori
o`ziga xos va sharafli lavozimning to`laqonli egasiga aylandi. o`shanda imperator
Musixita ( 1854-1913) taxtga o`tirganda 14 yoshda edi , u mamlakatni 45 yil

boshqardi . Tarixda imperatorning yangi boshqaruv tizimi Meydzi ( "
Maorifparvarlik idora qilish usuli")
nomi bilan ataldi.
Bu voqea Yaponiya tarixida " Meydzi inqilobi" nomi bilan
yuritiladi.
Darxaqiqat , Yaponiya qisqa muddatda o`tkazilgan barcha sohalarini
islohatlar natijasida ilg`or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylandi.
Yaponlar hato taraqqiyot sohasida o`z ustozlari bo`lmish g`arbliklarni ham lol
qoldirdilar.
Gap shundaki . yaponlar g`arb ilm -fani va texnologiyasini ijodiy
o`zlashtirishlari bilan birga o`zlarining eng yaxshi , asrlar davomida shakillanib
kelgan udumlari va arVanalarini saqlab qoldilar. Albatta bu o`zgarishlar o`z -
o`zidan vujudga kelgani yo`q. g`arb davlatlarining birin - ketin bostirib kirishi ,
ularning zamonaviy qurollari qarshisidayaponlar butunlay himoyasiz edilar.
Hayotning achchiq saboqlari ona Vatanga bo`lgan cheksiz fidoiylik , sadoqat,
muhabbat, milliy istiqlol tuyg`usi, milliy totuvlikka o`rgatdi.
Barcha vatanparvarlar, Yaponiyaning ilg`or kishilar , ziyolilari, davlat
arboblari imperator Musixita atrofida jipslashdilar. Yaponiyaning rivojlangan g`arb
davlatlari kabi zamonaviy parlament faoliyat ko`rsata boshladi va imperator bilan
bir qatorda mamlakat siyosiy hayotida tobora nufuzi ortib bordi.
Eski feodallar toifasi dayme barham topdi . Yangi Konstitutsiyasiga muvofiq
mamlakatda hukumat vaqt tizimi joriy etilib , parlament ikki palatadan iborat
bo`lib , quyi palata a`zolari tayinlanar edilar . Yapo-niya ta`lim tizimida ham katta
o`zgarishlar yuz berdi: huquqshunoslik , ijtimoiy va aniq fanlar jadal sur`atlar bilan
rivojlandi. Yapon yoshlari-dan iqtidorlilari tanlab olinib ular nufuzli
universitetlarida o`qishga yuborildi. Ular o`z vatanlariga yetuk mutaxassislar
bo`lib qaytar edilar va Yaponiyaning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarini ishga
solar edilar .
Shunday qilib , yaponlar yangi davrning 200 yildan ko`proq vaqti-da
o`zlarini tashqi dunyodan to`sib qo`ysalarda , ammo milliy mustaqilligini saqlab

qoldilar. 200 yil o`tgach , yana " o`zliklarini " xorijliklarga " ochib ", qisqa vaqt
ichida jahon hamjamiyatidan o`rin olib , dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan
biriga aylandi. Natijada , jahon xalqlari orasida taraqqyotning " yaponcha modeli
" vujudgakeldi.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojiga to`sqinlik qiluvchi qonun va tartiblar
bekor qilindi . 1868-1878 yillarda Yaponiya hukumati yangilandi. Yangi hukumat
boshlig`1 Arisugava Yaponiyada bozor munosabatlari taraqqiyoti tarafdori edi . 15
yoshli yangi imperator Mu-sixito parlamentga o`xshash Davlat Kengashi tashkil
qilishga va`da berdi.
Ayrim -ayrim hokimlar chegaralaridagi bojxonalar va boshqa to`siqlar olib
tashlandi . Bu tadbir mamlakat miqiyosida savdo -iqtisodiy aloqalarga yo`I ochdi.
Yo`IIarda dehqonlaming shaharga qochib ketishiga qarshi , ularni tutib joyiga
qaytarish uchun qo`yilgan poyloqchilar manzillari tugatildi . Chunki , sanoat
qishloqdan ishchi kuchi " oqib" kelishidan manfaatdor edi . Bu tadbirlar
Yaponiyada ichki bozorning sanoat tarmoqlarining rivojiga xizmat qila boshladi.
1869 yilda " to`rt tabaqa" haqidagi qonun bekor qilindi. Feodal zamindor samurai ,
dehqon , hunarmand va savdogar tabaqalar rasman teng huquqli deb e`lon
qilindi .
1871 yili huquqsiz ( pariylar ) quyi tabaqa haqidagi qonun bekor
qilindi. Barcha tabaqa vakillari kasb tanlashda erkin , tadbirkorlik
ishlariga haqli bo`lishdi. Mamlakatda alohida feudal mulklar tizimi,
hokimliklar tugatilib, 75ta prefektura - viloyat tuzildi. Natijada markazlashgan
hukumat boshqa-ruvida yuzaga keldi . 1872 yilda yalpi harbiy xizmat haqida
qonun qabul qilindi.
1877 yilda haqiqiy harbiy xizmatda bo`lmaganlar uchun qilich taqib yurish
bekor qilindi . Bu narsa samuralarning izzat - nafsiga tegdi va Saydo Takamori
boshchiligida qo`zg`olon bo`ldi . Ammo bu harakat bostirildi. 1871-1878 yillarda
qishloq xo`jaligi sohasida islohatlar o`t-kazilib, yerni erkin oldi - sotdi qilish ,
istagan turdagi ekinlami ekishga ruxsat berildi . Hosildan hissa ko`rinishidagi soliq

