logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. 1917-1985 YILLARDA QORAQALPOG‘ISTON

1917-1985 YILLARDA QORAQALPOG‘ISTON

Загружено в:

15.11.2024

Скачано:

0

Размер:

173.822265625 KB
Скачать
K , G ’ A N I Y E VM AVZU: 1917-1985 YILLARDA QORAQALPOG‘ISTON RE JA: • 1. 19 17 -19 24 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli • 2. 1925-1945 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli • 3 . 1946-1989 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti • 4 . Qoraqalpog‘istonning sovet hokimiyati yillaridagi madaniy h ayoti 1917-yil fevralda chorizmning ag`darilishi qoraqalpoq xalqining hayotiga ham kuchli ta'sir ko`rsatdi. Qoraqalpoqlar bu paytda asosan Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Amudaryo bo`limi - okrugi (markazi Petro-Aleksandrovsk-hozirgi To'rtko'1 shahri) va Xiva xonligining ayrim bekliklarida istiqomat qilishgan. Mart oyida To`rtko`lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi. 1917-yil oktabrdan to 1918-yil boshlariga qadar Amudaryo bo`limi komissari vazifasini gidrotexnik V.Palishev egallab turdi. Bu davrda hokitniyat tizimida keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Amudaryo bo`limi tasarrufidagi ovul va qishloqlar aholisi To'rtko'1 ma'murlaridan hech qanday harbiy va moddiy ko`mak olmasdan o`z-o`zini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug` boshliqlari hisoblangan Xon Maxsum - Ubaydulla Bohautdinov (1887-1956), Bola biy va boshqalar yetakchilik qilishdi. Qoraqalpoq xalqi urug` yo`lboshchilari tevaragiga qiyinchilik bilan bo`lsa ham birlasha boshladi, chunki ocharchilik, qurg`oqchilik, tartibsizlik va qaroqchilik hujumlari xavf solayotgan edi. 1918-yil aprelda Amudaryo bo`limi Turkiston respublikasi tarkibiga kiritilganligi e'lon qilindi. 1918-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudaryo bo`limida vaziyat keskin o`zgardi. Bu eng awalo bolsheviklar faoliyati va qizil gvardiyachilar otryadlarining xattiharakatlari bilan bog`liqdir. Bolsheviklar Amudaryo bo`limiga Chorjo`y va Toshkentdan qizil gvardiyachilar otryadlarini jo`natishdi. To'rtko'1 shahri bolsheviklar hokimiyatining tayanchi, uning harbiy bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo`limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlarga puxta tayyorlandilar. Bolsheviklar qizil gvardiyachi otryadlarga tayanib, 24 ta hunarmandchilik va baliq korxonalari, paxta tozalash zavodlari, bog`lar, dorixonalar, kasalxonalar va badavlat kishilarning uylari va yerlarini musodara qildi. Yangi hokimiyat komissarlari mahalliy kengashlarga saylov o`tkazdilar, biroq saylovda savdogarlar, ruhoniylar, mulkdorlar ishtirok qilishiga yo'l qo`yilmadi. Bolsheviklarning sinfiy prinsip asosida mahalliy kengashlarga o`tkazgan saylovlari milliy va mahalliy xususiyatni e'tiborga olmadi, qoraqalpoq jamoalari urug`chilik asosida tuzilganligiga amal qilinmadi. Saylovlar jarayonida poraxo`rlik va zo`ravonlik avj oldi. Yangi hokimiyat asrlar davomida shakllangan an'anaviy sharqona hayotni, qoraqalpoq xalqi turmushida faol rol o`ynab kelayotgan biylik boshqaruv usulini barbod qilishga kirishdi. 1917-yil fevralda chorizmning ag`darilishi qoraqalpoq xalqining hayotiga ham kuchli ta'sir ko`rsatdi. Qoraqalpoqlar bu paytda asosan Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Amudaryo bo`limi - okrugi (markazi Petro-Aleksandrovsk- hozirgi To'rtko'1 shahri) va Xiva xonligining ayrim bekliklarida istiqomat qilishgan. Mart oyida To`rtko`lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi. 1917-yil oktabrdan to 1918-yil boshlariga qadar Amudaryo bo`limi komissari vazifasini gidrotexnik V.Palishev egallab turdi. Bu davrda hokitniyat tizimida keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Amudaryo bo`limi tasarrufidagi ovul va qishloqlar aholisi To'rtko'1 ma'murlaridan hech qanday harbiy va moddiy ko`mak olmasdan o`z-o`zini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug` boshliqlari hisoblangan Xon Maxsum - Ubaydulla Bohautdinov (1887- 1956), Bola biy va boshqalar yetakchilik qilishdi. Qoraqalpoq xalqi urug` yo`lboshchilari tevaragiga qiyinchilik bilan bo`lsa ham birlasha boshladi, chunki ocharchilik, qurg`oqchilik, tartibsizlik va qaroqchilik hujumlari xavf solayotgan edi. 1918-yil aprelda Amudaryo bo`limi Turkiston respublikasi tarkibiga kiritilganligi e'lon qilindi. 1918-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudaryo bo`limida vaziyat keskin o`zgardi. Bu eng awalo bolsheviklar faoliyati va qizil gvardiyachilar otryadlarining xattiharakatlari bilan bog`liqdir. Bolsheviklar Amudaryo bo`limiga Chorjo`y va Toshkentdan qizil gvardiyachilar otryadlarini jo`natishdi. To'rtko'1 shahri bolsheviklar hokimiyatining tayanchi, uning harbiy bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo`limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlarga puxta tayyorlandilar. Bolsheviklar qizil gvardiyachi otryadlarga tayanib, 24 ta hunarmandchilik va baliq korxonalari, paxta tozalash zavodlari, bog`lar, dorixonalar, kasalxonalar va badavlat kishilarning uylari va yerlarini musodara qildi. Yangi hokimiyat komissarlari mahalliy kengashlarga saylov o`tkazdilar, biroq saylovda savdogarlar, ruhoniylar, mulkdorlar ishtirok qilishiga yo'l qo`yilmadi. Bolsheviklarning sinfiy prinsip asosida mahalliy kengashlarga o`tkazgan saylovlari milliy va mahalliy xususiyatni e'tiborga olmadi, qoraqalpoq jamoalari urug`chilik asosida tuzilganligiga amal qilinmadi. Saylovlar jarayonida poraxo`rlik va zo`ravonlik avj oldi. Yangi hokimiyat asrlar davomida shakllangan an'anaviy sharqona hayotni, qoraqalpoq xalqi turmushida faol rol