ARXEOLOGIYA VA ANIQ FANLAR
![MAVZU: ARXEOLOGIYA VA
ANIQ FANLAR](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_1.png)
![Kimyo Fizika
Arxitektura
Geometriya Arxeologiya
Kompyuter
texnologiyalar
i](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_2.png)
![](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_3.png)
![Fizika fani
arxeologiyaning
ish uslubida ham
qo’llanmoqda.
Buni biz
madaniy
qatlamlarning
xronologiyasini
aniqlashda
Radiouglerod
usulining
qo’llanishida
ko’rishimiz
mumkin.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_4.png)
![Sopolning kashf et ilishi ham fi zik aviy x odisa,
bir jism ( modda) ning olovning t a’sir ida bir
holat dan ikk inchi holat ga o’t ishi hodisasidir.
Bunday misollar ni yuzlab kelt ir ish mumkin,
albat t a.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_5.png)
![Radiokarbon usuli (S-14). Arxeologik tadqiqotlar
natijasida madaniy qatlamdan ko’mirga aylanib
ketgan daraxt qoldig’i yoki yongan yog’och qoldig’i
topilsa shu yog’och asosida madaniy qatlamning
yoshi aniqlanadi. Shu usulda yodgorlik yoshini
aniqlash uchun arxeolog bilishi lozim bo’lgan
jihatlarga e’tibor qaratamiz.
Bu usul aniq yoshni beruvchi, fizika fani yutuqlari
asosida amalga oshiriladi. S-14 usulida ishlaydigan
laboratoriyalar Sankt-Peterburg shahrida, Berlin
shahrining Germaniya arxeologiya institutida,
Amerikaning Kolifornaya universitetida, Angliya,
Frantsiya, Italiya kabi Evropa mamlakatlari
arxeologiya institutlarida Radiokarbon usulida
ishlaydigan laboratoriyalar mavjud.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_6.png)
![](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_7.png)
![Ximik yo’l bilan qoldirilgan tuproq qotiriladi.
Surat tushirilgan devor kvadratlarga bo’lib
olinadi. Laboratoriya sharoitida qotirilgan 1-2
sm tuproq tozalanadi va surat ochiladi. Tadqiqotlar
natijasida
devoriy
suratlar
aniqlangan
da 1-2 sm
tuproq
qoldiriladi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_8.png)
![Devoriy suratlarni
ta’mirlash.
O’zbekistonda devoriy
suratlarni ta’mirlash
(qotirish), olish va
muzeylashtirish
bo’yicha jahonda tengi
yo’q maktab yaratilgan.
Afrosiyob, Bolaliktepa, Poykent devoriy suratlari
bunga misoldir. Devoriy suratlar eng nozik
amaliy san’at turlaridan biri bo’lib, antik va ilk
o’rta asrlar davrida O’rta Osiyoda keng tarqalgan](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_9.png)
![Suyaklarni qotirish
usuli. Suyaklar
namlik ta’sirida
mo’rd holatga kelib
qoladi. Shu sababli
ularni kimiyoviy usul
bilan qotirish tavsiya
etiladi. Qotirishdan
avval suyak
tuproqdan tozalanadi
va turgan joyida
qotiriladi va 1
sutkadan so’ng olish
tavsiya etiladi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_10.png)
![Temirdan
yasalgan
predmetlarni
restavratsiya
qilish. Temir eng
tez korruziyaga
uchraydigan
metaldir. Mis va
bronzadan
yasalgan
predmetlar yashil
qoplama bilan o’ralib o’zini himoya qilish xususiyatiga ega. Temir
tez emirilib, bo’laklarga bo’linib ketadi. Shu sababli
temirni joyida, qimirlatmasdan qotirib olish tavsiya
etiladi .](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_11.png)
![
Mis va bronzadan yasalgan buyumlarni tozalash va restavratsiya
qilish. Juda ko’p predmetlar, idishlar, taqinchoqlar, tangalar,
muhrlar, tamg’a kabi san’at asarlari mis va bronzadan yasalgan.