, pul solig`l bilan almashdi . Yerning mayday bo`laklarga bo;linib ketishiga qarshi
qonun chiqarildi .
1877 -1900 yillar Yaponiya sanoat yuksalishi davrida bo`ldi. Bu davr ikki
bosqichga monopoliyalashuvgacha va monopolistik kapitalizm bosqichlariga
bo`linadi . Xususan , XX asr boshlarida Yaponiyada rivojlanishining o`ziga xos
harbiy feodal imperiya ko`rinishi vujudga keldi.
Islohatlar qanchalik ilg`or ruhda bo`lmasin , ular yirik yer egalari,
sanoatchilar uchun xizmat qildi . Yangi sanoat korxonalarida va qishloq
xo`jaligida oddiy mehnat ahlining ahvoli og`irligicha qoldi.
Sharoit qanchalik og`ir bo`lmasin , Yaponiyada kapitalistik munosabatlar tez
rivojlana boshladi. Yaponiya kapitalizmi Yevropa taj-ribalaridan sharqda birinchi
bo`lib foydalandi . Yevropada uzoq davom etgan yuzaga keltirgan ilg`or sanoat
tehnikasini Yaponiya tayor holda olaredi. Bu sohada Yaponiyaga Germaniya,
Angliya, Fransiya kabi yirik kapitalistik davlatlar yordam berishdan manfaatdor
edilar. Yaponiya davlati esa, kapitalistik ishlab chiqarish keng yulga qo`yish uchun
homiylik qilish yo`lidan bordi. Birinchi galda Yaponiya to`qimachilik sanoati tez
rivojlandi. 1890 yilda u
barcha sanoat tarmoqlarining 45 % ini tashkil etadi . 1868-1885 yillarda
1300 sanoat korxonasi qurildi . Ular dastlab badavlat sanoat-chilarga ijaraga berildi
. Keyinroq esa sanoat korxonalari o`z narxini yarmini , hatto 10-15 % iga xususiy
qilib sotiladigan bo`ldi. Natijada puldor bank egalari Misui va Misubisi ,
Sumitoma , Yaasida , Furikava , Kavasaki , Tanaka , Asano kabi bank egalari yirik
sanoat korxonalari-ning egalariga aylandilar. Yaponiya sanoat va kapital
jamg`arish sohalarida o`sha davrdagi Rossiyadan o`n barobar tezroq rivojlanmoqda
edi . Yapon kapitalizmi ko`proq bank kapitalizmi tusini oldi.
Sanoat markazlashuvi va ixtisoslashuvidan ko`ra bank sarmoyalari-ning
markazlashuvi tezroq bordi . Islohatlar davri , sanoat yangilanish jarayoni ,
kapital jamg`arish bilan barobar davom etmoqda edi . Mablag`larini savdo ,
transport va banklarga solish ko`proq foydali bo`lib qoldi. Chunki , hali kapital

bilan ishonchli ta`minlanmagan sanoat pul qarz berish katta daromad edi . Lekin
yanada kapitalizm taraqqiyoti g`arb davlatlariga nisbatan ancha orqada edi .
Yaponiyada yangi islohatlar tezkorlik bilan ro`y berdi. Lekin arTanaviy
munosabatlar hali katta ta`sirga ega edi. Shunga qaramay, sanoat rivoji o`z
natijasini ko`rsata boshladi . Kapitalizm taraqqiyoti dehqonlarning terdan ajralishi
bilan birgalikda bordi . 1883 yilda 33 ming dehqon yeridan ajralgan bo`lsa , 1885
yilga kelib , bu raqam 108 mingga yetdi . Natijada ular shaharga ketib ,
yollanma ishchilargaaylandilar. Ishchilar ma`lum ijtimoiy qatlam bo`lib
shakillandilar. Sanoat egalari yangicha ,ilg`or ishlab chiqarish keng yo`lga qo`yib ,
mamlakatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqa boshladilar. Sanoat
korxonalarining soni yildan yilga ko`payib bordi . Agar 1868-1877 yillarda 489 ta
yangi korxona qurilgan bo`lsa , 1878-1885 yillarda 800 ta yangi sanoat korxonasi
foydalanishga topshirildi . Bu jarayon iqtisodiy - ijtimoiy sohalarda sanoatda
ishlaydigan mehnat ahlini himoya qiladigan qonun va amaliy vositalar yo`qligi
sababli qattiq eksplutat-siya , mehnatkashlarni ezish hisobiga davom etdi .
Ishchilar ish haqining juda pastligi , ish vaqtining 15-18 soat davom etishi ,
korxona qonunchiligi , texnika xafsizligi uchun javobgarlikning yo`qligi, bolalar
va ayollar mehnatidan beshafqat foydalanish - blar Yaponiyaning yangi davr
taraqqiyotiga xos belgilaredi. Buning ustiga Yaponiya ishchilari va
mehnatkashlarining turmush ahvoli og`ir edi . Ular na siyosiy , na ijtimoiy
huquqlardan foydalanar edilar. Bunday sharoit albatta noroziliklarga sabab bo`lar
edi.
2 Ijtimoiy - siyosiy harakatlar .
Dastlab ijtimoiy harakatlar bir korxona doirasidan chetga chiqmagan bo`lsa
ham , tashkiliy jihatdan maxsus rejalashtirilmagan , turli norozilik ko`rinishida edi.
Lekin , 1881-1896 yillar orasida Yapon mehnatkash-larining bir qator kasaba
uyushmalari: suvoqchilik , toshyorarlik , yer qazuvchilik va boshqa kasb
tashkilotlari paydo bo;ldi . Bularga baliqchilik , hammol ( yuk tashuvchilari),
rikshalar ( aravalarda odam tashuvchilar) qo`shilishdi. Lekin bu uyushmalarning
dastlab maqsadlari noaniq va rejasiz edi. Masalan : baliqchilar matorli qayiqlarda

