MAVZU: YERGA EKIN EKISHDAN OLDIN VA KEYIN ISHLOV BYERISH Reja: 1. Yer ni ekin ekishdan oldin ishlashdan maqsadi. 2. Yer ni ekin ekishdan oldin ishlash turlari. 3. Yerni ekin ekishdan oldin ishlash muddati. 4. Yerlarni ekin ekish oldidan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari.

1. Yerni ekin ekish oldidan ishlashdan maqsad. O‘zbekiston sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil olish shudgorlangan yerni o‘z vaqtida sifatli qilib ishlashga bog‘liq. Ma’lumki kuzgi shudgor yoki bahorgi yer haydash o‘z vaqtida qanchalik sifatli qilib o‘tkazilmasin, yerni ekin ekishdan oldin ishlamasdan ekinlardan yuqori hosil olib bo‘lmaydi. Yerlarni ekin ekishga tayyorlash aniq joyning tuproq iqlim sharoitidan, qolavyersa sizot suvlarining joylashish chuqurligidan, ekiladigan urug‘lik matyerialining katta-kichikligidan ekinlarning ekish muddatlaridan kelib chiqib tayyorlash maqsadga muvofiq. Yerta bahorgi yerni ekin ekishdan oldin ishlash shudgorni boronalashdan boshlanadi. Boronalangan dalaning yuzasi tekislanadi, o‘sib chiqayotgan bir yillik begona o‘tlar yo‘qotiladi, kesaklar va palaxsalar maydalanadi, hosil bo‘lgan qatqaloq yumshatiladi va ortiqcha namni bug‘lanishi oldi olinadi. Tuproq namini saqlashda yerta bahorda yerni boronalash qanchalik ahamiyatga ega ekanligini O‘zPITI tomonidan olingan ma’lumotlardan ko‘rish mumkin. Agar yer bahorda muddatidan 10 kun kechiktirib boronalansa, gektaridan 200-300 m 3 , boronalanmasa 1000 m 3 namlik bug‘lanib ketadi. Bunday holda tuproq yuzasi qotib qoladi, keyinchalik yumshatish qiyin bo‘ladi. Yerni yerta bahorda ishlashda enga avval etarlik texnikalarning holatiga et’tibor byeriladi. Yerta bahorda yerga ishlov byerishda zanjirli va g‘ildirakli traktorlardan foydalaniladi. Yerni ishlashda zanjirli traktorga ikki qator qilib tirkalgan zig-zag borona bilan birinchi marta kuzgi shudgor haydalishiga ko‘ndalang, ikkinchi marta esa bo‘ylamasiga qarab boronalanadi. Bunda dala yaxshi tekislanadi va urug‘ bir tekis chuqurlikka ko‘miladi. 1 O‘zbekiston sharoitida bahorning o‘ziga xos injiqliklari goh qurg‘oqchil, goh syeryog‘in kelishi, shuningdek ushbu tabiiy jarayonlarning surunkali davom etishi qishloq xo‘jalik xodimlarining to‘g‘rirog‘i paxtakorlarni yer tayyorlash ishlarini bir muncha muddatga kechiktirib yuborish sir emas. Ana shu va boshqa 1 Қ.Мирзажонов “ Шудгорни қайси муддатларда ва қандай чуқурликда бажариш керак” Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали Т.: №12.2014й. 17-18 б.

sabablarni hisobga olgan holda fyermyer xo‘jaliklarida chigit ekish uchun yer tayyorlash muhim masalalardan hisoblanadi. CHunki, yerta bahordagi yog‘ingarchiliklar tekis yerga ekilgan chigit maysalarini to‘liq ko‘karib chiqishiga xalaqit qiladi. Ko‘chatlar qatqaloqni ostida qolib nobud bo‘ladi (1.36-jadval). 1.36-jadval Ekishdan oldin yerga ishlov byerish tadbirlarining tuproq namlik zaxirasiga va paxta hosiliga ta’siri Yerga ishlov byerish usuli Tuproq namligi (15sm chuqurlikda o‘rtacha, %) CHigitning unib chiqish tezligi, % Paxta hosili, s/ga 1.IV 25.V 1.V Boronalash 21.2 11.3 80.1 40.0 CHizellash (10-12 sm), boronalash, molalash 22.9 20.9 98.7 43.0 CHizellash (20-25 sm) boronalash, molalash 20.2 18.2 85.7 40.0 Kuzgi shudgorni qanday chuqurlikda o‘tqazilishidan qat’iy nazar bahorda urug‘ ekish oldiga qo‘yilgan vazifalar butunlay boshqacha bo‘ladi. Kuzgi shudgor o‘z vaqtida qanchalik sifatli qilib haydalmasin yerlarni ekin ekish oldidan ishlamasdan ekinlardan yuqori hosil olib bo‘lmaydi. Yerni yerta bahorda ishlov byerishning asosiy vazifalari, o‘tkazish muddatlari va usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi. -mayda donodor, yumshoq kavatli tuproq hosil qilish; -urug‘ni bir xil chukurlikka tushishini ta’minlash, -yerlarni yerta bahorda va ekish oldidan ishlov byerish kuz-kishda va yerta bahorda to‘plangan namni uzoqroq saqlab turish; -urug‘larni to‘liq va bir tekis unib chiqishini; -begona o‘tlarni qarshi kurash;