o`ynab kelayotgan biylik boshqaruv usulini barbod qilishga kirishdi. Aholining aksariyat qismi yangi hokimiyatning bunday siyosatidan norozi bo`lib, unga qarshi kurashga chog`landi. Mahalliy aholining bu kurashini Ural kazaklari (ular 1874-yili Amudaryo bo`limiga ko`chirilgan edi) ham qo`llab- quwatlashdi. Bolsheviklarning Amudaryo soveti 29-iyulda maxsus qarorqabulqilib, Chimboyga RSFSRning Xivaxonligidagi favqulodda vakili A.Xristoforov boshchiligidagi maxsus komissiyani yubordi. Komissiya raisiga favqulodda huquqlar berilgan edi. Biroq komissiyaning urallik kazaklar atamani MFilchyev bilan olib borgan muzokaralari muvaffaqiyat keltirmadi. Shunda komissiya Chimboy ijroiya qo`mitasini tarqatib yuborib, uning o`rniga Chimboy uchastkasi inqilobiy qo`mitasi (peBKOM)ni tuzdi. Bu holat Chimboyda sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko`tarilishiga olib keldi. 10-avgust kuni favqulodda komissiya To`rtko`ldan harbiy yordam so`radi. Chimboyga bu yerdan qizil askar otryadlari jo`natilgan bo`lsa ham, ular qamalga tushib qoldi. 14- avgustda maxsus komissiya a'zolari qamoqqa olindi. Tez orada qo`zg`olonchilar Nukus qal'asini ishg`ol qildilar. 17-avgustga kelib Chimboy uchastkasi va Mo`ynoq tumani hududi butunlay bolsheviklardan ozod qilindi. Shu tariqa, Amudaryo bo`limining shimoliy qismida bolsheviklarsiz xalq hokimiyati o`rnatildi. Xalq hokimiyatining boshlig`i qilib urallik kazak Mixail Filchyevsaylandi. Uning tarkibiga qoraqalpoqbiylaridan Xon Maxsum (U. Bohautdinov), Ibrohim Odilov, Bola biy, Seytnazar Pirnazarov, Inoyat Niyozov va boshqalar kirishdi. Ular faoliyati qoraqalpoqlar tomonidan qo`llab quwatlandi. Sovet rejimi Amudaryo bo`limiga o`zining yangi harbiy qismlarini jo`natdi. 11-noyabrda N.Shaydakov boshchiligidagi qizil askarlar Nukus qa лъ asini bosib olishdi. Oradan ko`p o`tmay Xiva xonligi tugatildi. 1920-yil 18-fevralda Turkkomissiya vakili G.Skalov bilan muxolifatdagi kuchlar yo`lboshchisi o`rtasida sulh bitimi tmzolandi. Unga ko`ra, Chimboy uchastkasida muvaqqat inqilobiy qo`mita tuzildi. Kazaklarning urf-odatlari va turmush xususiyatlaridan kelib chiqib, ularning o`z-o`zini boshqaruviga ruxsat etildi. Qo`zg`olonchilarga amnistiya berildi. Mazkur bitimning asosiy qoidalari 20-mayda Zakaspiy fronti qo`shinlari Amudaryo gruppasi qo`mondonligi bilan qoraqalpoqlar va kazaklar o`rtasida tuzilgan sulh shartnomasi bilan tasdiqlandi. Biroq oradan ko`p o`tmay bolshevik komissarlar o`z va'dalarini unutdilar. 1921-yil fevralda Chimboy uchastkasida isyonning sobiq ishtirokchilaridan 24 kishi hibsga olindi. Xon Maxsum va boshqalar Sibirga surgun qilindi. Yirik yer egalari va savdogarlar -75 kishidan 10.000 Rossiya chervon rubli miqdorida tovon puli undirib olindi. Amudaryo bo`limida bolsheviklar amalga oshirgan to`ntarish va sovet rejimi mahalliy aholiga katta zarar va azob-uqubatlar keltirdi. • Amudaryo viloyatida iqtisodiy o`zgarishlar. Ma'muriy jihatdan Amudaryo bo`litni ko`p pog`onali boshqaruv tizimiga ega bo'1gan: u maorif va sud ishlari bo`yicha Samarqand viloyatiga, harbiy xo`jalik va sovet qurilishi bo`yicha Sirdaryo viloyatiga, ayrim favqulodda holatlarda bevosita Turkiston respublikasi MIK va XKSga bo`ysunar edi. Bolsheviklar hokimiyati tomonidan Amudaryo bo`limini boshqarish shu tariqa murakkablashtirilgan edi. • 1920-yil oktabr oyida Turkiston MIK Amudaryo bo`limining 1917-yildagi hududi doirasida unga viloyat maqomini berdi. Sho`raxon va Chimboy uchastkalari shu nomli uyezdlarga aylantirildi. Viloyat markazi sifatida To'rtko'1 shahri e'lon qilindi. Amudaryo viloyatining inqilobiy qo`mitasini Turkiston MIK tayinladi. • Bolsheviklar hukmronligi Amudaryo viloyatining iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatdi. Harbiy kommunizm davrida ekin ekiladigan umumiy maydon 1917-yildagi 57950 desyatinadan 1920-yilda 47000 desyatinaga, olinadigan yalpi paxta hosili 1917-yildagi 433000 puddan 1920-yilda zo`rg`a 88000 pudga yetdi. G`alla ekinlari deyarli 3 baravar kamayib, chorva mollar soni 500000 boshdan 201000 boshga tushib qoldi. • Amudaryo viloyatida yangi iqtisodiy siyosatning joriy e tilishi dastlabki yillarda bir qadar ijobiy siljishlarga olib keldi. Viloyatdagi chorva mollar soni 1921-yildagi 201000 boshdan 1922-yilda 233000 boshga yetdi. Bu paytda 200 ta mayda xususiy savdo korxonalari faoliyat ko`rsatardi. Ariqlarning kengaytirilishi va uzaytirilishi, yangi dambalar qurilishi va eskilarining mustahkamlanishi qishloq xo`jalik ekinlari ekiladigan maydonlarni ancha ko`paytirish imkonini berdi. Biroq yetishtirilgan mahsulotlarning aksariyat qismi Rossiyaga tashib ketilardi. 1921-1924-yillarda viloyatdan jami 339521 pud baliq Markazga olib ketildi. • Amudaryo viloyatida yangi iqtisodiy siyosat va yer islohotining o`tkazilishi iqtisodiy ahamiyatdan ham ko`ra ko`proq siyosiy ahamiyatga ega bo`ldi. Yer-suv islohoti natijasida qishloq aholisining oz qismiga yer berildi, xolos. Oradan ko`p o`tmay yangi iqtisodiy siyosat tugatildi va dehqonlar qo`lidagi yerlar davlat tomonidan tortib olindi. • 1925 yil 12-19 fevralda To‘rtko‘lda bo‘lib o‘tgan Qoraqalpog‘iston avtonom Sovetlarining I Ta’sis s’ezdida «Qoraqalpog‘iston avtonom oblastini tashkil etish to‘g‘risida deklaratsiya» qabul qilindi. Unda Qoraqalpog‘iston avtonom oblasti Qozog‘iston ASSR tarkibida bo‘lishi ta’kidlab o‘tildi. Allayor Do‘stnazarov Qoraqalpog‘iston avtonom oblasti partiya komitet i mas’ul sekretari qilib saylandi. Oradan ko‘p o‘tmay, bu lavozimda Abu Qudabaev va Pyotr Varlamov faoliyat ko‘rsatdi. • Qoraqalpog‘iston 1925 - 1932 yillarda Qozog‘iston ASSR va 1932 - 1936 yillarda RSFSR tarkibida