Kartoshka ekinlarini zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari. Reja 1. Kolorado qo’ng’izi biologiyasi, ekologiyasi tarqalishi va zarari. 2. Kolorado qo’ng’izi biologiyasi, ekologiyasi tarqalishi va zarari.

Kolorado (kartoshka) qo’ng’izi bargxo’rlar oilasiga mansub bo’lib, bu oila o’z ichiga 20000 dan ortiq turni oladi. Amerikalik entomolog olim Sey tomonidan 1821 yilda ta’riflangan. O’zining kolorado qo’ng’izi nomini AQSHning kolorado shtatida kartoshkani ko’p maydonlarda zararlangani tufayli (1848 yillar) olgan.(A.L.Efimov, Koloradskiy kartofelniy juk i merы borbы s nim,1946). Qo’ng’iz oval shaklda, ustki tomoni birmuncha bo’rtib chiqqan, osti tomoni yassi, asosiy rangi ob–havo iqlim sharoiti, oziqlangan o’simligiga qarab birmuncha o’zgaradi, somonsimon-sarg’ish tusdan sarg’ish qo’ng’ir tusgacha o’zgaradi, boshi, oldingi ko’kragi jigarrang tusda, qo’ng’izning ostki tomoni sarg’ish–qo’ng’ir, silliq, yaltiroq, nuqtasimon o’yiqchalar bilan qoplangan, qorinchasida 3 yoki 4 qator qora dog’lari bor. Boshiga e’tibor bilan qaraganda peshonasida uchburchak dog’i bor. Ko’zlari qora, muylovlari 11 bo’g’imli, uchiga qarab kengayib boradi, oldingi 5-6 bo’g’imlari qo’ng’ir, qolganlari qora tusda. Oldingi ko’kragi usti tomonidan qo’polroq nuqtali chuqurchalar bilan qoplangan, 11 dona qora dog’i bo’lib, o’rtadagisi bir muncha katta bo’lib, rim harfi V ni eslatadi, qolgani sarg’ish-qo’ng’ir, silliq, chetlari qora tusda, qanot ustligi silliq, 5 tadan uzunasiga joylashgan qora chizig’i bo’lib, chiziqlar ikki qatordan suyuqchali nuqtachalar bilan hoshiyalangan, qanot ustidagi shu chiziqlari bilan boshqa oilaga kiruvchi qo’ng’izlardan farq qiladi, ostki tomoni yaxshi taraqqiy etgan va yorqin pushti rang-qizg’ish, tusli bo’ladi. Oyoqlari qo’ng’ir yoki qizg’ish, oyoq panjalari qora yoki qoramtir- qo’ng’ir. Qo’ng’iz urg’ochilari 8-16,5 mm, erkagi 7-12,5 mm, eniga esa 0,8- 1,5 mm kattalikda, qurtlari 10-12.mm katta qurtlari 15 mm, tanasi yopishqoq go’shtli, semiz. Ostki tomoni yassi, ustki tomoni bo’rtiq bukri holatda b o’ ladi. Qorinchasi oldinga yo’g’onlashib, uchiga qarab keskin ingichkalashib borgan. Rangi oldinlari pushtirang qizg’ish, keyinlari pushti –

sarg’ish tusgacha o’zgaradi. Qurtning boshi qora, qorinchasining ikki tomonida qora dog’li chiziq o’tadi. Tashqi tomondan bo’lajak qo’ng’izini eslatadi. Kolorado qo’ng’izining biologiyasi va ekologiyasi. Kolorado qo’ng’izi faqat qo’ng’izlik davrida tuproqning 18-70 sm gacha chuqurligida qishlab chiqadi, bu tuproq iqlim sharoitiga qarab o’zgaradi. Erta bahorda qo’ng’izlari qishlagan joylardan tuproq yuzasiga ko’tarila boshlaydilar. Tuproq-iqlim sharoitiga qarab kanadalik olimlarning ma’lumotiga asosan qo’ng’izlar tuproq harorati 22-23 0 S issiqlikka yetganda, Frantsiyalik, Belgiyalik va boshqa olimlar ma’lumotlariga qaraganda 14-15 0 S gradus ayrim hollarda 10 0 S yetganda qo’ng’izlar tuproq yuzasiga uyg’onib chiqishlari mumkin degan xulosalar bor. Bahorda vaqtinchalik sovuqlar bo’lsada, qo’ng’izlarning uyg’onishi 1-2 haftaga, hatto 3 hafta kechikadi. Asosan fevral oyining o’rtalarida qo’ng’izlar paydo bo’lib, iqlim sharoitiga qarab may hatto iyun oylarigacha boradi. Namgarchilikning ko’p bo’lishi, yuqori atmosfera haroratida qo’ng’izlarning uyqudan uyg’onishi tezlashadi. Qo’ng’izlar qishlab qolgan joylaridan tuproq yuzasiga chiqishlari bilan darhol suv izlab topib qoniqib ichib keyin kartoshka ekilgan maydonlarga o’ta boshlaydilar. Agarda qo’ng’izlar tuyib suv ichib chanqo g’ ini yaxshi qondirsa, kuzda qishlashdan oldin tuyib ovqatlanganligi tufayli bahorda ovqat vaqtida suv topilmasa uzoq muddat ovqatlanmasdan yashashi mumkin. Boshqa tajribada esa qishlab chiqqan qo’ng’izlarni ovqatlantirmasdan faqat suv ichirganda 11 oygacha chidashi aniqlangan. Qishdan chiqqan qo’ng’izlar oldin kartoshkaning mayda barglari bilan oziqlansa, keyinchalik boshqa organlarini shikastlaydi, ovqat izlab bir kunda 40-500 metrgacha masofaga uchib o’tadi. Qo’ng’izlarning ko’plab gala-gala bo’lib uchishlari yozda quruq issiq havoda qulay kunlari ko’proq bo’ladi. Kuzgi avloddan rivojlangan qo’ng’izlar, 12-14 oy hatto bir necha yilgacha yashaydilar

