YoZUVChI USLUBI Reja: 1. Uslub masalasi va uning adabiyotshunoslikda o‘rganilishi 2. Uslubni yuzaga chiqaruvchi omillar 3. Yozuvchi uslubining o‘ziga xos jihatlari

Jahon adabiyotshunosligida uslub - davr, yo‘nalish hamda individual xususiyatni qamrab oluvchi tushunchalardan biri bo‘lganligi sabab bu masalaga alohida diqqat qaratilmoqda. Poetik uslubni shakllantiruvchi vositalarni aniqlash, yangi uslubiy yo‘nalishlar va usullar xususidagi ilmiy - nazariy yondashuvlar asosida shoir uslubi fenomeni, uslubni tashkil etadigan unsurlar va ularning asar tizimidagi ahamiyati kabi masalalarni atroflicha chuqur tadqiq etish orqali badiiy ijodning bahsli masalalariga aniqlik kiritilayotganligi kuzatilmoqda. Ayni paytda o‘rganilayotgan masalaga biografik ma’lumotlarning o‘rnini, individual uslubda adabiy kompozitsiyani belgilovchi omillarni aniqlash, uslubning usul, manera, metod tushunchalaridan farqli jihatlarini asoslash, uning o‘ziga xos poetik kategoriya ekanligini ko‘rsatish, ijodkorning uslubi va davr uslubi masalalarini oydinlashtiradi. Jahon adabiyotshunosligida ijodkor uslubini belgilovchi omillar: u yashagan muhit, davrdagi yetakchi talablar, ular oziqlangan manbalar, adabiy-estetik qarashlarning shakllanishi, “men”likning ijodda namoyon bo‘lishi kabi masalalar bo‘yicha muayyan ishlar amalga oshirilganligi alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga zamonaviy adabiyotshunoslikda individual uslub va poetik mahoratni janrlar va shakllar rang-barangligida, syujet va kompozitsiya yaxlitligi nuqtai nazaridan, romantik, realistik, modern va postmodern hamda tasavvuf andozalari doirasida ilmiy nazariy jihatdan o‘rganish zarurati sezilmoqda. Uslub o‘ziga xos fenomen hisoblanib, u davrlar osha muhim muammolardan biri sifatida nafaqat adabiy tanqidchilarni balki san’atshunoslarni, tarixchilarni hamda faylasuflarni jalb etib kelayotganligi xususida so‘z yuritilgan. G‘arb va Sharqda uslub muammosi xususida fikr mulohazalar bildirilgan.

Uslub so‘zining asl vatani qadimgi Gresiya bo‘lib keyinchalik qadimgi Rim bu atamani ( stylus) termin sifatida kitoblarga muhrlaydi. Uslub muammosiga birinchilardan e’tibor qaratgan shaxs Aristoteldir. U o‘zining “Ritorika” asarida bu masalaga alohida to‘xtaladi. Biroq Aristotel uslubni notiqlik san’ati sifatida tushunadi. Keyinchalik Goratsiy, Sesiron, Kvintilianlar ham bu masalaga maxsus to‘xtalishadi. Ularning sa’yi - harakatlari natijasida uslub notiqlik san’ati sifatida bo‘y ko‘rsatadi. Qadimgi davr ijodkorlarining uslubga doir qarashlari o‘rta asrlarga kelib yangi qirralarda ochila bordi. Biroq uslub notiqlik san’ati sifatida o‘z mavqeini bir necha asrlar saqlab qoldi. Yevropada, aynan Fransiya ritorikasida X VIII asrda “individual uslub” so‘zi yangray boshladi. Mashhur so‘zshunos P.Giro ushbu atamani dunyoni ekzistensiatistik va essensialistik ko‘rish orqali real hayotga tadbiq etdi. U uslubni mana endi san’atning bir jihati yoki davrning bir ko‘rinishi sifatida emas, balki inson dunyoqarashining bir ozuqasi sifatida ishlata boshladi. («une genie individuelle»). Byuffon ham o‘zining mashhur ma’ruzalarida «uslub–bu insonning o‘zidir» deya ta’kidlay boshlaydi. Fransuz yozuvchisi Marivo birinchilardan bo‘lib uslubning normativ konsepsiyasini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Va u “yaxshi” va “yomon” uslub deya ta’kidlay boshlaydi. Aynan Marivo yozuvchi uslubini yozuvchi dunyoqarashi, ruhiyati bilan bog‘laydi(«esprit»). O‘zbek adabiyotshunosligida XX asrning boshlaridayoq til va uslub masalalariga alohida ahamiyat qaratgan va unga poetik hodisa sifatida o‘rgana boshlagan adiblar A.Sa’diy hamda Fitratlar hisoblanishadi. A.Sa’diy uslubni til jihatidan o‘rganar ekan, uslubga xos bo‘lgan qisqartma, eskirgan so‘zlar va varvarizmlar eng muhim belgi sifatida e’tirof etadi. Ularning uslub mukammaligidagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Sa’diyga ko‘ra: “Uslub shoir miyasining ko‘lankasidir”. Shunga asosan olim uslub originalligini