bo‘lgan. Qoraqalpog‘iston ASSR 1936 yil dekabrda O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritildi. • Qoraqalpog‘iston avtonom oblastining Qozog‘iston ASSR tarkibiga kiritilishi 1925 yilning 11 mayida bo‘lib o‘tgan Butunrossiya Sovetlarining XII s’ezdida tasdiqlandi. Biroq Qoraqalpog‘iston avtonom oblastining vakolatlari doirasi chegaralangan bo‘lib, amalda ular deyarli hech qanday huquqqa ega emas edi. SHunday bo‘lsa-da, qoraqalpoq xalqining iqtisodiy va madaniy rivoji uchun muayyan sharoit yaratildi. • «Qoraqalpog‘iston avtonom oblasti to‘g‘risidagi Nizom» (1926 yil 1 noyabr)ga muvofiq, oblast. To‘rtko‘l, CHimboy, Xo‘jayli, Qo‘ng‘irotdan iborat to‘rtta okrugga bo‘lindi. • Qoraqalpog‘istondagi siyosiy-iqtisodiy iqlimning keskin o‘zgarishi P.I.Varlamovning 1927 yilning 26 oktyabrida oblast partiya tashkiloti mas’ ul kotibi lavozimiga kelishi bilan uzviy bog‘liq edi. • ». 1927 yilda davlat hokimiyati «apparatini mustahkamlash va sog‘lomlashtirish» maqsadida Qozog‘iston O‘lka komitetidan Qoraqalpog‘istonga 68 nafar mas’ul xodim etib keldi. • P.Varlamov boshchiligidagi Markaz emissarlari Qoraqalpog‘iston avtonom oblasti davlat apparatini «tozalash» jarayonida uning «ruhan aksilinqilobchi yot, jinoyatchi va yaroqsiz unsurlar bilan haddan tashqari to‘ldirib yuborilganligini, ular xizmatchilar umumiy sonining 20 foizini tashkil etgan»ligini aniqladi. VKP(b) partiya komiteti va Qozog‘iston ASSR MIK Prezidiumining a’zolari U.Bekimbetov, F.Matkarimov, tuman muassasalari rahbarlari G.Abdullaev, I.Jilqiboev, YU. Matyokubov, Tokmambetov, Qurbonboev, Eshimbetov, Boboniyozov va boshqalar saidvaqqosovchilik bilan bog‘liq ekanlikda ayblandi, ularga «o‘ng og‘machilik» yorlig‘i yopishtirildi. • Boylarga sherik bo‘lgani, ijtimoiy kelib chiqishini yashirgani va ishdagi sinfiy yo‘lni xaspo‘shlagani uchun Kegayli rayon partiya komiteti (ray kom) kotibi S.Eltezerov, Qipchoq revkom kotibi Boybozorov, Qo‘ng‘irot ray kom kotibi Isamov, CHimboy raykom kotibi Tojiboev, Qipchoq rayon ijroiya komiteti Ro‘ziboev, Qorao‘zak rayon ijroiya komiteti raisining o‘rinbosari Beknazarov va boshqalar ishdan olinib, partiyadan o‘chirildi va sudga berildi. • «Partiya va hukumat yo‘lini buzganligi uchun» (bu holat g‘alla tayyorlash va ekish kampaniyalari vaqtida boylarni himoya qilishda ifodalangan) birinchi toifa bo‘yicha prokuror o‘rinbosari K.Irmonov, sobiq prokuror X.YUsupov, oblast sudining sobiq raisi SH.Urumboev va boshqa yot unsurlardan tozalandi.   • Qoraqalpog‘istondagi iqtisodiy hayotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 1925-1926 yillarda oblastda 16 ta sanoat korxonasi ishlagan bo‘lib, shulardan 14 tasi davlatga qarashli va 2 tasi xususiy zavodlar edi. 1926 - 1927 yil larda oblastda ishlab chiqarilgan jami sanoat mahsuloti 5489 rublni tashkil etgan. 1927-1928 yillarda mahalliy sanoatni rivojlantirish uchun 110 000 rubl mablag‘ ajratilgan. Oziq-ovqat sanoati rivojiga alohida e’tibor qaratilgan. Qoraqalpog‘iston sharoitida paxtachilik, chorvachilik, uzumchilik uchun ularning xomashyo bazasi tashkil qilingan. Uchsoy, Mo‘ynoq, Urga, Qozoqdaryo kabi joylarda ov bilan baliqchilik yanada rivojlantirildi. • 1927-1928 yillarda Orol davlat baliqchilik trest i tashkil etildi. Baliqchilik sanoati mahsulot ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha paxta tozalashdan keyingi ikkinchi o‘rinda, ishchilar bandligi bo‘yicha birinchi o‘rinda turgan. • 1928 yilning aprelida q ishlo q xo‘jaligini kollektivlashtirish harakati boshlanib, qishloq xo‘jaligi artellari va TOZlar shaklidagi 13 ta kolxozni vujudga keltirishga muvaffaq bo‘lindi. Ular u qadar katta bo‘lmay, har birida 6 - 10 nafar a’zo bo‘lib, umumiy soni 28 - 40 kishigacha etgan. • 1928 yilning 17 avgustida Qozog‘iston MIKning «Boylar er egaligidagi mol-mulklarni musodara qilish to‘g‘risidagi Dekret» sinfiy kurashning kuchayishini qonuniylashtirdi: dastlab Xo‘jayli, CHimboy, To‘rtko‘ldagi, so‘ngra viloyatning boshqa rayonlaridagi boylar va ruhoniylarning erlari tortib olindi. Ularni yangi tashkil topayotgan jamoa xo‘jaliklariga topshirish natijasida boylar va eshonlar 20 ming desyatina er maydonidan ajraldilar. • 1929 yilning 11 avgustida Qozog‘iston O‘lka komiteti paxtakor rayonlarda kolxoz qurilishi ishini jadallashtirishga oid qaror qabul qilib, Qoraqalpog‘iston AO partiya komitetiga amaliy tadbirlarni ishlab chiqish bo‘yicha topshiriq berdi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, oblast apparatining ayrim xodimlari o‘tkazayotgan «o‘ng og‘machilik» oqibatida kolxozlar tuzish to‘xtatib turilganligi aniqlandi. 1929 yil mobaynida 18 ta yangi kolxoz tashkil etilib, bunday jamoa xo‘jaliklarining umumiy soni 32 taga etkazildi. • 1929 yilning 1 fevralidan OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi) xodimlari barcha rayonlarga safarbar qilindi. Ularga biror-bir shubha uyg‘otadigan, kollektivlashtirishni amalga oshirishga faol qarshilik qilishi mumkin bo‘lgan shaxslarni aniqlash va shu orqali «OGPU yo‘nalishi bo‘yicha bunday toifadagi shaxslarni aniqlashga kirishish va ularga nisbatan jinoiy ish rasmiylashtirib, ularni er islohoti (kollektivlashtirish) boshlanishiga qadar Qoraqalpog‘istondan badarg‘a qilish hamda ular ishini 1929 yilning 1 iyuniga qadar rasmiylashtirish» topshirig‘i berildi. Qisqa vaqt ichida OGPU xodimlari tomonidan faqatgina CHimboy va To‘rtko‘l rayonlaridan 516 nafar xonadon boshliqlari shubhali shaxslar sifatida aniqlandi. • Qoraqalpog‘istondagi iqtisodiy hayotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 1925-1926 yillarda oblastda 16 ta sanoat korxonasi ishlagan bo‘lib, shulardan 14 tasi davlatga qarashli va 2 tasi xususiy zavodlar edi. 1926 - 1927 yil larda oblastda ishlab chiqarilgan jami sanoat mahsuloti 5489 rublni tashkil etgan. 