SABZOVOT, POLIZ YEKINLARINI ZARAR KUNANDALAR I VA QARSHI KURASH CHORALARI . Reja. 1. Sabzavot, p oliz ekinlar zararli organizmlarga qarshi kurash choralari. 2. Sabzavot, p oliz ekinlarini kasalliklariga uyg’unlashgan himoya qilish choralari. 3. Sabzavot, p oliz ekinlarini ichidagi begona o’tlarga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari.

Respublikamizda sabzavot va poliz ekinlarini zararli organizmlari keyingi yillarda keskin ko’payib bormokda. Sabzavot, poliz ekinlari qimmatbaho ekin hamma viloyatlarda eng ko’plab ekiladi. Olimlarimiz hisoblariga qaraganda pomidordan har bir odam boshiga 30 kg bir yilda iste’mol qilishi mumkin. Kartoshkaning bir iste’molchi o’rtacha 64 kg ga to’g’ri kelishi mumkin. Sabzi, piyoz, poliz ekinlari ham inson uchun kerakli hisoblanadi. SHuning uchun sabzavot, poliz ekinlarini zararkunandalari, kasalliklari ularning ayrim biologik xususiyatlari, zarari, ularni o’z vaqtida aniqlash, ularga qarshi agrotexiik, biologik va kimyoviy kurash choralarini keng ishlab chiqarishga joriy etish masalalarini tadbiq qilish kerak. Masalan kolorado qo’ng’izi 1972 yilda Bo’stonliq tumanida kelib qolgan edi, respublikamizda keyingi yillarda ko’plab tarqalib ketdi. Oqqanot, kolorado qo’ng’izi, karam kuyasi, gulxo’r, burga, g’o’za tunlami, o’rgimchakkana, tripslar, simqurtlar, sabzi pashshasi, ildiz qirqar tunlamlar, shiralar va hokazo. Sabzavot, poliz kartoshka ekinlarining zararkunandalaridir. Ko’pgina dala ekinlari qatori O’zbekistonda pomidorga ko’plab turli xil kemiruvchi zararkunandalar zarar yetkazadi. Ulardan juda oz qismi, qariyib 10 ga yaqin turi pomidorga jiddiy zarar yetkazadi. Zararkunandalar oziqlanish xususiyatlariga ko’ra so’ruvchilar va kemiruvchilar guruhiga oid bo’ladi. Kemiruvchi zararkunandalar. Bular orasida sabzavot, polizlarni yer ostki qismini kemiruvchi zararkunandalari alohida o’rin tutadi: Ildiz gall nematodasi. Bu zararkunanda ko’plab dala va bog’ ekinlariga, jumladan beda, kartoshka, pomidor, sabzi, polzz ekinlari, tamaki, shaftoli va olma daraxtlariga zarar yetkazadi.

Ildiz gall nematodasi o’simlikni kuchsizlantirib, rivojlanishini sekinlashtiradi, hosilini kamaytiradi. Ba’zan o’simlikni butkul quritib ko’yadi. Zararkunandaning urg’ochisi nok shaklida bo’lib, oldingi uchi cho’ziq, uning kattaligi 0,9-1,5 mm, bo’yining eniga nisbati 1,2-1,8 gacha, tuxumining kattaligi 65-130 mikron, yosh lichinkalari qurtga o’xshaydi, urg’ochisi keyinchalik asta-sekin yug’onlashadi. Birinchi nasli 130, ikkinchisi 38 kun, uchinchisi 42 kun, to’rtinchisi 48 kun va beshinchisi 43 kundan 55 kungacha hayot kechiradi. YUmshoq tuproq yetarli namlik va yuqori haroratda nematoda yaxshi rivojlanadi. Urg’ochi nematoda 400-2000 tagacha tuxum qo’yadi, tuxum qo’ygach u nobud bo’ladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar gallar ichidan tuproqqa ko’chadi va yangi ildizlarni shikastlaydi. O’simta nematodasi. Bu zararkunanda kartoshka ildiz va tuganagiga ayniqsa ko’p zarar yetkazadi, shuningdek u piyoz, lavlagi, sabzp, karam, bodring, g’alladosh ekinlarga ham zarar yetkazadi. Nematoda o’simlikka tuproqdan o’tadi, ildiz ichida, ba’zan ildiz, sirtida ham oziqlanadi. Urg’ochi nematoda tuproqqa tuxum qo’yadi, zararlangan o’simliklarning barglarida sariq dog’lar paydo bo’ladi, so’ngra qurib qoladi. Korshinskiy shilliq qurti. Bu zararkunanda dala va poliz ekinlariga, jumladan, karamga, pomidor ko’chatlariga, lavlagi, bodring, piyoz, qulupnayga anchagina zarar yetkazadi. SHilliq qurt qulupnayning bargidan tashqari gul va mevalariii ham zararlaydi. Ularning faolligi tuproq namligi va havo haroratiga bog’liq, ular sersuv o’simliklar va hayvon qoldiqlari va boshqalar bilan oziqlanadi. SHilliq qurtlar 10 tadan 30 tagacha tuproq orasiga tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan yosh qurtlar chig’anoq ichida bo’ladi. Barcha shilliq qurtlar iyun- oktyabr oylarida diapauzada bo’ladi, kuzda yosh va shilliq qurtlar rivojlanayotgan o’simliklar bargi bilan oziqlanadi. CHigirtkalardan O’zbekistonda qora chigirtka va qizil chigirtka turlari pomidorga katta zarar

