MAVZU: BEGONA O‘TLARGA QARSHI KURASH CHORALARI Reja: 1. Begona o‘tlar nazorati. 2 . Begona o‘tlar tarqalishini oldini olish. 3 . Begona o‘tlarga qarshi agrotexnik kurash choralari. 4 . Begona o‘tlarga qarshi maxsus kurash choralari.

1. Begona o‘t nazorati Byerilgan hududga begona o‘tning dizaynlashtirilishi nazorat dasturi o‘sha hududdagi begona o‘tlar tabiati va muhitini bilishni talab qiladi, ya’ni ularga gyerbitsidlar qanday ta’sir etadi va javob qaytaradi. Begona o‘tni nazoratini belgilashdan oldin begona o‘tlar haqida to‘liq ma’lumot bo‘lishi kyerak. - Oldini olish - Tag tomiri bilan yo‘qotish - Nazorat qilish - Boshqarish Oldini olish usuli. Ekin maydonida paydo bo‘ladigan begona o‘tlarni oldindan tarqalishini oldi olinadi. Begona o‘tlarning oldini olish usuli qullanmasa begona o‘tlarga xech-qanday nazorat rejasi foydali bo‘lmaydi. Bu uzoq rejalashtiriladiki begona o‘tlarni tarqalishini nazrat qiladi va iqtisodiy jihatdan ahamiyatga ega. - begona o‘t urug‘lari bilan aralashishni oldini olish. - aralashgan begona o‘t urug‘larini ajratish (fizik usullar bilan kattaligi, shakli, yuzasi va donadonligi) - syertifikatlangan urug‘lar ishonchli bo‘ladi - yuqori sifatli urug‘larni ekilishi begona o‘tlarni tarqalishini oldini oladi - karanin qilingan begona o‘tlarni tarqalishini oldini olish zararlanmagan maydonlarga tarqalishini yo‘l qo‘ymaslik. - gyerbitsidlarni ishlatilishi begona o‘tlarni yo‘qotishda samarali natija byeradi. - o‘g‘itlarga har-xil begona o‘tlarni qo‘shilishini oldini olish - chirigan maxalliy o‘g‘itlarni tuproqqa solish - dalaga olib chiqishdan oldin mashina va jihozlarni yaxshilab yuvish va tozalash kyerak - ekin maydonlarida begona o‘tlarni tozalash

- ko‘chat etishtiriladigon yerni ko‘rish va begona o‘t urug‘laridan tozalash - sug‘orish tarmoqlarini tozalash karantin nazoratini har bir hududda tashkil etish Tuzatish usullari. Yo‘q bo‘lib ketish hajmlari. Bu ideal nazorat usuli. Begona o‘t turlari ularning urug‘lari va vegetativ organlari butunlay yo‘q qilinadi. SHu sababli uning qiyinligi va qimmatligi, yo‘q qilinishi odatda kichik hududlarda qo‘llaniladi, ya’ni ming metr kvadrat va undan kichik yerlarda. Begona o‘tlarning nazorat qilish usuli. Begona o‘tlar nazorati ekinlarga salbiy ta’sir qilmasligi uchun tashkil etiladi, begona o‘tlarning nazorat qilish kimyoviy, fizikaviy va biologik asosda olib boriladi. Har bir nazorat usulini foydali va zararli taraflari bor. Mexanik usul. Bu usul begona o‘tlarni mexanik, ya’ni chopiq qilish, texnika bilan ishlov byerishga mujallangan. Bunda chopiq qilish, o‘rish, qo‘lda yulib olish, suv bostirish, yoqish va boshqalar. Biroq bu usulni tanlash hududni o‘rnashgan joyiga va tabiiy muhitga bog‘liq . 1 2. Begona o‘tlar tarqalishini oldini olish. Begona o‘tlarni yo‘qotish oldini olish, qiruvchi va maxsus tadbirlarga bo‘linadi. Dalalarni begona o‘tlardan toza bo‘lishini ta’minlashda ularni tarqalishini oldini olish tadbirlari muhim ahamiyatga ega. Ko‘pchilik begona o‘tlarning urug‘i ekin bilan birga etiladi. Hosil yig‘ishtirib olinganda ular donga aralashib ketadi. Odatda bug‘doyga olabuta, ismaloq beda urug‘iga zarpechak, sholiga kurmak aralashgan bo‘ladi. Urug‘likni tozalash ekinning sof bo‘lishiga imkon byeradi. Begona o‘tlar urug‘i etilmasdan ekinlar hosilini yig‘ib olish urug‘likning toza bo‘lishini ta’minlaydi. Bedani 15-25 % gullaganda o‘rish begona o‘tlar urug‘i etilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kanal, ariq, zovur yo‘l yoqalarida o‘sadigan begona o‘tlarni urug‘lamasdan yo‘qotib turish suv orqali urug‘lar tarqalishining oldini oladi. 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010