1927-1928 yillarda mahalliy sanoatni rivojlantirish uchun 110 000 rubl mablag‘ ajratilgan. Oziq-ovqat sanoati rivojiga alohida e’tibor qaratilgan. Qoraqalpog‘iston sharoitida paxtachilik, chorvachilik, uzumchilik uchun ularning xomashyo bazasi tashkil qilingan. Uchsoy, Mo‘ynoq, Urga, Qozoqdaryo kabi joylarda ov bilan baliqchilik yanada rivojlantirildi. • 1927-1928 yillarda Orol davlat baliqchilik trest i tashkil etildi. Baliqchilik sanoati mahsulot ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha paxta tozalashdan keyingi ikkinchi o‘rinda, ishchilar bandligi bo‘yicha birinchi o‘rinda turgan. • 1928 yilning aprelida q ishlo q xo‘jaligini kollektivlashtirish harakati boshlanib, qishloq xo‘jaligi artellari va TOZlar shaklidagi 13 ta kolxozni vujudga keltirishga muvaffaq bo‘lindi. Ular u qadar katta bo‘lmay, har birida 6 - 10 nafar a’zo bo‘lib, umumiy soni 28 - 40 kishigacha etgan. • 1928 yilning 17 avgustida Qozog‘iston MIKning «Boylar er egaligidagi mol-mulklarni musodara qilish to‘g‘risidagi Dekret» sinfiy kurashning kuchayishini qonuniylashtirdi: dastlab Xo‘jayli, CHimboy, To‘rtko‘ldagi, so‘ngra viloyatning boshqa rayonlaridagi boylar va ruhoniylarning erlari tortib olindi. Ularni yangi tashkil topayotgan jamoa xo‘jaliklariga topshirish natijasida boylar va eshonlar 20 ming desyatina er maydonidan ajraldilar. • • 1929 yilning 11 avgustida Qozog‘iston O‘lka komiteti paxtakor rayonlarda kolxoz qurilishi ishini jadallashtirishga oid qaror qabul qilib, Qoraqalpog‘iston AO partiya komitetiga amaliy tadbirlarni ishlab chiqish bo‘yicha topshiriq berdi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, oblast apparatining ayrim xodimlari o‘tkazayotgan «o‘ng og‘machilik» oqibatida kolxozlar tuzish to‘xtatib turilganligi aniqlandi. 1929 yil mobaynida 18 ta yangi kolxoz tashkil etilib, bunday jamoa xo‘jaliklarining umumiy soni 32 taga etkazildi. • • 1929 yilning 1 fevralidan OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi) xodimlari barcha rayonlarga safarbar qilindi. Ularga biror-bir shubha uyg‘otadigan, kollektivlashtirishni amalga oshirishga faol qarshilik qilishi mumkin bo‘lgan shaxslarni aniqlash va shu orqali «OGPU yo‘nalishi bo‘yicha bunday toifadagi shaxslarni aniqlashga kirishish va ularga nisbatan jinoiy ish rasmiylashtirib, ularni er islohoti (kollektivlashtirish) boshlanishiga qadar Qoraqalpog‘istondan badarg‘a qilish hamda ular ishini 1929 yilning 1 iyuniga qadar rasmiylashtirish» topshirig‘i berildi. Qisqa vaqt ichida OGPU xodimlari tomonidan faqatgina CHimboy va To‘rtko‘l rayonlaridan 516 nafar xonadon boshliqlari shubhali shaxslar sifatida aniqlandi. • Kollektivlashtirish aholi sabr-kosasini to‘ldirib yubordi, oxir-oqibat bu «aksilinqilobiy guruhlar» deb atalmish turli guruhlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ularni Qurbonniyaz Xolniyazov (Biybozor), Fozil Xo‘ja Ahmetov (Qalandarxona), Kutum Kultemirov (Sarkol), Niyaz Fayzullin (SHobboz), Ustabek YUsupov (SHimam), Qurbonboy Ayteke (Qipchoq, CHimboy, Taxtako‘pir), Mambetov, Qurbanov, To‘ra SHayx (Xorazm) kabilar boshqardi. • 1929 yilning 27 sentyabr - 7 oktyabrida Qoraqalpog‘istonning shimoliy hududlarida A.Ismetullaev, K.Nurullaev, B.Nurimovlar rahbarligida xalq qo‘zg‘oloni ro‘y berdi va bu qo‘zg‘olon tez orada butun oblast hududini qamrab oldi. Qo‘zg‘olonga «sovet hokimiyatining og‘ir soliqlar bilan xalqni xonavayron qilayotgani, aybsiz odamlarni hibsga olayotgani va islom dinini ta’qib ostiga olingani» sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar 27 sentyabrda Taxtako‘pir ovuliga hujum qilib, VKP(b) raykomi, rayijrokomi, rayon komsomoli, «Qo‘shchi» uyushmasi binolarini, xalq sudi va xalq tergovchisi binosini, ra yon moliya bo‘limini vayron qilishdi hamda bu erlardagi «jinoiy ish» jildlari, oylik maosh varaqalari, soliq hujjatlari yoqib yuborildi. • Qozog‘iston o‘lka komiteti bu harakatlarni siyosiy xarakter kasb etgan va «mehnatkash omma qiziqishlariga qarshi qaratilgan hamda mohiyatan aksilinqilobiy bosqinchilik jinoyati» deb baholadi. • Qoraqalpog‘istonda bu davrda sovet hokimiyati tomonidan uzluksiz tozalash ishlari olib borildi: oblast partiya tashkilotidan 50 nafar mas’ul xodim tozalandi, rayon va ovul sovetlarining 75 foiz xodimi ishdan bo‘shatildi, 230 kishi partiya safidan chiqarildi. 1929 yil yanvaridan 1930 yil may oyiga qadar Qoraqalpog‘iston avtonom oblasti bo‘yicha 142 kishi o‘lim jazosiga hukm qilinib, 29 kishi boshqa mintaqalarga badarg‘a qilindi. • 24 martda Qoraqalpog‘iston oblast partiya komiteti «kollektivlashtirish sur’atlari shak-shubxasiz bo‘rttirib ko‘rsatilib, uni o‘tkazishda mutlaqo noto‘g‘ri, umuman mumkin bo‘lmagan va aniq jinoiy hisoblangan uslublar qo‘llanilgan»ligini e’tirof etishga majbur bo‘ldi. Kolxozlar ommaviy ravishda tushkunlik holatiga tushib, 1930 yil may oyida ularning soni 23 foizgacha kamayib ketdi: oblastda 12079 ta xo‘jalikdan iborat 210 ta kolxoz koldi. • XX asrning 60-yillari ikkinchi yarmida Amudaryoning quyi qismida jadal sur’atlar bilan sholichilik rivojlantirildi. Navbati bilan 9 ta maxsus sholichilik sovxozi tashkil etilib, 1970 yilda 90 mln. rubldan ziyod ka pital mablag‘ o‘zlashtirildi, 24 ming gektarlik sholi muhandisligi tizimi qurildi. Qo‘riq, avval cho‘l bo‘lib yotgan joylarda o‘tish yo‘llari asfaltlangan, shinam va obod qo‘rg‘oncha (posyolka)lar qad rostladi. • 1964 yildan 1968 yilgacha bo‘lgan oraliqda qishloq joylaridan Qoraqalpog‘iston shaharlariga 31608 kishi ko‘chib keldi. Bu