yetkazadi. Ular shuningdek kartoshka, piyoz, karamga va g’o’zaga ham zarar yetkazadi. Qizil chigirtka erkagining uzunligi 14-23 mm, urg’ochisi esa 26-38 mm. Tanasi sarg’ish qum tusdan to’q kulrang tusgacha bo’ladi, uning qoramtir dog’lari ham bor. Ildiz kemiruvchi tunlamlar. P. Ro’zmatov (1994) ma’lumotlariga qaraganda, O’zbeknston Respublikasi sharoitida pomidorni 7 tur ildiz kemiruvchi tunlamlar zararlaydi, ulardan kuzgi tunlam va undov tunlam asosiy o’rinni egallaydi. Professor S.N. Alimuhamedov, SH.T. Xo’jaev (1991) ma’lumotlariga ko’ra barcha tunlamlar yashash tarzi, shikastlash xarakteri va kurash usullariga ko’ra bir xillikka egadirlar. Qurtlar 30-40 kun mobaynida yashaydi va 5 marta po’st tashlaydi, oltinchi yoshidan so’ng ular tuproqda g’umbakka aylanadi. Ular O’zbekiston sharoitpda 3-4 avlod beradi. 500-2000 tagacha tuxum qo’yadi. Undov tunlami, bu zararkunanda zararlash qobiliyati jihatidan kuzgi tunlamdan keyingi o’rinda turadi, oldingn qanotlari asosida undov belgisi sifatidagi dog’i bo’ladi. Uning kuzgi tunlamdan farqi yiliga ikki marta avlod berishidadir, shuningdek bu zararkunanda kuzgi tunlamdan farq qilib, g’o’zaga nisbatan bedani ko’proq zararlaydi va tunda yorug’likka yaxshi uchadi. Uning kapalagi kuzgi tunlam kapalaklaridan bir hafta keyin uchadi. Kolorado qo’ng’izi. Keyingi o’n yillar davomida kartoshkaning ashaddiy dushmaii kolorado qo’ng’izining Vatanimizga kirib kelishi natijasida u pomidor dalalarida ham ko’plab uchramokda. Uning qo’ng’iz va lichinkalari pomidor va boshqa ituzumdosh ekinlar barglarini kemirib, zarar yetkazadi. Qo’ng’iz 7 10 mm kattalikda bo’lib, sariq-qo’ng’ir tusli, uning 10 ta qora yo’l dog’i bor, tuxumini to’p-to’p qilib bargning orqa tomoniga 500

tagacha qo’yadi. 5-17 kun mobaynida undan lichinkalar chiqadi, ular 11-30 kun yashaydi, voyaga yetgan lichinkalar uzunligi 16 mm gacha jigarrang, qizil rang, boshi qora, tuproqda g’umbaklanadi. 7-10 kundan so’ng undan qo’ng’izlar paydo bo’ladi. Bir yilda 3-4 avlod beradi, 15-20 sm chuqurlikda qo’ng’izlar tuproqda qishlaydi. YOzning issiq kunlarida yosh qo’ng’izlar 10-15 kun davomida shiddat bilan ovqatlangach, tuproq ostiga kiradi va diapauza holatiga o’tadi. Ana shu tuproqqa kirishdan avval ularni qirib tashlash lozim. Hosil organlarining zararkunandalari. Ko’sak qurti-(g’o’za tunlami), zararkunanda g’o’zaning guli, shona, ko’saklarini, makkajo’xori so’talari, pomidor mevalari, kanop, nut dukkaklari va boshqa ko’p o’simliklarning (120 turga yaqin) meva organlarini shikastlaydi. Zararkunanda pomidorda uch avlodda zarar yetkazadi. Uning ikkinchi avlodi iyun oyida, bunda ertagi nav pomidorlar hosil tuga boshlaydi, uchinchi avlodi esa iyul oyida va pomidor mevalariga butun rivojlanish mobaynida zarar yetkazadi. Tunlam 3-4 marta avlod beradi. 800-3000 tagacha tuxum qo’yadi. Umuman zararkunanda tuxumdan kapalakka qadar 30-40 kunni kechiradi. So’ruvchi zararkunandalar. Sabzavot va polizlarga bitlardan g’o’za yoki poliz biti, plotnikov biti va g’uza ildiz biti va hokazolar zarar keltiradi. G’o’za yoki poliz biti, bu so’ruvchi zararkunandalardan bo’lib, pomidordan tashqari beda, g’o’za, kartoshka va loviyani zararlaydi. Plotnikov biti pomidordan tashqari lavlagini ham zararlaydi. Bu bitlarning uzunligi 2,5 mm gacha bo’lib, ular qanotli va qanotsiz shakllarda bo’ladi, ularning ikki juft qanoti bor, ulardan oldingi jufti keyingi juftiga nisbatan ancha uzun. G’o’za bitining qanotsizining uzunligi 1,25-2,10 mm keladi. Tanasi tuxum shaklda, tusi och yashil yoki sariq rangdan to yashil ranggacha bo’ladi.