baliq ovlash ma`n qilishni, rikshalar esa tramvayning shaharlarga olib kelishiga
qarshi edilar. Yapon ishchilarining ijtimoiy uyushmalari g`arb mamlakatlaridagi
kasaba tashkilotlari darajasiga yetolmadi . Ular hali hunarmandchilikning o`zaro
jamoatchilik hamkorligi , uyushmasi kabi ishko`raredi. Shunga qaramay , ularning
ishga yollanishida vositachilik aralashuviga , nazoratchilar zulmiga , ish vaqtining
qo`shilishiga , ish haqqining kamayishiga qarshi harakatlari ba`zan ozmi - ko`pmi
ta`sirga ega edi.
Yaponiyaning XIX asr oxiridagi hayotida turli ijtimoiy g`oyalar mavjud edi .
ArVanaviy Yapon jamiyatining rihiy xususiyatlari buddizm g`oyalari bilan bir
qatorda ba`zi ilg`or g`oyalar ham paydo bo`la boshladi. Bular ba`zi hollarda
partiyalar tuzilishiga ham asos bo`ldi . Masalan , "Sharq sotsialistik partiyasi"
( 1882 y ), " Sharq ozodlik partiyasi", "Ij-timoiy muammolarni o`rganish jamiyati"
kabilar.
Ijtimoiy harakatning ikkinchi " qanotida " ilg`or fikrli burjuaziya vakillari,
yoki ular manfaatini ifodalovchi oqim turgan edi. Ular 1872 -1882 yillarda
vakolatli parlament tuzumini o`rnatish uchun kurashdilar. Hukumat 1878 yilda
profektura - viloyatlarda mahalliy o`z-o`zini boshqaruvini joriy qilishga majbur
bo`ldi. 1881 yilda imperator parlament tuzishga va`da berdi.
3. Parlamentning tuzilishi va Konstitutsiyaning qabul
qilinishi .
Iqtisodiy islohatlar burjuaziyaning o`sishi va siyosiy kuchayishiga sabab
bo`ldi. Burjuaziya davlatga rahbarlikni o`z qo`liga olishni da`vo qila boshladi.
Mamlakatda imperatorning mutloq hokimiyatini cheklay-digan konstitutsiya joriy
qilish uchun harakat kuchaydi.
Hukumat biroz yon berishga qaror qildi. Nihoyat 1889 yil 11 fevralda
Yaponiyaning 1 - Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu Konstitut-siya amalda
Prussiya Konstitutsiyasi asosida tuzilgan edi. Mamlakatda ikki palatadan : yuqori
( perlar) va qo`yi ( vakillar) palata-dan iborat parlament tuzildi . Parlamentning
yuqori palatasi a`zolaridan bir qismi mulkdorlardan 7 yilga saylanib qo`yilar,

qo;yi palatasi esa 4yilga saylov orqali saylanardi. Saylov huquqiga Yaponiyaning
1 % aholisi ega edi.
Konstitutsiya imperatorning mavjud barcha huquqlarini nafaqat saqlab
qoldi , balki unga yanada keng huquqlar berdi . Masalan : u par-lamentni
chaqirish , ochish , tarqatib yuborish , qonunlar o`rniga oily farmonlar chiqarish ,
qo`shinlarning Oliy Bosh qo`mondoni bo`lish, urush e`lon qilish , sulh tuzish kabi
huquqlarni o`zida saqlab qoldi . Konstitut-siyaga ko`ra Vazrlar Kengashi faqat
imperatorga hisobot beradi.
Imperator xonadoni vakillaridan iborat davlatmandlar perlar pala-tasida
asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi . Fuqaro huquqlari sohasida bu konstitutsiya
g`oyat kuchsiz edi. Parlamentning barcha qarorlari imperator huzuridagi yashirin
kengashidan o`tish zarur edi . Saylov huquqipul senzi bilan , saylovchilar yoshi esa
25 yosh qilib belgilandi. Albatta , Yaponiyadek qoloq , feudal arTanalarga boy
mamlakatda Konstitutsiya qabul qilinishi katta voqea bo`ldi. Lekin , u jamiyatni
barcha a`zolari manfaatiga xizmat qila olmadi.
4 . Yaponiyaning tashqi siyosati.
Kapitalistik taraqqiyot yo`liga kirishi bilan Yaponiyaning tashqi harbiy
rejalari paydo bo`ldi . Harbiy zavodlar qurish , ko`plab qurol aslahalar ishlab
chiqarish boshlandi.
1870 yillarda Yapon ichki bozori juda " tor" edi . Shuning uchun sanoat
uchun xom - ashyo va tashqi bozor kerak edi .
Yaponiyaning bosqinchilik maqsadlari Koreya , Xitoy , Tinch okean
havzasiga qaratildi. Bir guruh samuraylar hech kechektirmay urush boshlash
tarafdori bo`ldilar. Saygo Takamori tomonidan ko;tarilgan isyon ko`p qon
to`kilishiga sabab bo`ldi . Hukumat samuraylar nafaqasini bekorqilib , ularga bir
yo`la tovon puli belgiladi. Tovon puli zayom obligatsiyalari bilan beriladigan
bo`ldi. Samuraylarning qilichtaqib yurishi taqiqlandi . Ana shular isyon
ko`tarilishiga sabab bo`ldi. Samuraylar isyoni hukumat tomonidan bostirildi , XIX
asrning 70 -yillarida Yaponiya bosqinchilik yurishlari yo`liga kirdi . 1874 yili
Tayvan oroliga bostirib kirdi . Lekin Yaponlar uchun bu urush omadsiz bo`ldi .