paytda Qoraqalpog‘iston aholisining 68 foizini qishloq aholisi tashkil qilib, ularning aksariyati hali pasportlashtirish tizimiga jalb qilinmagan edi. • Tabiiy-iqtisodiy zonalar bo‘yicha aholi o‘sishidagi bunday xilma-xillik qishloq aholisining respublika ichidagi migratsiyasidan darak berar edi. SHimoliy zona, ayniqsa, chap qirg‘oqdagi aholi tez sur’atlar bilan o‘sib borardi. Ushbu rayonlarda iqtisodiyot rivojining jadal odimlashi CHorjo‘y-Qo‘ng‘irot temir yo‘lining qurilishi, ulkan gaz quvurlarining, yirik sanoat korxonalarining ishga tushirilishi bilan bog‘liq edi. • O‘zbekiston Kompartiyasi Qoraqalpog‘iston oblast partiya komiteti birinchi sekretarlari bo‘lib 1952-1956 yillarda Arzi Mahmudov, 1956- 1963 yillarda Nosir Mahmudov, 1963-1984 yillarda Qallibek Kamolov, 1984 -1989 yillarda Kakimbek Salikov faoliyat ko‘rsatdi. • Deyarli o‘ttiz yil davomida hal qilinmay kelayotgan xutor tizimini bartaraf etish, aholini kolxoz va sovxoz qo‘rg‘onlariga ko‘chirib o‘tkazish vazifasi hali-hanuz o‘z echimini topmagan edi. Rejalashtirilgan 549 ta istiqbolli qo‘rg‘onlar (posyolkalar)dan 1986 yilga kelib birortasining qurilishi to‘la kompleksda yakunlanmagan edi. • Qoraqalpog‘iston paxtachilik kompleksi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu, avvalambor, iqlim sharoitlariga bog‘liq edi. Dunyo bo‘yicha paxta ekishning eng shimoliy chizig‘i shu erdan o‘tardi. Ikkinchi bir o‘ziga xoslik - respublika ichidagi iqlimning xilma-xilligi edi. Respublika sug‘orma dehqonchiligi turli geografik kengliklarni egallagan bo‘lib, shimoldagi Orol bo‘yidan to janubidagi To‘yamo‘yin darasigacha bo‘lgan masofa 500 km ni tashkil etardi. Ekinlar janubdan shimolga qa rab har 10 km da gektaridan 1 sentnerdan kamayardi. Janubdagi va shimoldagi paxtakor • Qoraqalpog‘istonning eng shimoliy paxta ekiladigan chizi g‘ ida 5 ta rayon: Taxtako‘pir, Qorao‘zak, CHimboy, Qo‘ng‘irot, Leninobod rayonlari joylashgan. Bu rayonlardagi 39 ming gektar yoki ekin maydonining 32 foizi paxta ekini bilan band bo‘lib, ushbu rayonlarning yalpi hosildorlik bo‘yicha solishtirma ulushi 21foizga teng edi. • Vaholanki, Qoraqalpog‘istondagi paxta ekiladigan maydonlarni shimoldan janubga ko‘chirish imkoni bor edi. 1977 yili qo‘riq erlarda Ellikqal’a rayoni tashkil etildi. 1979 yilda bu erda 12 000 gektar erga paxta ekildi. «Janubqoraqalpoqsuvqurilish» va «Qirqqizsovxozqurilish» trestlari yangi 1980 yilda Nukusda O‘zbekiston FAning sayyor sessiyasi o‘tkazilib, unda yaqin kelajakdagi (1981-1985 y.) va uzoq istiqboldagi (1986-2000 y.) Orolbo‘yi muammolari ko‘rib chiqildi. Ilmiy tavsiyalar qabul qilindi. Ammo, hujjatlarda qabul qilingan ko‘plab qarorlar bajarilmay qoldi. • Mavjud vaziyat sovet iqtisodiyoti xalq xo‘jaligi kompleksini belgilangan holat darajasiga ko‘tarish uchun respublika xalq xo‘jaligi kompleksidagi ishlab chiqarishni yuqori darajaga olib chiqishda aynan yangiliklarni joriy qilishni talab etardi. SHu munosabat bilan 1986 yilning 17 martida Markaz tomonidan «Qoraqalpog‘iston ASSRning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaror qabul qilinib, unda o‘lka xalq xo‘jaligini rivojlantirishning 1986-1990 yillarga mo‘ljallangan rejasi ko‘rib chiqildi. Ammo bu karor bir yoqlama bo‘lib, u, asosan, ishlab chiqarishning xomashyo olib chiqib ketish bilan bog‘liq xarakteriga ega edi. • Ittifoq hukumatining o‘lkada iqtisodiy islohotlar o‘tkazishdagi xatosi bu yillarda boshlangan O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarini badnom qilish va yomonotliq qilish maqsadida «paxta ishi» deb nom olgan kampa niya paytida yanada chuqurlashdi. SHu yillarda birgina Qoraqalpog‘istonning o‘zidan 133 nafar kishi tergov qilindi. • 1960 yilda Orol havzasidagi ekin maydonlarining hajmi 5,12 mln. gektarni tashkil etdi. Bir yilda Amudaryo va Sirdaryodan suv chiqarish 50 km kubga etdi. SHunday bo‘lsa-da, 1960 yilga qadar Orol dengizi sathi nisbatan barqaror ahvolda edi. • 1927 yilning 1 avgustidan Qoraqalpog‘istonda lotin alifbosi joriy etilib, kechki kurslar ochildi. Turli to‘garaklar va ko‘maklashish bo‘yicha komitetlar vujudga keltirilib, «Erkin karakalpak» («Erkin qoraqalpoq») gazetasi sahifalarida yangi alifboning ahamiyati keng yoritib borildi. 1929 yildan maktablarda S.Majitov tomonidan rus tilida yozilgan lotin grafikasidagi «Qoraqalpoq alifbosi», «Qoraqalpoq tili bo‘yicha darslik»,»Qoraqalpoq tili grammatikasi» kabi darsliklardan foydalana boshlandi. Natijada eski yozuvdagi adabiy yodgorliklar millatning ma’naviy iste’molidan tashqarida qoldi. • yurishdan, balki umuman xotin-qizlarning ahvolini o‘zgartirishga ham qaratilgan edi. Qoraqalpog‘istonda xotin-qizlar paranji va chachvon o‘rniga chopon va jegde kiyishgan. «Hujum» kampaniyasi Qoraqalpog‘istonda O‘zbekistonda olib borilgan siyosatdan boshqacharoq shaklda yuz bergan. Bu jarayon Qoraqalpog‘istonda 1929 - 1931 yillarda amalga oshirilgan. 