Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari
![Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari .](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_1.png)
![Reja:
1. Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san’ati haqida
2. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asari haqida
3. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asarida
keltirilgan fikrlar.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_2.png)
![Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san ’ ati haqida.
XV-XVI asr ma ’ naviyatining yirik vakili alloma Mavlono Husayn Voiz
Koshifiyning nutq madaniyati va nutqiy me ’ yor, nutq qoidalariga oid
qarashlariga e ’ tibor beraylik. Uning “ Futuvvatnomayi sultoniy ”
asarining “ Tariqat ahlining odobi haqida ” deb nomlangan beshinchi
bobida inson ma ’ naviyati va madaniyatiga oid qarashlari e ’ tiborga
molikdir. Olim bu bobda insonning yetti a ’ zosi ko‘ z, quloq, til, qorin,
og ‘ iz, qo ‘ l va farj (tanosil a ’ zosi)ni saqlash odobi haqida mulohaza
yuritar ekan, ularni inson organizmi deb emas, balki ma ’ naviyati va
axloqi namoyon bo ‘ luvchi ramziy belgilar sifatida talqin qiladi.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_3.png)
![](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_4.png)
![Jumladan, uning muomala madaniyati va muloqot
odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy
fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi.
Koshifiy kitobning birinchi faslida quyidagilarni
yozadi: “ Tilning odobi qaysi deb so ‘ rasalar, bu olti
narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash
deb aytgil. Tilni ochish kerak bo ‘ lgan narsalar qaysi
deb so ‘ rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan
ko ‘ ngillarda yashirin bolgan rozni izhor etish,
mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar
imdodi uchun so ‘ z aytish. Chunki bu so ‘ zlar orqali
zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko ‘ tarilishi
mumkin. ”](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_5.png)
![](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_6.png)
![Tilni saqlash lozim bo ‘ lgan narsalar qaysi deb so ‘ rasalar,
aytgil: birinchidan, yolg ‘ on gapirishdan, zero yolg ‘ onchi
xudoning dushmanidir. Ikkinchi, va ’ daga xilof gapirish va
munofiqona so ‘ z aytishdan. Uchinchi, g ‘ iybat va bo ‘ hton
gaplardan, chunki bo ‘ hton fosihlar ishidir. To ‘ rtinchi, behuda
bahs-u munoqashadan, ayb qilishdan va gap tashishdan. Bular
shayton vasvasasiga kiradi. Beshinchi, o ‘ zini maqtash va
ta ’ riflashdanki, bu xudbinlikka olib keladi. Oltinchi, navkar va
xizmatkorlarni la ’ natlashdan. Yettinchi, qarg ‘ ashdan, duoibad
qilishdan, chunki bu jon-u dilning ofatidir. Sakkizinchi, mazax-
masxara qilish va hazil-huzuldan.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_7.png)
![Olim shu bobning “ Suhbat odobi haqida ” deb nomlangan oltinchi
faslida til odobi haqidagi mulohazalarini davom ettirib,
quyidagilarni bayon qiladi: «Bilgilki, odamzodning sharafi nutq
bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan
bebahradir. So ‘ z hamma vaqt savob uchun ishlatilishi, to ‘ g ‘ ri va
haqqoniy bo ‘ lishi kerak. Agar shunday bo ‘ lmasa, jim turgan
ma ’ qul. Shayxlar va boshqa martabaga erishganlar uchun ham, hali
martabaga erishmagan kishilar, muridlar uchun ham rioya qilinishi
zarur bo ‘ lgan bir qancha suhbat odobi mavjud.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_8.png)
![Agar martabaga erishganlar suhbatda qaysi qoidalarga
amal qilishi kerak deb so ‘ rasalar, aytgilki, quyidagi
sakkiz qoidani saqlash kerak: B irinchidan, har kimning
ahvoliga qarab, munosib so ‘ z aytsin. Ikkinchidan,
dag ‘ allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin.
Uchinchidan, gapirayotganda tabassum qilib, ochilib
gapirsin. To ‘ rtinchidan, ovozini baland ko ‘ tarmasin,
eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin.
Beshinchidan, odamlarga nafi tegadigan ma ’ noli gaplarni
gapirsin.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_9.png)
![Agar qaysi til bilan so ‘ z so ‘ zlaysan deb so ‘ rasalar, sidq-u sadoqat tili
bilan deb aytgil.