1872-1879 yillarda Yaponiya Xitoyning noroziligiga qaramay , Ryukyu orolini
bosib oldi . AQSh 1875 yilda Yaponiyani tan olib , u bilan dip-lomatik aloqa
o`rnatdi . Yaponiya Janubiy Saxalin hisobiga Kuril orolini Rossiyadan ajratib ,
o`ziga qo`shib oldi .
1875 yil sentyabr oyida Yaponiya Koreyaga hujum qildi va Koreya bilan
uni kamsituvchi bitim tuzildi . Yaponlar uchun Koreya" ochiq " mamlakat deb
e`lon qilindi . Yapon mollari bojsiz sotiladigan bo`ldi. Mamlakat portlari
Yaponiya uchun ochib qo`yildi. Shu yo`I bilan Koreya , Xitoy ta`siridan ajratib
olindi.
Yaponiya - Xitoy munosabatlaridagi ziddiyat 1894-1895 yillarda urushga
olib keldi. 1893 yili yapon qo`shinlari Koreyaga bostirib kirdi. Dehqonlarning
Tonkax boshchiligida qo`zg`olonini bostirish bunga bahona buldi. 1894 yil
iyulida Yaponiya Seulda Saroy tuntarishi qilib, Yaponparast hukumat tuzdi
va poytaxt garnizonini qurolsizlantirdi. 1894 yil avgustida Yapon-Xitoy
urushi boshlandi. Xitoy xarbiy flotining transport kemalari chuktirikdi , shu
bilan paral-lel ravishda yapon qo`shinlari urush e`lon qilmasdan Koreyada
turgan Xitoy xarbiy kuchlariga xujum qildilar. 1894 yil Xitoy qushinlari
E.Chjichao boshligida Pxenyan yonida geografik jixatdan yaqinligi va
raqobat qiluvchi yirik davlatlaming uzoqligidan foydala-nib , uzoq Sharqdan
ustunlikka ega bo`lishiga yo`I ochdi. Yaponiyaning zamonaviy qurollar bilan
ta`minlangan harbiy kuchlari ham quruqlikdan , ham dengizdan xujum
uyushtirib,Xitoy harbiy qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratdi. 1895 yil 17 aprlda
Simonoseki sulhi tuzildi. Xitoy Koreyaning mustaqilligini tan oldi , Lyaudunni`
tayvanni , penxu (Peskador) orolini Yaponiyaga berdi. Shuningdek , Yaponiya
katta miqdorda tovon to`lashga majbur etildi.
Teng bo`lmagan shartnomaga ko`ra , Yaponiya o`z savdosi uchun Xitoyni "
ochib" qo`yish , Xitoy hududida yangi sanoat korxonalarini qurish va ularning
foydalanish huquqini oldi.

Yaponiya - Xitoy urushi Yaponiyani monopolistic kapitalizm yo`liga olib
kirdi. Uzoq Sharqda uning harakatlari erkinlashdi . Shu bilan birga g`arb davlatlari
bilan Yaponiya o`rtasida no teng iqtisodiy bitimlarni bekor qilinishiga olib keldi.
Bu davrda Yaponiyada monopolistic unsurlar bilan chirmashib ketdi. Bu
jihatdan Yaponiya Rossiyaga o`xshab ketadi, chunki pomeshchiklar va
monarxiya aloqalari juda kuchaygan edi . Ko`pgina Yapon konserinlari feodalizm
davrida tashkil topgan savdo sudxo`rlik guruhlaridan "o`sib " chiqdi . Yapon
burjuaziyasiga mehnatkashlarni eks-pluatatsiya qilishning kapitalizmga xos
bo`lgan usullar , ya`ni bolalarva xotin - qizlarni yarim turma shaklidagi
yotoqxonalariga joylashtirib , ular mehnatidan foydalanishni davom ettirdi.
Angliya , Fransiya , AQSh dan farqli o`laroq , Yaponiyada hokimi-yat
burjuaziya qo`lida bo`lmay , balki pomeshchik - burjuazuya bloki qo`lida edi . Bu
narsa ishlab chiqarishda davlat rolini kuchaytirdi .
Yaponiya Xitoydan Konstitutsiya tariqasida olgan katta miqdordagi tovon
pulini armiya va flotni kuchaytirishga sarfladi. Harbiy buyurtmalar yuzaasidan
qilingan hisob -kitoblar natijasida bu mablagiar yirik sanoatga vat emir yo`llarga
sarflanadigan bo`ldi.
Yaponiya hukumati og`ir industriyani rivojlanishiga alohida e`tibor berdi.
1900-1903 yillarda sanoat ishlab chiqarishi AQSH da 85 % , Germaniya 54 % ,
Fransiyada 51 % , Angliyada 25 % o`sgan boisa , Yaponiyada 181 % o`sdi. U
ishlab chiqarish hajmi bo`yicha Italiyadan o;zib ketib , Fransiyaga yaqinlashdi .
Mamlakatda sanoat, savdo - stiqva banklar konsentratsiyalashib , imperialistik
monopoliyalar vujudga keldi.
llgaridek , pomeshchik yer egaligi va dehqonlarning asoratli ahvoli
saqlanib , qolaverdi . Ota - onalar o`z bolalarini fabrikalarda ishlatish uchun
sotishar edi . Qashshoqlanib borayotgan Yapon dehqonlari va shahar
ishchilarining bir qismi Yaponiya sanoati tavarlarining sotib ololmas edi. Yapon
imperialistlari mol sotiladigan yangi bozorlar uchun kurash olib borib ,
bosqinchilik siyosati yurgizdilar.