1929 yil bahorigacha Qoraqalpog‘istonda olib borilgan madaniy-ma’rifiy ishlar, asosan, qalin va ko‘p xotinlikka qarshi kurashga yo‘naltirilib, bu ayollarni ozodlikka chiqarishning muhim yo‘li hisoblangan. • Qoraqalpog‘istonda pedagogika, qishloq xo‘jaligi, moliya texnikumlari faoliyat yuritib, ularda A.A.YAkovlev, S.A.SHaytir (Moskva), R.G.Adigamov, YA.SH. YAkupova (Ufa), A.D. O‘razaeva (Toshkent) kabi chetdan kelgan mutaxassislar ta’lim berdi. Mazkur o‘rta ta’lim muassasasini bitirib chiqqanlar orasidan Qoraqalpog‘istonning P.Seitov, K.Aimbetov, T.Bekimbetov, K.Ubaydullaev, J.Oymirzaev, N.Sagitov, S.Kamolov, M.Nurmuhamedov kabi taniqli jamoat arboblari, yozuvchilari va olimlari etishib chiqdi. • 1934 yilning 1 sentyabrida q ora q alpo q tili va adabiyoti hamda fizika-matematika bo‘limlaridan iborat O‘qituvchilar instituti ochildi. O‘qituvchilar instituti 118 nafar qoraqalpoq tili va 67 nafar rus tili muallimini, 80 nafar fizika va matematika hamda 27 nafar tarix o‘qituvchisini tayyorladi • 1938 yilga kelib Qoraqalpog‘istondagi boshlang‘ich maktablar soni 641 taga etib, ularda 73 000 nafar o‘quvchi qamrab olingan edi. O‘quvchilarga 2 mingdan ziyod o‘qituvchi ta’lim berardi. O‘qituvchilar institutidagi talabalar soni 65 nafardan 125 kishiga, pedagogika texnikumidagi o‘quvchilar soni 230 nafardan 350 kishiga, pedagogika ishchi fakultetidagilar soni 250 nafardan 270 kishiga, boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarini tayyorlash kurslaridagilar soni 100 nafardan 250 kishiga, o‘qituvchilarni qayta tay yorlash bo‘yicha tinglovchilar soni 150 nafardan 200 nafarga etdi. Sohadagi taqchillikni bartaraf etish uchun boshqa respublikalardan yana 150 kishi taklif qilingan • Qoraqalpoq, qozoq va o‘zbek maktablarida rus tilining majburiy joriy qilinishi (1938 yil) qoraqalpoq alifbosining rus grafikasiga o‘tkazilishi bilan qo‘shib olib borildi. 1940 yilning 1 sentyabridan boshlab barcha turdagi kichik sinflarda rus grafikasiga asoslangan qoraqalpoq alifbosi asosida darslar o‘tiladigan bo‘ldi. • 1976 yil sentyabrda pedagogika instituti bazasida Nukus davlat universitet i ( h ozirgi Berda q nomidagi Qoraqalpoq davlat universitet i ) tashkil topdi. 1976-1985 yillar davomida universitet 19 ta soha bo‘yicha 5214 na far mutaxassis chi q ardi. 1990 yilda Nukus pedagogika instituti yangidan tashkil etildi. XX asrning 80-yillari oxirida avtonom respublikada 25 ta texnikum, 45 ta kasb-hunar bilim yurti faoliyat yuritgan. • Fan . Ilmiy tadqiqot ishlarining mu h imligiga asosiy e’tiborni q aratgan Qoraqalpog‘iston hukumati 1931 yilning 12 avgustida To‘rtko‘l shahrida Qoraqalpoq kompleks ilmiy tadqiqot institutini tashkil etdi. To‘rtko‘lda institutning ochilishi katta ahamiyat kasb etgan edi, chunki u o‘sha davrda Xorazm vo h asidagi birinchi va yagona ilmiy tadqiqot instituti edi. Institut ning birinchi direktori etib N.A.Gnedenko, ilmiy kotib etib N.A.Baskakov tayinlandi. Institut o‘z oldiga Qoraqalpog‘iston ASSR iqtisodi va madaniyati rivoji uchun xizmat qiladigan dolzarb yo‘nalishlardagi vazifalarni ba jarishni maqsad qilib qo‘ygan edi. 1932 yilda SSSR FA Qoraqalpog‘istonga tarkibida geoximiya, agroiqtisodiyot, geobotanika, qum-sahro, geologiya-raz vedka, etnografiya va tarixiy-bibliografiya sohalariga oid otryadlar bo‘lgan kompleks ekspeditsiyani yubordi. Ekspeditsiya tomonidan hali foydalanilmayotgan boy tabiiy, xo‘jalik va madaniy resurslar mavjudligi aniqlandi. • Qoraqalpog‘istondagi ishlab chiqaruvchi kuchlarni o‘rganish bo‘yicha birinchi ilmiy konferensiya (1933 yil 18- 25 mart, Leningrad) ishida olimlar o‘z e’tiborini o‘lkani o‘rganish bo‘yicha kelgusidagi ishlarning mintaqa iqtisodi va madaniyati rivoji uchun ko‘maklashishiga qaratdilar. P.P.Ivanov, A.N.Samoylovich, N.N.Palmov, A.I.Ponomarev kabi olimlarning ilmiy ishlari Qoraqalpog‘iston xalqlari madaniy merosini saqlashga bo‘lgan qiziqishning yanada ortishiga yordam berdi. 1935 yilda rus tilida «Qoraqalpog‘iston tarixi bo‘yicha materiallar» nashr etildi. • 1937 yilda SSSR FAning Tarix va moddiy madaniyat instituti tomonidan SP.Tolsto v rahbarligida Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi tashkil etildi. Ekspeditsiya Xorazm va unga yondosh bo‘lgan Orolbo‘yi dasht viloyatlari tarixining turli davrlariga - paleolit davri manzilgo h laridan to so‘nggi o‘rta asrlarigacha bo‘lgan q al’alar, shaharlar va qishloqlarga oid 650 dan ziyod arxeologik ob’ektlarni kashf etdi va o‘rgandi. Ekspeditsiyaning Qoraqalpoq etnografik otryadi esa respublikaning barcha tumanlarida, avvallari qoraqalpoqlar yashagan Sirdaryoning quyi hududlarida, Jonadaryo va Quvondaryo havzalarida tarixiy-etnografik tadqiqotlarni amalga oshirdi. T.A.Jdanko, B.V.Andrianov, M.V.Sazonova, K.L.Zadixina, N.P.Lobacheva, S.K.Kamolov, R.K.Kosbergenov, U.X.SHalekenov singari tadqiqotchilar qoraqalpoq xalqi tarixiy an’analarini biladigan odamlardan qoraqalpoq urug‘lari, ularning kelib chiqishi va tarkibi, qoraqalpoqlarning Amudaryo deltasiga o‘tishi va undan avvalgi harakat yo‘nalishlari haqidagi ko‘plab og‘zaki rivoyatlarni so‘zma-so‘z yozib oldilar. Qoraqalpag’iston • O‘zbekiston FAning sayyor sessiyasi (1945 yil 9-12 oktyabr, Nukus) jahonshumul ahamiyatga molik qadimiy irrigatsiya (sug‘orish) inshootlarini saqlash bo‘yicha choralar ko‘rish masalasini ilgari surdi. Sessiya ishida Qoraqalpog‘iston hududidagi moddiy madaniyat yodgorliklarini har tomonlama keng ko‘lamda o‘rganish ham taklif qilindi. • Qoraqalpog‘istonda Dehqonchilik instituti (CHimboy shahrida), O‘zbekiston sholichilik instituti filiali, O‘zbekiston pedagogika fanlari instituti filiali, O‘zbekiston teri-tanosil kasalliklari instituti filiali, SANIIRIning Qoraqalpog‘iston bo‘limi, Onkologiya va radiologiya institu ti filiali, CHorvachilik instituti filiallari faoliyat yuritdi • 1959 yil 25 iyulda O‘zbekiston hukumati Qoraqalpog‘istonning xalq xo‘jaligi va madaniyati sohalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlaridagi vazifalarning kengaytirilishini hisobga olib, O‘zSSR Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston kompleks instituti bazasida o‘z filialini tashkil etdi. Qoraqalpog‘iston filialining raisi etib akademik • Adabiyot va san’at. Berdaq, Ajiniyaz, Kunxoja an’analari davom ettirilib, XX asrning 20-yillarida A.Dabilov, S.Majitov, A.Musaev, S.Nurimbetov kabi xalq shoirlarining ijodi rivoj topdi. • Qoraqalpog‘istonning musiqaviy hayotida baxshi va jirovlar muhim o‘rin tutadi. Ular dostonchilik an’analari va an’anaviy musiqa madaniyatining ijodkorlari, saqlovchilari va davomchilari bo‘lib qoldilar. Nurabilla Karajanov, Erpolat Ramberdiev, Qurbanboy Tajibaev, Ogiz Niyazov, K.Kayratdinov kabi ijrochi-jirovlar, Janabay Toreev, Japak SHamuratov, Esjan Kospolatov, G.Tleumuratov, A.Qayratdinov kabi baxshilar katta shuhrat topishdi. •   1925 yilda tashkil etilgan birinchi qoraqalpoq milliy truppasi «Tang nuri» («Tong nuri») Qoraqalpog‘iston davlat teatri uchun asos bo‘lib xizmat qildi. 