Begona o‘tlar tarqalishini oldini olishda dalalarga yaxshi chirigan go‘ng solish kyerak. CHirimagan go‘ngda esa begona o‘t urug‘lari ko‘p bo‘ladi. Ekinlarning zichligi. O‘simliklarning ko‘chat qilinligi ya’ni zichligi begona o‘tlarni kamaytiradi. Ekinning zichligi va maydonning tozaligi xosil miqdorini belgilashda juda muxim hamda sifatiga ta’sir etadi. Katta xajimdagi o‘simliklarni ekish begona o‘larni kamaytiradi. Begona o‘tlarning turlari. Begona o‘tlar biron bir madaniy o‘simlik ichida bo‘lsa, bular o‘rtasida raqobat paydo bo‘ladi. Begona o‘tni paydo bo‘lishi madaniy o‘simlik bilan o‘t orasida katta raqobatchilikka olib keladi masalan, sholi orasidagi kurmak, loviya orasidagi begona o‘tlar metobolizm bo‘lishiga olib keladi. Flobiriya, Abustrolasika, o‘tdan ko‘ra ko‘proq raqobatchilikni byeradi. O‘simlik turi va xilma-xilligi. O‘simliklar turi va xilma-xilligi tufayli begona o‘tlardan ajralib turadi. Masalan, begona o‘tlarni raqobatda engilishi, bu: arpa, javdar, bug‘doy, suli ekinlarida ko‘proq kuzatiladi. Arpani begona o‘tlarga chidamliligi uning ildizi rivojlanishida ko‘rinadi. Poyasining tez o‘sib shakillanishi begona o‘tlarning soyada qolishiga ularning kamayi-shiga olib keladi. Pakana va yarim-pakana turlar odatda begona o‘tlarga o‘ta ta’sirchan bo‘ladi. Qachonki biz begona o‘tlarni yer yong‘okni ikki turi o‘rtasida solishtirsak TMV-2, TMV-3, bunda TMV- 2 ning nazoratsiz qolganligi uchun po‘stlog‘i 30% zararlanadi, TMV-3 ning faqatgina 15% xosil yo‘qotiladi, bunga sabab TMV-3 ning shu sharoitga ko‘proq moslashganligida. Kulьtivatsiya qilingan turli-xil o‘simliklarda kulьtivatsiya kam kilingan o‘simliklarga nisba-tan begona o‘tlar ko‘proq yo‘qoladi. Tuproq muxiti. Tuproq turi unumdorligi, namligi, va tuproq reaksiyasi ekinga va begona o‘tlarni raqobatchiligiga ta’sir etadi. Tuproq unumdorligi odatda begona o‘tlarni ko‘proq uyg‘otadi, shuning uchun xosildorlikni kamaytiradi. O‘t bosgan yerlarda

o‘g‘it ko‘llansa o‘tlarni yoqotib xosilni ortishiga olib keladi. Begona o‘tlar yaxshi o‘sishga va ekinlar bilan rakobatlashishga yaxshi moslashgan. Namlikni kamaishi begona o‘tlardan ko‘ra ekinni etishtirishda ko‘proq foyda byeradi. 2 Ekinlar ko‘chat qalinligi siyrak bo‘lsa begona o‘tlar o‘sishiga imkoniyat yaratiladi. SHuning uchun ko‘chat qalinligi me’yorl bo‘lishiga yerishish lozim. Agar begona o‘tlar sug‘orish vaqtida paydo bo‘lsa ular ekindan ko‘ra tez o‘sib rivojlanadi. Agar ekin 15 sm bo‘lganda sug‘orilsa maydonda begona o‘t ko‘p bolsa begona o‘tlarning tez o‘sishiga sabab boladi. Tuproq reaksiyasi begona o‘tlarni rivojlinishiga salbiy ta’sir etadi. Iqlim. Noqulay ob-havo sharoiti, qurg‘okchilik, o‘ta ko‘p yog‘ingarchilik, yuqori harorat, ekinga salbiy ta’sir etadi, lekin begona o‘tlarni ko‘payishiga yaxshi ta’sir etadi. Barcha noqulay iqlimda qolgan ekinlar begona o‘tlar bilan raqobatlashadi. Unib chiqish vaqti. Umuman ekinning unib chiqishi bilan bir vaqtda begona o‘tlar xam paydo bo‘lsa, bu ekin bilan begona o‘t orasida raqobatlashadi, ekinning unib chiqishiga to‘sqinlik qiladi. Masalan, shakarkamish unib chikishi uchun bir oy vaqt kyerak bo‘ladi begona o‘tlar urug‘i undan ko‘ra tez unib chiqadi. Begona o‘tlarning urug‘i tuproqning chuqur qatlamidan xam tezroq unib chiqadi. Ekinning ekish usullari. Ekinning ekish usullari uinng zichligi begona o‘tga to‘skinlik qiladi. Ekinning rivojlanish davri. Ekinning rivojlanishi begona o‘t bilan raqobatlashishga butunlay boshqacha ta’sir etadi. Ekinning rivojlanish davri ohirlagan sari begona o‘tlarga bo‘lgan raqobatchiligi kamayadi. Begona o‘tlarning yomon ta’sir qilish davrlari. Begona o‘tning eng yomon zarar keltirish davri qisqa oraliq davrida ekinga yomon ta’irini qayd etadi ekinni o‘suv davrida begona o‘tlar bilan zararlanadi. 2 Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. р. 308.