Mamlakat aholisining turmush sharoiti og`irlashib boraverdi. Yapon
hukumati aholi to`g`risida hech qanday g`mxo`rlik qilmay , o`z e`tiborini zo`r
berib qurollanishga qaratdi . Yaponiya uzoq Sharqda o`z mavqeyi-ni tiklash
uchun reaksion siyosat olib borishdan qaytmadi, Yaponiyaning uzoq sharqda
kuchli davlatga aylana borishi g`arb mam-lakatlarining mustamlakachilik
siyosatida muhim burilishlarga sabab bo`ldi. AQSh , Angliya , Germaniya ,
Fransiya o`zlarining uzoq Sharq va Janubiy - sharqiy Osiyodagi siyosatlarida
Yaponiya bilan ittifoqdosh bo`lishni o`ylab qoldilar. Rossiya esa o`zining Uzoq
Sharqdagi manfaatlarini himoya qilish bahonasida Yaponiyaga qarshi harakatlar
boshladilar.
Yaponiyada Rossiya bilan urush boshladi. Manjuriya va Kreyadan uni "
quvib chiqarish " tarafdorlari ko`p edi. Rossiyada ham Yaponlaming " adabini
berib qo`yish " tarafdorlari kam emas edi.
1895 yili Xitoy bilan urushda yengib chiqqan Yaponiya 10 yillik
qurollanish dasturini qabul qildi. Bundan maqsad Rossiyaga qarshi urush boshlash
edi. Harbiy sanoat tez o`sa boshladi. Metalurgiya zavodi qurildi.
1894-1903 yillarda temir yo`llar 2,8 barobar, tashqi savdo hajmi 3,5 barobar,
sanoatda ishchi o`rni 326 mingga ko`paydi.
5 . Rus -Yapon urushi va Rossiya _ Yaponiya Munosabatlari.
Yaponiya xalqaro miqyosda zo`r berib diplomatic muzokaralar olib bordi.
Masalan , 1902 yili Angliya bilan 5 yillik shartnoma tuzib , Xitoyda , Angliya -
Yaponiya manfaatlarini belgilab oldi. 1902 yil bitimi, bosqinchilik bitimi edi .
AQSh bo`lajak urushda Yaponiyani quvvatlashini bildirdi va Germaniya ,
Fransiyani ham shunga chaqirdi. Shunday qilib , muqarrar bo`lib qolgan urushda
Rossiya yolgizlatib qo`yildi.
1903 yil iyul oida Yaponiya Rossiya bilan muzokaralar boshlab , Koreyada
uning erishgan muvaffaqiyatlarini tan olishni talab qildi. Buning evaziga Rossiya
Manjuriyada temir yo`llar qurish huquqini oladigan bo`ldi . Qator masalalarda
bitimga kelish ataylab chalkash yo`lga solindi. Nihoyat , Yaponiya o`z
maqsadlariga yaqinroq yo`I tutib , 1904 yil 5 fevralda Rossiya bilan diplomatic

$aloqani uzdi . Qo`shin va flotga esa Imperator nomidan yashorin xat yo`llab , Rossiya Yaponiyaga xavf solmoqda deb tushuntirildi. Yapon kemalari 1904 yil fevralda Port Artur va Chumulpo port-laridagi rus kemalariga to`satdan hujum qildi . " Varyag " kreyseri cho`ktirildi. " Koreys " kemasi portlatildi . Shu bilan rus - yapon urushi boshlandi. Koreya qirg`oqlariga Port-Arturga , Lyadunga to`rt yapon armiyasi tushirildi. Ruslar Lyadun yarim oroliga chekindilar. Mukden ( 1905 yil fevral - mart) operatsiyada rus qo`shinlari son jihatdan ko`p bo`lishiga qaramay , qo`mondanlarning o`quvsizligi tufayli yengildi. . Rus dengiz qo`mondonligi Boltiq dengizidan Rojdestvenskiy - Neboga-tov eskadrasini Yaponiyaga jo`natdilar. .Bu reja xato edi . Chunki , eskadra kemalarining tezligi yapon kemalarinikidan kam , bronyasi (zirxlari ) esa yuqa edi. Buning ustiga yaponlar eskadraning yo`lgachiqqanini bilishar , unga qarshi zarur kuchlarni yig`ib , tayyorlab qo`yishgan edi. Susima dengizi jangida bu rus eskadrasi muqarrar halokatga uchradi . ( 1905 yil 27-28 may ) Rossiya urushda uzil - kesil yengildi . Buning sabablari ko`p edi . Eng , rus davlati XX sar boshlarida o`lkan hududlarini birlashtirib olgan , iqtisodiy qoloq va mo`rt tuzilgan davlat edi . Yaponoya esa zamonining ilg`or harbiy sanoati texnikasini o`zida toplagan , bosqinchilikni shior qilib olgan davlatga aylangan davlat edi. 1905 yil 9=29 avgust kunlari Rossiya bilan Yaponiya o`rtasida AQSh Prezidenti T . Ruzvelt vositachiligida AQSh Portsmut shahrida sulh muzokaralari bo`ldi . Rossiyadan Saxalin orolining bir qismini Yaponiyaga berish va Yaponiyaga 1,2 mird . iyen tovon to`lash talab qilindi. Lekin rus qo`mondonligi bunga ko`nmadi , faqat Saxalining bir qismini Yaponiyaga berishga rozi bo;ldi. Bu Yaponiya diplomatiyasi va AQSh Prezidenti uchun kutilganidan ham katta muvaffaqiyat edi. Gap shundaki, muzokaralar to`xtab urush davom etadigan bo`lsa , Yaponiyaning uni davom ettirishga kuchi va imkoniyatlari yetmas edi. Rus imperatori Nikolay II , uning Portsmut sulh muzokaralari vakili biron Vitte AQSh Prezidenti nayranglaridan vahimaga tushib qolgan edi. Bitimga ko`ra , Koreya Yaponiyaga o`tdi . Xitoy Sharqiy ten\mir yo`lining janubiy qismi to`liq$