1934 yilda Teatr san’ati instituti (Moskva)da Qoraqalpog‘istondan 33 nafar kishi ta’lim olgan edi. •   1930 yillar oxiriga kelib q ora q alpo q adabiyotida N.Davqoraevning «Partizanlar», M . Daribaevning «Mingdan biri», A.SHamuratovning «Eski maktabda» povestlari yangi janrdagi ijod namunasi sifatida paydo bo‘ldi. Bu davrdagi A.Begimovning «Birinchi qadam», K.Ermanovning «O‘tgan kunlarda» asarlarini roman janridagi dastlabki tajribalar sirasiga kiritish mumkin. A.Matyakubovning «Ko‘knorichi», J.Oymirzaevning «Zararkunandalar», «To‘yda» kabi komediyalarida dolzarb mavzular ko‘tarilib, bu sahna asarlari tomoshabinlar tomonidan iliq kutib olindi. A.SHomuratova, YU.Mamutov, R.Seitov, YU.SHaripov, G.SHirazieva, SH.Utemuratov kabi sahna ustalari etishib chiqdi. • XX asrning 50-yillaridagi adabiy muhitda yangi avlod shoir, yozuvchi va dramaturglari: I.YUsupov, T.Jumamuratov, T.Qaipbergenov, X.Turimbetov, B.Qaipnazarov, X.Seitov, T.Najimov, S.Xojaniyazov kabilar ijod qildilar. 1960-1970 yillar barcha janrlarning misli ko‘rilmagan darajada o‘sishi va boyishi bilan xarakterlanib, bu davrda T.Jumamuratov, I.YUsupov, G.Seytnazarovlarning she’rlari va poemalari, S.Xojaniyazov, P.Tlegenov, K.Rahmonovlarning pesalari, X.Seitov, A.Bekimbetov, K.Sultanov kabilarning roman va qissalari dunyo yuzini ko‘rdi. T.Qaipbergenovning «Qoraqalpoq dostoni», «Mamanbiy haqida rivoyat», «Baxtsizlar» trilogiyasi paydo bo‘ldi. • Qoraqalpoq rassomlarining ijodiy izlanishlari san’atkorlar, folklorshunoslar, yozuvchilar va, ayniqsa, respublika uchun yangi bo‘lgan musiqa shakllarini belgilovchi folklor mavzularini o‘zlarining birinchi opero-simfonik asarlari bilan tanilgan Qoraqalpog‘iston bastakorlarining ijodlari bilan hamohang bo‘ldi. • Qoraqalpoq xalqi musiqiy merosiga evropa va rus sovet musiqasidagi uyg‘unlik, ohang, mazmun qarama-qarshi turardi. Qoraqalpoq musiqasi qoraqalpoq folklori va professional musiqa san’atidagi o‘zaro ta’sirni o‘zlashtirish yo‘lida edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: • Ўзбекистон тарихи. Ўқув қўлланма / Масъул муҳаррир А.С.Сағдуллаев-Т.1997 • O‘zbekiston tarixi. Oliy o‘quv yurtlarining tarix fakulteti talabalari uchun darslik / Mas’ul muharrir A.S.Sagdullayev. – T., 2019. • Ўзбекистон тарихи (1917-1991-йиллар) Биринчи китоб/ масъул муҳаррир Қ.Ражабов. Т.; -“Ўзбекистон” – 2019 • Ўзбекистон тарихи (1917-1991-йиллар) Иккинчи китоб/ масъул муҳаррир Қ.Ражабов. Т.; -“Ўзбекистон” – 2019 • Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳаррир Д.Алимова- Т.,2001 • Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т„ «Шарқ». 2000. • Д.А, Голованов А.А .Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида:сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари (1917-1990й) Т.;-2000. • Усмонов К. Абдуғаниев А. ва бошқалар. Ўзбекистон қарамлик ва мустақиллик йилларида. Т., «Ўқитувчи». 1996. ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

K , G ’ A N I Y E VM AVZU: 1917-1985 YILLARDA QORAQALPOG‘ISTON

RE JA: • 1. 19 17 -19 24 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli • 2. 1925-1945 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli • 3 . 1946-1989 yillarda Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti • 4 . Qoraqalpog‘istonning sovet hokimiyati yillaridagi madaniy h ayoti

1917-yil fevralda chorizmning ag`darilishi qoraqalpoq xalqining hayotiga ham kuchli ta'sir ko`rsatdi. Qoraqalpoqlar bu paytda asosan Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Amudaryo bo`limi - okrugi (markazi Petro-Aleksandrovsk-hozirgi To'rtko'1 shahri) va Xiva xonligining ayrim bekliklarida istiqomat qilishgan. Mart oyida To`rtko`lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi. 1917-yil oktabrdan to 1918-yil boshlariga qadar Amudaryo bo`limi komissari vazifasini gidrotexnik V.Palishev egallab turdi. Bu davrda hokitniyat tizimida keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Amudaryo bo`limi tasarrufidagi ovul va qishloqlar aholisi To'rtko'1 ma'murlaridan hech qanday harbiy va moddiy ko`mak olmasdan o`z-o`zini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug` boshliqlari hisoblangan Xon Maxsum - Ubaydulla Bohautdinov (1887-1956), Bola biy va boshqalar yetakchilik qilishdi. Qoraqalpoq xalqi urug` yo`lboshchilari tevaragiga qiyinchilik bilan bo`lsa ham birlasha boshladi, chunki ocharchilik, qurg`oqchilik, tartibsizlik va qaroqchilik hujumlari xavf solayotgan edi. 1918-yil aprelda Amudaryo bo`limi Turkiston respublikasi tarkibiga kiritilganligi e'lon qilindi. 1918-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudaryo bo`limida vaziyat keskin o`zgardi. Bu eng awalo bolsheviklar faoliyati va qizil gvardiyachilar otryadlarining xattiharakatlari bilan bog`liqdir. Bolsheviklar Amudaryo bo`limiga Chorjo`y va Toshkentdan qizil gvardiyachilar otryadlarini jo`natishdi. To'rtko'1 shahri bolsheviklar hokimiyatining tayanchi, uning harbiy bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo`limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlarga puxta tayyorlandilar.