Agar so ‘ zni qaysi quloq bilan eshitasan deb so ‘ rasalar, qabul qulog ‘ i
bilan deb aytgil.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_10.png)
![Agar so ‘ z senikimi yoki sen so ‘ znikimi deb so ‘ rasalar, aytgil: men
so ‘ zniki va so ‘ z menikidir, chunki so ‘ z insonlik daraxtining
mevasidir,. Daraxtni mevadan, mevani esa daraxtdan ajratib
bo ‘ lmaydi.
Voiz Koshifiy mana shu tarzda asarning oltinchi bobining ikkinchi
faslida maraka tuzuvchi so ‘ z ahli, ya ’ ni notiqlar haqida ma ’ lumot
berib, ularni uch toifaga ajratadi: birinchi toifa maddohlar,
g ‘ azalxonlar va saqqolar (meshkobchilar).
Ikkinchi toifa xossago ‘ ylar (dorifurushlar) va bisotandozlar
(ko ‘ rgazmachilar). Uchinchi toifa qissa so ‘ ylaguvchilar va afsona
aytuvchilar.
Ularning har birining fazilatlari haqida so ‘ z yuritib, adab shakllarini
birma-bir ko ‘ rsatib, nutq so ‘ zlaganlarida me ’ yorni saqlash lozimligini
bir necha bor takrorlaydi.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_11.png)
![](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_12.png)
![Agar martabaga yetmaganlarning suhbat odobi nechta deb so ‘ rasalar, bu
ham sakkizta deb aytgil.
Birinchidan, so ‘ ramaguncha gapirmasin.
Ikkinchidan, gapirayotganda ovozini baland ko ‘ tarmasin.
Uchinchidan, gapirayotganda o ‘ ng-u so ‘ liga qaramasin.
To ‘ rtinchidan, g ‘ arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin.
Beshinchidan, qattiq gapirmasin va betgachoparlik qilmasin.
Oltinchidan, pushaymon bo ‘ lmaslik uchun o ‘ ylab gapirsin.
Yettinchidan, odamlar gapini bo ‘ lib so ‘ z qotmasin.
Sakkizinchidan, ko ‘ p gapirmasin.
Chunki ko ‘ p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo ‘ lsa ham soz
gapirishni shior etsin.](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_13.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. S. Karimov
Nutq madaniyati va mutolaa san’ati fanidan o ‘ quv
qo ‘ llanma. Samarqand- 2020.
2. www.arxiv.uz](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_14.png)
![E’tiboringiz uchun tashakkur !](/data/documents/6eaa99cd-a282-4521-8a0d-616b2978304c/page_15.png)
Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari .
Reja: 1. Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san’ati haqida 2. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asari haqida 3. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asarida keltirilgan fikrlar.
Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san ’ ati haqida. XV-XVI asr ma ’ naviyatining yirik vakili alloma Mavlono Husayn Voiz Koshifiyning nutq madaniyati va nutqiy me ’ yor, nutq qoidalariga oid qarashlariga e ’ tibor beraylik. Uning “ Futuvvatnomayi sultoniy ” asarining “ Tariqat ahlining odobi haqida ” deb nomlangan beshinchi bobida inson ma ’ naviyati va madaniyatiga oid qarashlari e ’ tiborga molikdir. Olim bu bobda insonning yetti a ’ zosi ko‘ z, quloq, til, qorin, og ‘ iz, qo ‘ l va farj (tanosil a ’ zosi)ni saqlash odobi haqida mulohaza yuritar ekan, ularni inson organizmi deb emas, balki ma ’ naviyati va axloqi namoyon bo ‘ luvchi ramziy belgilar sifatida talqin qiladi.
Jumladan, uning muomala madaniyati va muloqot odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Koshifiy kitobning birinchi faslida quyidagilarni yozadi: “ Tilning odobi qaysi deb so ‘ rasalar, bu olti narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash deb aytgil. Tilni ochish kerak bo ‘ lgan narsalar qaysi deb so ‘ rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan ko ‘ ngillarda yashirin bolgan rozni izhor etish, mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar imdodi uchun so ‘ z aytish. Chunki bu so ‘ zlar orqali zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko ‘ tarilishi mumkin. ”