Yaponiyaga topshirildi . Port Artur yaponlarga " ijara" ga berildi. . Rossiyaning
Oxota dengizi qirg`oqlari bo`ylarida Yaponlar baliq ovlash huquqini olishdi .
Saxalining 50-paralleldan janubiy ham Yaponiyaga tegdi. Yaponiya Rossiyaning
Tinch okeanga chiqish yollarini berkitib , urushdan yanada zo`rroq bo`lib chiqdi .
Qurollanishni va mustamlakachilik rejalarini yanada kuchaytirdi .
Rossiya - Yaponiya urushi dunyoning hududiy jihatidan qaytadan bo`lib
olish uchun eng yirik kapitalistik davlatlartomonidan qilingan dastlabki
bosqinchilik urushlaridan biri edi. Rus-yapon urushidaRossiya mag`lubiyatga
uchragach , 1905 yil 5 sentabrda Portsmut (AQSH ) da sulh shartnomasi imzolandi
. Unga ko`ra , Rossiya Koreya va Janubiy Manjuriyada Yaponiyaning hukmronligi
tan oldi . Bundan foydalangan Yaponiya o`zining harbiy kuchlarini Koreyaga
kiritdi .
Rossiya homiyligidan mahrum etilgan Koreya Yaponiyaga qarshi
qo`zg`olon boshladi . Biroq yapon bosqinchilari qo`zg`alonni zudlik bilan
bostirishga erishdilar. 1910 yilda Yaponiya Koreyaning istilo qilinganini rasman
e`lon qildi . Yaponiya hukumatining talabi bilan Koreya imperatori o`zining butun
hokimiyatini " abadiy , batamom " Yaponiyaga topshirdi. Koreyada ma`muriy
mansablarning barchasini yaponlar egallab oldilar.. Yapon mustamlakachilari
Koreyaga kirib kela boshladilar. Koreys xalqining milliy madaniyati paymol
qilindi. Maktablarda koreys tilida o`qitish taqiqlandi . koreyada ko`rilayotgan
yapon sanoat korxonalarida koreyslar qattiq eksplutatsiya qilinardi . Har qanday
norozilik chiqishlarida o`nlab , yuzlab koreyslar qirilar, chopilar edi. Butun
mamlakatda Yaponiya hukmronligi o`z kuchini ko`rsata boshladi.
Yaponiya endilikda barcha e`tiborni Xitoyga qaratgan edi. Chunki, Yevropa
davlatlari va AQSh ning Xitoy boyliklaridan foydala-nish uni ham Xitoy mulkidan
foydalanishga undar edi. Rossiya bilan urush davomida Yaponiya qiyin moliyaviy
ahvolda qoldi . Soliqlar miqdori to`rt barobar oshdi. Oziq - ovqat mahsulotlariga
soliqlar miqdori mamlakat soliq yig`imlarining 56 % ini tashkil etdi. Bu mehnat
ahlining turmushi og`irligini ko`rsatar edi . Yaponiya o`zining qiyin moliyaviy

ahvolini Tayvanni , Koreyani talash hisobiga yaxshilashga o`rindi. Angliya AQSh
dan olingan tashqi qarzlar ham urushdan keyingi qiyinchilikka sabab bo`ldi.
1907-1908 yillardagi iqtisodiy inqirozdan keyin Yaponiya sanoati
mablag`solishni yanada kengaytirdi . 1905 - 1912 yillarda bu mablag` 3,8 milliard
iyenga yetdi. Shundan 63 % I yangi korxonalar qurishga ishlatildi. Shunday qilib ,
sanoat qurilishining sur`ati bo`yicha Yaponiyailg`or kapitalistik mamlakatlardan
o`zib ketdi . Umuman Yaponiya XX asrning dastlabki o`n yilida sanoatda jiddiy
sifat o`zgarishlarga erishdi. Metallurgiya , mashinasozlik kabi muhim tarmoqlar
asosan davlat ixtiyorida bo`ldi. Kapital konsentratsiyasi tezlashdi . Ammo , sanoat
konsentratsiyasi sekin bormoqda edi .
Iqtisodiy ahvolning og`irligi sanoat va qishloq xo`jaligida mehnatkash
ommani haddan ziyod ezib , ishlatish maium ijtimoiy harakatlarga sabab bo`ldi .
Kotoku rahbarligidagi sotsialistlar harakati yapon burjua - pomeshchik
monarxiyasini tashvishga soldi . Kotoku va uning 12 safdoshi ig`vo bilan qamalib ,
sud qilindi va osib o`ldirildi. Lekin mamlakatda ijtimoiy harakat davom etdi .
Masalan , 1912 yilda Sudzuki millioner Sudziava mablag`l yordamida
islohatchilik g;oyalarini targ`ib qiluvchi " do`stlik jamiyati" nomli jamiyat
tuzdi . Kasaba uyushmalari harakati ham qisman iqtisodiy o`zgarishlar talab qilish
bilan cheklanuvchi yo`I tutdi. Lekin tub ijtimoiy o`zgarishlar tarafdori bo`lgan Sen
Katayama umumiy saylov huquqi uchun kurashdi. . Ijtimoiy harakatlar
Yaponiyada birinchi jahon urushi arafasida yanada kuchaydi . Bu davrga kelib
Yaponiyaning AQSh va Angliya bilan munosabatlari yomonlashdi. Chunki ,
Yaponiya Uzoq Sharqda " xvfli raqib" ga aylangan edi . Rossiya bilan Mo`g`iliston
va Manjuriyada " ta`sir zonalari" ni bo`lib olish haqidagi bitimlar ( 1907-1912)
Uzoq harqdagi kuchlar nisbatini Yaponiya foydasiga keskin ravishda o`sgartirib
yubordi.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1 Karimov I.A. " o`zbekiston buyuk kelajak sari" T., " o`zbekiston" 1998, 669-bet. "
Yaponiya mintaqamizning murakkab muammolarini- xavfsiz va barqaror
tinchlikka erishish , atrof-muhit muhofazssi masalasini hal etishda faol va
manfaatdorlik bilan ishtirok etmoqda"
2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009.
5. Narochnitskiy A.L " Kolonialnaya politika kapitalisticheskix derjav na Dalnem
Vostoke ( 1860 -1895 )" M., Nauka 1973.
6. Yaponiyaning yangi tarixi "M .,Nauka 1972.