Bolsheviklar qizil gvardiyachi otryadlarga tayanib, 24 ta hunarmandchilik va baliq korxonalari, paxta tozalash zavodlari, bog`lar, dorixonalar, kasalxonalar va badavlat kishilarning uylari va yerlarini musodara qildi. Yangi hokimiyat komissarlari mahalliy kengashlarga saylov o`tkazdilar, biroq saylovda savdogarlar, ruhoniylar, mulkdorlar ishtirok qilishiga yo'l qo`yilmadi. Bolsheviklarning sinfiy prinsip asosida mahalliy kengashlarga o`tkazgan saylovlari milliy va mahalliy xususiyatni e'tiborga olmadi, qoraqalpoq jamoalari urug`chilik asosida tuzilganligiga amal qilinmadi. Saylovlar jarayonida poraxo`rlik va zo`ravonlik avj oldi. Yangi hokimiyat asrlar davomida shakllangan an'anaviy sharqona hayotni, qoraqalpoq xalqi turmushida faol rol o`ynab kelayotgan biylik boshqaruv usulini barbod qilishga kirishdi. 1917-yil fevralda chorizmning ag`darilishi qoraqalpoq xalqining hayotiga ham kuchli ta'sir ko`rsatdi. Qoraqalpoqlar bu paytda asosan Turkiston general-gubernatorligiga qarashli Amudaryo bo`limi - okrugi (markazi Petro-Aleksandrovsk- hozirgi To'rtko'1 shahri) va Xiva xonligining ayrim bekliklarida istiqomat qilishgan. Mart oyida To`rtko`lda soldat deputatlari soveti tashkil qilindi. 1917-yil oktabrdan to 1918-yil boshlariga qadar Amudaryo bo`limi komissari vazifasini gidrotexnik V.Palishev egallab turdi. Bu davrda hokitniyat tizimida keskin o`zgarishlar sodir bo`ldi. Amudaryo bo`limi tasarrufidagi ovul va qishloqlar aholisi To'rtko'1 ma'murlaridan hech qanday harbiy va moddiy ko`mak olmasdan o`z-o`zini mudofaa qilish otryadlarini tashkil etdi, ularga nufuzli urug` boshliqlari hisoblangan Xon Maxsum - Ubaydulla Bohautdinov (1887- 1956), Bola biy va boshqalar yetakchilik qilishdi. Qoraqalpoq xalqi urug` yo`lboshchilari tevaragiga qiyinchilik bilan bo`lsa ham birlasha boshladi, chunki ocharchilik, qurg`oqchilik, tartibsizlik va qaroqchilik hujumlari xavf solayotgan edi. 1918-yil aprelda Amudaryo bo`limi Turkiston respublikasi tarkibiga kiritilganligi e'lon qilindi. 1918-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Amudaryo bo`limida vaziyat keskin o`zgardi. Bu eng awalo bolsheviklar faoliyati va qizil gvardiyachilar otryadlarining xattiharakatlari bilan bog`liqdir. Bolsheviklar Amudaryo bo`limiga Chorjo`y va Toshkentdan qizil gvardiyachilar otryadlarini jo`natishdi. To'rtko'1 shahri bolsheviklar hokimiyatining tayanchi, uning harbiy bazasiga aylantirildi. Ular Amudaryo bo`limi hududida turib, Xiva xonligiga qarshi harbiy harakatlarga puxta tayyorlandilar. Bolsheviklar qizil gvardiyachi otryadlarga tayanib, 24 ta hunarmandchilik va baliq korxonalari, paxta tozalash zavodlari, bog`lar, dorixonalar, kasalxonalar va badavlat kishilarning uylari va yerlarini musodara qildi. Yangi hokimiyat komissarlari mahalliy kengashlarga saylov o`tkazdilar, biroq saylovda savdogarlar, ruhoniylar, mulkdorlar ishtirok qilishiga yo'l qo`yilmadi. Bolsheviklarning sinfiy prinsip asosida mahalliy kengashlarga o`tkazgan saylovlari milliy va mahalliy xususiyatni e'tiborga olmadi, qoraqalpoq jamoalari urug`chilik asosida tuzilganligiga amal qilinmadi. Saylovlar jarayonida poraxo`rlik va zo`ravonlik avj oldi. Yangi hokimiyat asrlar davomida shakllangan an'anaviy sharqona hayotni, qoraqalpoq xalqi turmushida faol rol o`ynab kelayotgan biylik boshqaruv usulini barbod qilishga kirishdi. Aholining aksariyat qismi yangi hokimiyatning bunday siyosatidan norozi bo`lib, unga qarshi kurashga chog`landi. Mahalliy aholining bu kurashini Ural kazaklari (ular 1874-yili Amudaryo bo`limiga ko`chirilgan edi) ham qo`llab- quwatlashdi.

Bolsheviklarning Amudaryo soveti 29-iyulda maxsus qarorqabulqilib, Chimboyga RSFSRning Xivaxonligidagi favqulodda vakili A.Xristoforov boshchiligidagi maxsus komissiyani yubordi. Komissiya raisiga favqulodda huquqlar berilgan edi. Biroq komissiyaning urallik kazaklar atamani MFilchyev bilan olib borgan muzokaralari muvaffaqiyat keltirmadi. Shunda komissiya Chimboy ijroiya qo`mitasini tarqatib yuborib, uning o`rniga Chimboy uchastkasi inqilobiy qo`mitasi (peBKOM)ni tuzdi. Bu holat Chimboyda sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko`tarilishiga olib keldi. 10-avgust kuni favqulodda komissiya To`rtko`ldan harbiy yordam so`radi. Chimboyga bu yerdan qizil askar otryadlari jo`natilgan bo`lsa ham, ular qamalga tushib qoldi. 14- avgustda maxsus komissiya a'zolari qamoqqa olindi. Tez orada qo`zg`olonchilar Nukus qal'asini ishg`ol qildilar. 17-avgustga kelib Chimboy uchastkasi va Mo`ynoq tumani hududi butunlay bolsheviklardan ozod qilindi. Shu tariqa, Amudaryo bo`limining shimoliy qismida bolsheviklarsiz xalq hokimiyati o`rnatildi. Xalq hokimiyatining boshlig`i qilib urallik kazak Mixail Filchyevsaylandi. Uning tarkibiga qoraqalpoqbiylaridan Xon Maxsum (U. Bohautdinov), Ibrohim Odilov, Bola biy, Seytnazar Pirnazarov, Inoyat Niyozov va boshqalar kirishdi. Ular faoliyati qoraqalpoqlar tomonidan qo`llab quwatlandi. Sovet rejimi Amudaryo bo`limiga o`zining yangi harbiy qismlarini jo`natdi. 11-noyabrda N.Shaydakov boshchiligidagi qizil askarlar Nukus qa лъ asini bosib olishdi. Oradan ko`p o`tmay Xiva xonligi tugatildi. 1920-yil 18-fevralda Turkkomissiya vakili G.Skalov bilan muxolifatdagi kuchlar yo`lboshchisi o`rtasida sulh bitimi tmzolandi. Unga ko`ra, Chimboy uchastkasida muvaqqat inqilobiy qo`mita tuzildi. Kazaklarning urf-odatlari va turmush xususiyatlaridan kelib chiqib, ularning o`z-o`zini boshqaruviga ruxsat etildi. Qo`zg`olonchilarga amnistiya berildi. Mazkur bitimning asosiy qoidalari 20-mayda Zakaspiy fronti qo`shinlari Amudaryo gruppasi qo`mondonligi bilan qoraqalpoqlar va kazaklar o`rtasida tuzilgan sulh shartnomasi bilan tasdiqlandi. Biroq oradan ko`p o`tmay bolshevik komissarlar o`z va'dalarini unutdilar. 1921-yil fevralda Chimboy uchastkasida isyonning sobiq ishtirokchilaridan 24 kishi hibsga olindi. Xon Maxsum va boshqalar Sibirga surgun qilindi. Yirik yer egalari va savdogarlar -75 kishidan 10.000 Rossiya chervon rubli miqdorida tovon puli undirib olindi. Amudaryo bo`limida bolsheviklar amalga oshirgan to`ntarish va sovet rejimi mahalliy aholiga katta zarar va azob-uqubatlar keltirdi.

Похожие

1917-1924 yillarda Qoraqalpoqiston
1917 1990 yillarda O’zbekistonda arxiv ishi
1917-1990 yillarda O’zbekistonda arxiv ishi
O’zbekistonda 1917-1990 – yillarda tashkil etilgan muzeylar
Qoraqalpog‘iston Respublikasi