-dala sathini tekislash; -sho‘r tuproqlarda esa tuzlarni yuqoriga ko‘tarilishiga yo‘l ko‘ymaslik. Y o g‘ingarchilik kam bo‘lgan xududlarda boronalash fevralь oyining o‘rtalari va martning boshlarida, boshqa xududlarda martning o‘rtasi va uchinchi o‘n kunligida o‘tkaziladi . 2. Yerni ekin ekish oldidan ishlash turlari .Yerni ekin ekishdan oldin quyidagi agrotexnik tadbirlarni bajarish maqsad qilib olinadi: tuproqning ustki qatlami urug‘ yaxshi ko‘miladigan, urug‘larning bir tekisda xatosiz unib chiqishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratiladigan qilib yumshatish, tuproqda havo almashinishini yaxshilash, ostki qatlamlardan urug‘lik tushgan qatlamga namlik kelib turishini ta’minlash, yog‘ingarchiliklar hisobiga tushgan namlikni saqlab qolish, begona o‘tlarni yo‘qotish kabi muhim masalalar hal qilinishi ko‘zda tutiladi. 2 1.37-jadval Mola o‘tkazish sonini tuproq xajm massasi, chigit unib chiqishi, ko‘sak soniga va paxta hosiliga ta’siri (O‘zPITI Xorazm filiali Xorazm viloyati misolida). SHudgorgacha Xajm og‘irligi,g/sm 3 CHigit unib chiqishi, % Qo‘saklar soni, dona (1.09) Paxta hosili,ss/ga SHudgor+ og‘ir borona bilan boronalash+ eng‘il diskolash 1.49 73.3 14.2 45.7 Fon+1 marta molalash 1.38 88.6 12.9 47.2 Fon+2 marta molalash 1.46 90.1 11.9 47.4 Fon+3 marta molalash 1.48 81.2 11.7 44.6 2 С.Л. Баҳромов “Ерни қачон ҳайдаган маъқул”. ЎзПИТИнинг илмий мақолалар тўплами 2009 йил.261-264 б.).

1 . 3 8 - j a d v a l Y e r t a b a h or d a v a e k i s h o l d i d a n i s h l a s h s o n i n i n g p a x t a h o s i l i g a t a’ s i r i T u p r o q q a i s h l a s h u s u l i : E k i s h d a n o l d i n y e r ni i s h l a s h s o n i P a x t a h o s i l i , s / g a H o s i l d a g i f ar q , s s / g a Y e r t a b a h o r d a b or o n a l a s h + e k i s h o l d i d a n b or o n a l a s h + m o l a l a s h 3 4 0 . 7 - E k i s h o l d i d a n b or o n a l a s h + m o l a l a s h 2 4 2 . 1 + 1 . 4 E k i s h o l d i d a n b i r y o‘ l a b or o n a l a s h v a m o l a l a s h 1 3 9 . 2 - 1 . 5 3. Yerni ekin ekishdan oldin ishlash muddati. Ekish oldidan tuproqqa ishlov byerish bevosita chigit ekish oldidan yoki undan 5-10 kun oldin o‘tkaziladi. Tuproqning holatiga qarab quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: sho‘rlanmagan, begona o‘tlardan nisbatan toza maydonlar bir vaqtning o‘zida mola tirkab boronalanadi. Begona o‘tlardan toza maydonlarni ekish oldidan tekislagich agregatlar yoki mola yordamida tekislash kifoya qiladi. Yuqori darajada begona o‘t bosgan maydonlarda ayniqsa, kuzgi bug‘doydan bo‘shagan maydonlar yozda haydalganligi sababli, bahorda shu maydonlarda begona o‘tlar bilan zararlanishi yuqori bo‘lishi mumkin. Bu esa chigit ekish vaqtida salbiy ta’sir etadi, shuning uchun chizelь-kulьtvatorlarga tirkalgan boronalar bilan ko‘p yillik begona o‘tlar ildizlari daladan tozalab chiqariladi. YUzada qolgan ildizlar esa qo‘lda tyerilib, daladan olib chiqiladi va yoqib yuboriladi. Begona o‘tlar bilan o‘rtacha va kam zararlangan yerlarda boronalash bilan ham ularni yo‘qotish mumkin. Keyin ekish oldidan mola