Reja: 1 . Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi. 2. Ijtimoiy siyosiy harakatlar. 3. Parlamentning tuzilishi va Knstitutsiyaningqabul qilinishi. 4.Yaponiyaning tashqi siyosati. 5 Rus- Yapon urushi va Rossiya - Yaponiya munosabatlari.

1. Yaponiyada kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yaponiyada feudal ishlab chiqari-rish munosabatlari bilan kapitalistik munosabatlar o`rtasida qarama qarshilik kuchaydi. XIX asrning so`nggi choragi Yaponiya tarixida arVanaviy fiodal mulkchilik bilan yangi, bozor munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish davri bo`ldi. Yaponiya yangi tarixining ikknchi bosqichi bo`I-gan 1868-1878- yillarda bo`lib o`tgan davlat to`ntarishi Tokuva syogunligi va imperator qo`sh hokimyatchiligini tutgan, Yaponiya imperatori yakka hukumdorga aylangan edi. Birnchi bosqich XIX asr-ning 40-50 yillarida o`z ichiga olib , bu davr syogunlikning inqirozi davri edi. Shimoldagi yirik yer egalari eski feudal tartiblarni saqlash uchun kurash boshladilar. Tub o`zgarishlar tarafdori bo`lgan , savdo sanoat rivojlangan janubiy Yaponiya bu kurashda yengib chiqdi. To- kugacheva xonadoni qo`lida bo`lgan syogunlik boshqaruvi barham topdi. Mamlakatda " Meydzi islohatlari" deb atalgan bir qator jiddiy iqti- sodiy islohatlar o`tkazildi. Aholining tazyiqi va noroziligi tufayli 1867 yilda syogun o`z lavozimidan voz kechdi. Bu bilan nafaqat Tokugava syogunlarining , balki Yaponiyada 700 yildan ortiq davrda hukm surgan harbiy siyosiy rejimga chek qo`yildi. III asrda Yamata qabilalarittifoqitashkil topdi . U o`zini " Tenno " -" Imperator" deb atadi . 1192 yilda Yeritamo Minamoto Xonsyuming Shimoliy sharqiy hokimiyatni qo`lga olib , o`zini syogun ( sarkarda ) deb e`lon qilgan . Bu so`z o`sha paytda Yaponiya hukumdori ma`nosini anglatgan . Shunday qilib "qo`sh hokimiyatchilik " kelib chiqdi. 1603 yil lehsu Tokugacheva (1542 - 1616) syogun bo;ldi va 1868 yilgacha mamlakatni boshqardi. Yaponiya tarixida butunlay yangi davr boshlandi . Endi Yaponiya im-peratori o`ziga xos va sharafli lavozimning to`laqonli egasiga aylandi. o`shanda imperator Musixita ( 1854-1913) taxtga o`tirganda 14 yoshda edi , u mamlakatni 45 yil

boshqardi . Tarixda imperatorning yangi boshqaruv tizimi Meydzi ( " Maorifparvarlik idora qilish usuli") nomi bilan ataldi. Bu voqea Yaponiya tarixida " Meydzi inqilobi" nomi bilan yuritiladi. Darxaqiqat , Yaponiya qisqa muddatda o`tkazilgan barcha sohalarini islohatlar natijasida ilg`or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylandi. Yaponlar hato taraqqiyot sohasida o`z ustozlari bo`lmish g`arbliklarni ham lol qoldirdilar. Gap shundaki . yaponlar g`arb ilm -fani va texnologiyasini ijodiy o`zlashtirishlari bilan birga o`zlarining eng yaxshi , asrlar davomida shakillanib kelgan udumlari va arVanalarini saqlab qoldilar. Albatta bu o`zgarishlar o`z - o`zidan vujudga kelgani yo`q. g`arb davlatlarining birin - ketin bostirib kirishi , ularning zamonaviy qurollari qarshisidayaponlar butunlay himoyasiz edilar. Hayotning achchiq saboqlari ona Vatanga bo`lgan cheksiz fidoiylik , sadoqat, muhabbat, milliy istiqlol tuyg`usi, milliy totuvlikka o`rgatdi. Barcha vatanparvarlar, Yaponiyaning ilg`or kishilar , ziyolilari, davlat arboblari imperator Musixita atrofida jipslashdilar. Yaponiyaning rivojlangan g`arb davlatlari kabi zamonaviy parlament faoliyat ko`rsata boshladi va imperator bilan bir qatorda mamlakat siyosiy hayotida tobora nufuzi ortib bordi. Eski feodallar toifasi dayme barham topdi . Yangi Konstitutsiyasiga muvofiq mamlakatda hukumat vaqt tizimi joriy etilib , parlament ikki palatadan iborat bo`lib , quyi palata a`zolari tayinlanar edilar . Yapo-niya ta`lim tizimida ham katta o`zgarishlar yuz berdi: huquqshunoslik , ijtimoiy va aniq fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlandi. Yapon yoshlari-dan iqtidorlilari tanlab olinib ular nufuzli universitetlarida o`qishga yuborildi. Ular o`z vatanlariga yetuk mutaxassislar bo`lib qaytar edilar va Yaponiyaning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solar edilar . Shunday qilib , yaponlar yangi davrning 200 yildan ko`proq vaqti-da o`zlarini tashqi dunyodan to`sib qo`ysalarda , ammo milliy mustaqilligini saqlab

