МАВЗУ : АбуРайҳон Берунийнинг ижтимоий- фалсафий қарашлари

Режа: • 1.Беруний қомусий мутафаккир сифатида. • 2.Берунийнинг табиий-илмий қарашлари. • 3.Берунийнинг ижтимоий қарашлари.

1.Беруний қомусий мутафаккир сифатида • Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Беруний, ҳижрий 362 йил 3 зу-л-ҳижжасида (милодий 973 йил 4 сентябрида) Хоразмнинг қадимги пойтахти Кот шаҳрида туғилган. Берунийнинг болалик йиллари ҳақида маълумотлар сақланмаган. Унинг ўзи эътироф этишича, отасини ҳам, бобосини ҳам билмаган. • Олим ўзининг туғилган вақти ҳақида қуйидаги маълумотларни келтиради: “Менинг туғилган вақтим Хоразм шаҳрида юз берган бўлиб, унинг кенгламаси шимол тарафда 41 ° 20 ва Мадинатус-саломдан [Бағдод] шарқ йўналишида узоқлиги тўлиқ ʹ бир текис соат – туғилишим ҳижрий 362 йилнинг учинчи зул ҳижжаси – пайшанба кунига тўғри келган”[ Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. Том III. Геодезия. Муқаддима, таржима ва изоҳлар муаллифи А.Аҳмедов. – Т.: Фан, 1982. –Б.11.]. Беруний бу ерда Хоразмнинг қадимги пойтахти Котни назарда тутаяпти. Бу шаҳар ҳозирги Беруний туманига тегишли жой ҳисобланади. • Географ ал-Муқаддасийнинг келтиришича, Кот Бухородан ҳам катта бўлган, шаҳарда жоме масжид ва бозорлар кўп бўлган. Шаҳар уламолар, адиблар, ҳар хил мол ва матоларга бой бўлган. Бу эса шаҳар маданиятининг юксаклигидан далолат беради. В.В.Бартольд келтирган маълумотларга кўра, қадимги Кот шаҳри Амударё тўлқинлари билан аста-секин ювила бориб, 994 йилга келиб бутунлай емирилади. Қадимги Кот Амударёнинг ўнг қирғоғида жойлашган бўлиб, ҳозирда Беруний тумани ҳисобланади. Берунийнинг болалик ва ўсмирлик йиллари Котда Хоразмнинг қадимги Африғийлар сулоласининг энг сўнгги намоёндаси Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ироқ ҳукм сурган даврга тўғри келади.

• Абу Райҳон Беруний исмидаги “Беруний” сўзи ҳақида турлича қарашлар мавжуд бўлиб, арабчада ал-Байруний, форсча “берун” (ташқари), “шаҳар ташқарисида” ёки “ўша ерда яшовчи” деган маънони билдиради. Лекин бундан Беруний шаҳар ташқарисида туғилган деган хулоса келиб чиқмайди. А.Аҳмедовнинг фикрига кўра, “Беруний” сўзида кўпроқ ўрта асрларда Хоразмда бўлган анъана ўз аксини топган. Дарҳақиқат, машҳур саёҳатчи ва географ Ёқут Ҳамавий XIII аср бошларида Хоразмда бўлиб, унинг айтишича, ватанидан ташқарига кетган ҳар бир кишини хоразмликлар одатига кўра, “беруний” лақаби билан атаган. Кейинчалик бу нисба шу одатга кўра унинг номига қўшилиб қолган бўлса керак деб тахмин қилади. Машҳур тарихчи Абу-л Фазл Байҳақий эса уни “Абу Райҳон” деб атайди. Абу Райҳон эса унинг куняси, яъни лақаби бўлиб “марҳаматли” ёки “раҳмдил” деган маъноларни англатади. Унинг сўзларига кўра, Беруний “Сўз илмларида ва нарсалар моҳиятини тушунишда, геометрияда ва фалсафада, мантиқда шу қадар билимдон, моҳир эдики, у яшаган даврда унга ўхшаш одам бўлмаган ва у билган нарсани хаёлига қандай келиб қолса, мулоҳаза қилмасдан ёзмаган”[ Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. Том III. Геодезия. Муқаддима, таржима ва изоҳлар муаллифи А.Аҳмедов. – Т.: Фан, 1982. – Б.22.]. • Юқорида келтирилганидек, у ёшлигидан Африғий хоразмшоҳлар хонадонида тарбияланганлигини ўзининг қуйидаги мисраларида ҳам акс эттирган. • Минбарларга чиқиб, ошиб мартабам • Ўтди неъмат соясида кўп оним. • Боқди Ироқ оиласи сут билан, • Ниҳол эдим, Мансур бўлди дармоним. • Бу мисраларда хоразмшоҳ Абу Наср Мансур ибн Ироқ ҳақида сўз кетяпти. Берунийнинг келтирган сўзларига кўра, унинг биринчи устози ва тарбиячиси Абу Наср ибн Ироқ бўлган, дейилади. У замонасининг атоқли математиги ва астрономи ҳисобланиб, асарларининг ўн иккитасини Берунийга бағишлаган.