G’O’ZA SO’RUVCHI VA KEMIRUVCHI ZARARKUNANDALARI VAULARGA QARSHI KURASH CHORALARI Reja: 1. G’o’zaning asosiy zararkunandalari. 2 . So’ruvchi zararkunandalar. 3 . Kemiruvchi zararkunandalar .

Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi to’la iqtisodiy jihatdan mustaqillikka erishish uchun sanoat mahsulotlarini va sanoat uchun kerak bo’ladigan xom-ashyoni ishlab chiqarishni yanada kengaytirishi va rpvojlantirishi zarur. Sanoat uchun va chet ellarga valyutaga sotiladigan asosiy xom- ashyomiz paxtadir. Ma’lumki, keyingi yillarda aholiga tomorqa xo’jaligi uchun yer ajratib berish, meva-sabzavot, g’alla va boshqa oziqabop ekinlarning bir qismi ilgari paxta ekib kelinayotgan yerlar hisobiga kengaytirilmoqda, natijada paxta ekiladigan maydonlar qisman kamaydi. Bu esa o’z navbatida paxtadan olinadigan yalpi hosilni kamayishiga olib keladi. Paxtani yalpi hosilini kamaytirmaslik uchun, ilm-fan yutuqlaridan, ilg’orlar tajribasidan va boshqa imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz kerak. SHunday imkoniyatlardan biri g’o’zaii zararli organizmlardan himoya qilishdir. G’o’za zararkunandalar bilan ko’p zararlanadigan ekinlardan hisoblanadi. Professor YAxontov V.V. g’o’za bilan oziqlanadigan umurtkasiz hayvonlarning 772 turdan iborat butun dunyo faunasining uncha to’liq bo’lmagan ro’yxatini tuzib 1931 yilda ta’riflagan edi. Bulardan 751 turi hasharotlardir (Alimuhamedov, Xo’jaev 1991). V.V. YAxontov tomonidan 219 turi O’zbekiston sharoitida g’o’zaga tushishi aniqlangan. Mazkur turlardan juda oz qismi 10 - ga yaqin turi doimo va jiddiy zarar yetkazadi, qolgan qismi ikkinchi darajali hisoblanib, ayrim yillari sharoit qulay kelganda g’o’zaga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Zararkunandalarni oziqlan i sh usuliga qarab so’ruvchilar va kemiruvchilar guruhiga bo’lish mumkin. G’o’zaning asosiy zararkunandalari. O’rgimchakkana (Tetranychus urtigae Koh). Bu g’o’zaning ashaddiy va doim tushadigan zararkunandasi hisoblanib, g’o’za o’stirilayotgan zonalarda keng tarqalgan hammaxo’r

zararkunandadir. U 248 turdagi o’simlnk bilan oziqlanib shundan 173 tasi begona o’tlar, 38 turdagisi butalar, 37 turdagisi qishloq xo’jalik ekinlaridir. Kana asosiy bargning orqa tomoniga joylashib olib unga shikast yetkazadi. O’simlik bargini juda ingichka kul rang o’rgimchak iplari bilan o’raydi. O’rgimchakkananing og’iz apparatlarining xelitsiralarini o’simlik hujayrasiga kiritib, undagi moddalarni so’rib oziqlanadi. O’simlik bitlari. G’o’zaga o’simlik bitlarining bir necha turi zarar yetkazadi. Bulardan beda yoki akatsiya biti, g’o’za yoki poliz biti va katta g’o’za biti xavflidir. Bitlar barglarning shirasini so’rib zararlash oqibatida poya va ildizlardagi uglevodlar kamayib ketadi, qattiq zararlangan barglarni shakli o’zgarib, bujmayib qoladi. Tuxumdan chiqqan bitlarning 1-2 avlodi qanotsiz holda rivojlanadi, keyingi avlodlarda, qanotl i tirik tug’uvchi urg’ochilari paydo bo’lib, ular bitlarni asosiy tarqatuvchilari hisoblanadi. Kuzda ham xuddi shunday qanotli avlodlar paydo bo’lib, ular o’zining asosiy o’simliklariga uchib keladi, bularni jins tashuvchilar yoki emigrantlar deyiladi. Beda yoki akatsiya biti (Aphis srassivora). Hammaxo’r zararkunanda bo’lib, yevropaning janubida va Markaziy Osiyoda keng tarqalgan. Akatsiya biti g’o’zadan tashqari, beda, oq akatsiya, yeryong’oq, espartset, vika, burchoq, no’xat, shuningdek poliz ekinlariga (jami 52 tur) shikast yetkazadi. Bu hasharot g’ o’ zani may-iyun oylarida eng ko’p zararlaydi. Poliz biti (Aphis gossyhii Gobal). Bu zararkunanda hammaxo’r hasharot bo’lib, o’simliklarning ko’p turiga shikast yetkazadi. MDH ning butun janubiy qismida keng tarqalgan. Katta g’o’za biti (Atyrthasiphan gossypii Mordv). O’zbekistonning barcha paxtakor rayonlarida uchraydi. G’o’zadan tashqari mosh, loviyaga, begona o’tlarda, yantoqqa ko’proq tushadi.