Tuxum qo’yishi. Qishlovdan chiqqan urg’ochi qo’ng’izlar bir oz ovqatlangandan so’ng juftlashib tuxum quyishga kirishadilar. Lekin, bahorda qo’ng’izlar juftlashmasdan ham tuxum quyishlari mumkin, u holda kuzda urg’ochi qo’ng’izlar juftlashib, keyin qishlashga ketishlari ham mumkin. Juftlashish bilan tuxum quyishga kirishish 3 kungacha davom etadi. Kanadalik olimlarning kuzatishlaricha urg’ochi qo’ng’izlar urug’langan va urug’lanmagan tuxumlarni quyishlari mumkin, urug’lanmagan tuxumlardan avlod (lichinka, qurt) chiqmaydi, puch holida qoladi. Kuzda juftlashgach qo’ng’izlar juda serpusht buladi, kuzda 100 tagacha tuxum quyib qolgan qismlarni bahorda quyadi, o’rtacha bir urg’ochi qo’ng’iz (kuzgisi) 400-600 dan ayrimlari esa 1800-2400 donagacha tuxum quyadi. YOzda qo’ng’izlar esa 400-500 ta tuxum quyadi, kuzda quyilgan tuxumlar ulardan chiqqan qurtchalar qishda sovuqda deyarli hammasi nobud buladi. Urg’ochi qo’ng’izlar o’z tuxumlarini bargning ostki tomonida to’da- to’da qilib, o’rtacha 30 tadan qilib qo’yadi. Lekin ayrim paytlarda bir to’dada 100-200 tuxum ham qo’yishi mumkin. Erta baxorda qo’ng’izlar o’z tuxumlarini kartoshkaning yirik barglariga, yer ustki qismiga yaqin joylashgan barglariga qo’ysa, yozda esa o’simlikning o’rta yuzasida joylashgan barglariga joylashtiradi. Tuxumda embrionning rivojlanishi ham iqlim sharoitiga bog’liq bo’lib 4 kundan 17 kungacha cho’ziladi. Harorat 24-26 0 C da embrion rivojlanish davri 4-5 kun 20-22 0 C da 5-6 kun, 18-20 0 C da 7 kun,12 0 C da 17 kun, harorat 12 0 C dan past, bo’lganda tuxum rivojlanmaydi, harorat +38 0 C dan yuqori bo’lganda tuxum rivojlanmasdan o’ladi. Qo’ng’izlar tuxumlarini quygan joylarida bir muncha qiyshaytirgan vertikal holatda quyib maxsus suyuqlik bilab qotirib qo’yadi. Qurtlarining hayot kechirishi va oziqlanishi.

Tuxumdan chiqqan qurtchalar 2,4 mm gacha kattalikda bo’lib, tuxumdan chiqib tuxum po’stlog’i bilan oziqlanadi, ayrimlari esa tuxumlar bilan oziqlanishi kuzatilgan, bunday qurtchalar keyinchalik mayda barglarning mag’zi bilan oziqlanishga o’tadilar (asosan barg to’qimasini barg ostidan zararlaydi). Bunday barglar sklet (g’alvir) holatiga kelib qoladi. Kun chiqishi bilan bargdan o’simlik o’sish nuqtasigacha ko’tarilib keyin boshqa shoxlarga o’rmalab o’tadi. Birinchi yoshdagi qurtchalar oldin bargning ustki tomonini, keyinchalik ostki tomonini zararlaydi, va shu yerda tuxumlik po’stini tashlab bir oz kattalashib ikkinchi yoshga o’tadi. Ikkinchi yoshdagi qurtlar o’simlik ustida qolib, barg mag’zi bilan oziqlanadi va bargning yirik tomonini qoldiradi. Uchinchi yosh qurtlar esa, barg plastinkasini to’liq zararlaydi, kaltalarini tomirlari bilan yeydi, qurtlari kunduzi va kechasi to’xtovsiz oziqlansada to’rtinchi yoshga borib juda ham ishtahasi ochilib ochko’z bo’lib, o’simlikni tezlik bilan nobud qilib, yalang’ochlab qo’yadi. Bunday qurtlar birinchi o’simlikni to’liq zararlab, keyin boshqa poyalar va o’simliklarga yurib o’tadilar va ovqatlanishni davom ettiradi. Qurtlar oziqlanishni tugatib tuproqqa tushib g’umbakka aylanadi. Kolorado qo’ng’izi qurtlari oziqlanayotganda kuchli va surunkali hatto sovuq yomg’irni ham hech sezmagandek o’simlikda bemalol turaveradi, lekin harorat +10 0 C dan pastga tushganda qurtlar oziqlanishni to’xtatib karaxt holga tushadilar harorat +38 0 C dan oshganda esa issiqqa bardosh bermasdan nobud bo’ladi. Qurtlik davri o’rtacha 16-25 kun davom etadi. Qurtlarning g’umbakka aylanishi. Oziqlanishi tugatgan to’rtinchi yoshdagi qurtlar g’umbakka kirishdan oldin tuproqqa tushib chuqurchalar tayyorlab, 15-18 sm gacha chuqqurlikka kirib asosiy qismi 5-8 sm chuqurlikda g’umbakka aylanadi. Agarda oziqlanayotgan o’simlik osti yumshoq bo’lsa o’sha yerda, bo’lmasa, qattiq