qoldilar. 200 yil o`tgach , yana " o`zliklarini " xorijliklarga " ochib ", qisqa vaqt ichida jahon hamjamiyatidan o`rin olib , dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylandi. Natijada , jahon xalqlari orasida taraqqyotning " yaponcha modeli " vujudgakeldi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojiga to`sqinlik qiluvchi qonun va tartiblar bekor qilindi . 1868-1878 yillarda Yaponiya hukumati yangilandi. Yangi hukumat boshlig`1 Arisugava Yaponiyada bozor munosabatlari taraqqiyoti tarafdori edi . 15 yoshli yangi imperator Mu-sixito parlamentga o`xshash Davlat Kengashi tashkil qilishga va`da berdi. Ayrim -ayrim hokimlar chegaralaridagi bojxonalar va boshqa to`siqlar olib tashlandi . Bu tadbir mamlakat miqiyosida savdo -iqtisodiy aloqalarga yo`I ochdi. Yo`IIarda dehqonlaming shaharga qochib ketishiga qarshi , ularni tutib joyiga qaytarish uchun qo`yilgan poyloqchilar manzillari tugatildi . Chunki , sanoat qishloqdan ishchi kuchi " oqib" kelishidan manfaatdor edi . Bu tadbirlar Yaponiyada ichki bozorning sanoat tarmoqlarining rivojiga xizmat qila boshladi. 1869 yilda " to`rt tabaqa" haqidagi qonun bekor qilindi. Feodal zamindor samurai , dehqon , hunarmand va savdogar tabaqalar rasman teng huquqli deb e`lon qilindi . 1871 yili huquqsiz ( pariylar ) quyi tabaqa haqidagi qonun bekor qilindi. Barcha tabaqa vakillari kasb tanlashda erkin , tadbirkorlik ishlariga haqli bo`lishdi. Mamlakatda alohida feudal mulklar tizimi, hokimliklar tugatilib, 75ta prefektura - viloyat tuzildi. Natijada markazlashgan hukumat boshqa-ruvida yuzaga keldi . 1872 yilda yalpi harbiy xizmat haqida qonun qabul qilindi. 1877 yilda haqiqiy harbiy xizmatda bo`lmaganlar uchun qilich taqib yurish bekor qilindi . Bu narsa samuralarning izzat - nafsiga tegdi va Saydo Takamori boshchiligida qo`zg`olon bo`ldi . Ammo bu harakat bostirildi. 1871-1878 yillarda qishloq xo`jaligi sohasida islohatlar o`t-kazilib, yerni erkin oldi - sotdi qilish , istagan turdagi ekinlami ekishga ruxsat berildi . Hosildan hissa ko`rinishidagi soliq

, pul solig`l bilan almashdi . Yerning mayday bo`laklarga bo;linib ketishiga qarshi qonun chiqarildi . 1877 -1900 yillar Yaponiya sanoat yuksalishi davrida bo`ldi. Bu davr ikki bosqichga monopoliyalashuvgacha va monopolistik kapitalizm bosqichlariga bo`linadi . Xususan , XX asr boshlarida Yaponiyada rivojlanishining o`ziga xos harbiy feodal imperiya ko`rinishi vujudga keldi. Islohatlar qanchalik ilg`or ruhda bo`lmasin , ular yirik yer egalari, sanoatchilar uchun xizmat qildi . Yangi sanoat korxonalarida va qishloq xo`jaligida oddiy mehnat ahlining ahvoli og`irligicha qoldi. Sharoit qanchalik og`ir bo`lmasin , Yaponiyada kapitalistik munosabatlar tez rivojlana boshladi. Yaponiya kapitalizmi Yevropa taj-ribalaridan sharqda birinchi bo`lib foydalandi . Yevropada uzoq davom etgan yuzaga keltirgan ilg`or sanoat tehnikasini Yaponiya tayor holda olaredi. Bu sohada Yaponiyaga Germaniya, Angliya, Fransiya kabi yirik kapitalistik davlatlar yordam berishdan manfaatdor edilar. Yaponiya davlati esa, kapitalistik ishlab chiqarish keng yulga qo`yish uchun homiylik qilish yo`lidan bordi. Birinchi galda Yaponiya to`qimachilik sanoati tez rivojlandi. 1890 yilda u barcha sanoat tarmoqlarining 45 % ini tashkil etadi . 1868-1885 yillarda 1300 sanoat korxonasi qurildi . Ular dastlab badavlat sanoat-chilarga ijaraga berildi . Keyinroq esa sanoat korxonalari o`z narxini yarmini , hatto 10-15 % iga xususiy qilib sotiladigan bo`ldi. Natijada puldor bank egalari Misui va Misubisi , Sumitoma , Yaasida , Furikava , Kavasaki , Tanaka , Asano kabi bank egalari yirik sanoat korxonalari-ning egalariga aylandilar. Yaponiya sanoat va kapital jamg`arish sohalarida o`sha davrdagi Rossiyadan o`n barobar tezroq rivojlanmoqda edi . Yapon kapitalizmi ko`proq bank kapitalizmi tusini oldi. Sanoat markazlashuvi va ixtisoslashuvidan ko`ra bank sarmoyalari-ning markazlashuvi tezroq bordi . Islohatlar davri , sanoat yangilanish jarayoni , kapital jamg`arish bilan barobar davom etmoqda edi . Mablag`larini savdo , transport va banklarga solish ko`proq foydali bo`lib qoldi. Chunki , hali kapital

Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi

08.08.2023

0

73 KB

Похожие