Qandalalarning 13 turi g’o’zaga tushishi ma’lum. SHulardan 2 turi: beda va dala qandalasi ayrim yillari sezilarli zarar keltiradi. Beda qandalasi (Adelphosoris lineolutus Goyeze). Beda, g’o’za kabi o’simliklarni zararlab, asosan o’zining og’iz apparati bilan shona, gul, ko’saklarni sanchib-so’rib zararlaydi. Qattiq zararlangan shona va gullar qurib qoladi, ko’sakdagi tola kamayib, sifati pasayadi, 3-4 marta avlod beradi. Qandalalarga qarshi maxsus kurash choralari o’tkazilmaydi, sababi, so’ruvchi zararkunandalarga qarshi qo’llaniladigan preparatlar bularga ham qo’llaniladi. G’o’zaning kemiruvchi zararkunandalari. G’o’zaning asosiy kemiruvchi zararkunandalariga tunlamlar kiradi, respublikamiz paxtakor rayonlarida g’o’zaga zarar yetkazadigan tunlamlarning 11 dan ortiq turi ma’lum. Kuzgi tunlam - Sistia (Agrytis) segetum Sch. Hasharotlar sinfining, tanga qanotlilar turkumiga, tunlamlar oilasiga mansub bo’lib, sug’oriladigan paxtachilik rayonlarida keng tarqalgan zararkunandalardan biridir. Kichik quruqlik tunlami yoki karadrina (Spodjptera exigua Hb). G’o’zaning xavfli zararkunandalaridan hisoblanib, hozirgi kunda respublikamiz shimoliy viloyatlarida g’o’zaga jiddiy zarar yetkazadi. Karadrina hammaxo’r zararkunanda bo’lib, 114 xil o’simlikda uchraydi, shundan 70 xili madaniy ekinlardir. Kichik yoshdagi qurtlari barg etini qirtishlab yeydi, katta yoshdagilari esa barglarni kemirib teshik qilib ketadi, undan tashqari mevabandini kemiradi, gulyonbarglarini va gullarni yeydi, ba’zan hosil organlarini teshib kiradi.

Karadrinaning tabiiy kushandalaridan 38 turi (33 turi parazit, 5 turi yirtqich) qayd etilgan. Bularga brakonidlar, ixnevmonidlar, taxinalar, oltinko’zlar, qandala-oriuslar, xonqizi va h.k. G’o’za tunlami (Helisoverpa armigera Hb). Bu zararkunanda yer kurrasining barcha mintaqalarining mo’’tadil va subtropik iqlimli rayonlarida keng tarqalgan, g’o’za tunlami 4 marta avlod beradi. G’o’za zararkunandalariga qarshi uyg’unlashgan kurash tadbirlarining usullari. G’o’zani zararkunanda, kasallik va begona o’tlardan himoya qilish bu kompleks tadbirlarni o’z ichiga oladi va uyg’unlashtirilgan himoya qilish sistemasini tashkil etadi. Ularni tashkiliy-xo’jalik, agrotexnik, kimyoviy va biologik tadbirlarga bo’lish mumkin. G’o’zani zararli organizmlardan muvaffaqiyatli himoya qilish uchun mazkur tadbirlarni muayyan maqsadga qaratilgan holda muntazam amalga oshirish lozimdir. Bundan maqsad g’o’za biotsenozidagi zararli va foydali turlarning buzilgan nisbatini tiklagan holda kompleks himoya tadbirlarini oqilona (integr al lash-lotincha so’z bo’lib, tiklash, to’ldirish tushiniladi) qo’llash yo’li bilan himoya qilishdan iboratdir. Agrotexnik tadbirlar. G’o’za zararkunandalariga qarshi kurash yuzasidan o’tkaziladigan agrotexnika tadbirlari asosan ogohlantiruvchi choralardir. Bu tadbirlar bir jihatdan dalalarni xavf-xatar tug’diradigan miqdordan zararkunandalar sonini oshirmaslikka qaratiladi. G’o’zaning asosiy kasalliklari va kurash choralari. Gommoz, ildiz chirish, fitoftoroz kasalliklariga agrotexnik, fizik, kimyoviy kurash choralari qo’llaniladi. Kimyoviy kurash choralaridan Bronotok -12 % n. kuk, Vitavaks 200 - 75 % n.kuk, Derozal - 50 % sus. k., Nusan -30% em. k., Rapkol TZ - 46 % kuk, Formalin - 40 % suvli eritma va hokazolarni qo’llash mumkin. Tukli chigit preparat eritmasida 1 t. 25-30 l suv bilan aralashtiriladi. Tuksiz chigitga 1 t siga 15-20 l suv qo’shiladi.