iste’dodda, yangi gap aytishda, xalqchillikda ko‘radi - yu asarning yashovchanligi ham uslubga bog‘liq, deb hisoblaydi. Shuningdek, uslub ijtimoiy sharoit, ijtimoiy tabaqa va ijodkor shaxsi bilan o‘zgarishi mumkin. Fitratning uslub borasidagi qarashlari A.Sa’diy qarashlariga yaqin turadi. Ayniqsa, Fitratning sifatlash, o‘xshatish, istiora, kinoya, majoz, jonlantirish, saj’, mubolag‘a, kabi unsurlarning ichki unsurlar deya qarashlari bugun ham o‘z mavqeini saqlab qolgan. “Demak, Fitrat va A.Sa’diy asarlarida uslub masalalari keng planda o‘rganilgan. Unga, asosan, poetik hodisa sifatida qaralgan. Uslubning milliy til, milliy adabiyot, ijodkor dunyoqarashi va ijtimoiy muhit bilan bog‘liqligi, badiiy shakl bilan aloqadorligi e’tibor markazida turgan”. O‘zbek adabiyotshunosligida uslubshunoslikka e’tibor XX asrdan boshlangan bo‘lsa - da, mumtoz adabiyotshunoslikda ham bu borada muayyan ishlar amalga oshirilgan. Alisher Navoiy ham uslub xususida to‘xtalib, o‘ziga xos uslubda uni ta’kidlashga muyassar bo‘ladi. Bu kabi qarashlarni adibning “Majolisun nafois” asarida kuzatishimiz mumkin. Demak, sharq adabiyotida birinchi bo‘lib Alisher Navoiy forsiy va turkiy adabiyotning uslub jihatdan dastlabki tadqiqotchisidir. Biroq Alisher Navoiy asarlarida uslub so‘zi ko‘pincha janr ma’nosida (g‘azal uslubi, qasida uslubi) ishlatiladi. Yo.Isoqov uslub xususida: “...mumtoz she’riyatimiz taraqqiyotining asosiy tendensiyalari va bosqichlarini to‘g‘ri belgilash, har bir adabiy jarayonning o‘ziga xos jihatlarini, shu jarayon namoyandalarining navotorligini ob’ektiv baholashga imkon beradi” deydi. Yo.Isoqov o‘zbek mumtoz adabiyotida uslubni uchga ajratib tasnif etadi. Bular: 1. Turkona uslub; 2. Mumtoz (klassik) uslub; 3. Oliy yoki navoiyona uslub. Shu bilan bir qatorda Yo.Isoqov uslub haqida fikr yuritar ekan, u “Navoiy lirikasining poetikasiga xos xususiyatlar murakkab va salmoqli badiiy uslubning shakllanganligidan dalolat beradi” degan to‘g‘ri xulosaga keladi.

Adabiyotshunos Izzat Sulton ham Navoiy ijodiga to‘xtalar ekan, uning “Farhod va Shirin” asari misolida uslubini oliy uslub deya tadqiq etadi. Izzat Sultonning e’tirof etishicha: “bu uslub uchun fikrni mumkin qadar ko‘proq o‘xshatishlar, istiora va kinoyalar, obrazli parallelizmlar orqali ifoda etishga intilish xarakterlidir. Buning natijasida shu uslubda yozilgan asarning tili ancha murakkablashadi, uni tushinish uchun o‘quvchidan ma’lum darajada tayyorgarlik talab etiladi. ...Alisher Navoiy asarlarining tili “yuqori uslub” deb atalmish ana shunday uslubning namunasidir”. Izzat Sulton boshqa adabiyotshunoslarga qaraganda bu davrda yaratilgan asarlarni ikki toifaga ajratib o‘rganishni ilgari suradi. Biri yuqorida ta’kid etilganidek, oliy (yuqori) uslub bo‘lsa, ikkinchisi sodda uslub hisoblanadi. Oliy uslubga Alisher Navoiy asarlaridan tashqari Furqat asarlarini kiritadi. Sodda uslubga esa Lutfiy va Bobur qalamiga mansub asarlar joy oladi. Mumtoz adabiyotda uslub masalasiga akademik B.Valixo‘jaev ham ahamiyat qaratadi. Olim aynan “turkcha”, “turkiy” so‘zlarni ma’lum til ma’nosidan tashqari “Alisher Navoiy “turkiy” so‘zini faqat bir tilga mansubiyat ma’nosidagina emas, balki adabiyotshunoslik istilohoti sifatida ham qo‘llagan” degan to‘xtamga keladi. Adabiyotshunos D.Salohiy esa o‘zining “Alisher Navoiy she’riyatida turkona uslub an’analari” nomli uslubiy qo‘llanmasida Alisher Navoiyning poetik uslubi nazariy asoslaridan biri bo‘lgan turkona uslub xususiyatlarining shoir lirikasidagi ijodiy rivoji, turkiy va turkiygo‘ylik shamoyilining o‘ziga xos ko‘rinishlari va ijodiy yangilanishi hodisalari xususida so‘z yuritadi. Bundan tashqari A.Hayitmetov, H.Boltaboevlarning ilmiy izlanishlarida uslub poetikasiga doir qimmatli fikrlar bildirilgan. Forsiy she’riyatdagi asosiy uslublar (xurosoniy-turkistoniy, iroqiy va hindiy) Sharq va G‘arb tadqiqotchilari tomonidan tadqiq etilgan. Lekin turkiy she’riyat, aniqrog‘i mumtoz o‘zbek she’riyatining uslubiy xususiyatlari