Ular er qariga tushganda juda tez korruziyaga uchraydi va yashil
rangdagi qoplamaga o’ralib qoladi. Misdan yasalgan topilmalar
yashil rangli qoplamadan tozalanmasa korruziya davom
etaveradi. Shu sababli restavratsiya quyidagi usullarda olib
boriladi;
- Mexanik yo’l. O’tkir tig’li asbob bilan yashil qoplamadan
tozalanadi;
- Biologik yo’l. Kichik hajmdagi mis va bronzadan yasalgan
predmetlar pomidor, limon kabi mevalar ichiga solib qo’yiladi.
Mevalar korruziyani so’rib olish xususiyatiga ega.
- Suvga solib qaynatish natijasida yashil qoplamadan tozalash.
- Kimiyoviy yo’l. Ximik moddalar yordamida korruziyadan
tozalash. Bu yo’l eng yomon bo’lib, ehtiyot bo’lmasdan uzoq vaqt
ximikatda saqlansa predmetning o’zini ham emirib tashlash
mumkin.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_12.png)
![Agar yodgorlik to’g’rito’rtburchak, kvadrat
shakllarida bo’lsa SqAxB formulasi asosida topiladi. Geometriyasiz
arxeologiya fani
fundamental fanga
aylanmagan bo’lar
edi. Arxeologiyaning
alifbesi geometriya
bilan boshlanadi.
Jumladan,
yodgorlikning
umumiy maydoni
geometrik qoida,
formulalar asosida
topiladi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_13.png)
![Stratigrafik
qazishmaning tarxlari
esa qatiiy geometrik
qoida - parallel chiziqlar
(arxeologiyada yarus
deb ataladi) ko’magida
olinadi. Har
50 sm.da parallel
chiziqlar o’tkazib
olinadi va shu parallel
chiziqlar ko’magida
stratigrafik
qazishmaning plani
chiziladi. Parallel
chiziqlar har 25 sm.da
chizilishi ham mumkin.
Yaruslarning farqi,
madaniy qatlamning
ko’pligi yoki kamligiga
bog’liq.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_14.png)
![Arxeologik tadqiqotlar davomida topiladigan barcha
moddiy madaniyat ashyolari (kulolchilik
buyumlari, metal va hakoza) simmetrik qoida
asosida chiziladi. Sopol buyum asosida
tushuntiriladigan bo’lsa avval idishning gardishi
(venchik), bo’yi (vo’sota) va tagi (dontsa) o’lchab
olinadi vaidishning simmetrik skleti tayyorlab
olinadi va shundan keyin idishning shakli chiziladi.Arxeologik qazishmaning plani ko’chmas uch nuqta
qoidasi asosida olinadi. Bunda qazishmaning uchta
nuqtasiga ko’chmas qoziqlar qoqiladi. Shu nuqta
(qoziq)lar yordamida qazishma davomida
o’rganilgan me’morchilik qoldiqlari planga
tushiriladi. Nuqta, nuqtalar xarakati geometriyaning
oltin qoidasi hisoblanadi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_15.png)
![Arxeologiyada
qo'llaniladigan
geofizik usul
asosan, foydali
qazilmalarni
qidirish,
muhandislik va
geologiyada
qo'llaniladigan
usullardan biri
hisoblanadi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_16.png)
![Magnit o'lchash - arxeologik geofizikada qo'llaniladigan bir qancha
usullardan biri . Magnit tadqiqotlar Yer magnit maydonining fazoviy
o'zgarishini qayd etadi.Magnit oʻlchash arxeologik tadqiqotlarni
aniqlash va arxeologik xarita uchun ishlatiladi. Magnit tadqiqotlar
quruqlik va dengiz arxeologiyasida qo'llaniladi .](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_17.png)
![Kompyuter
texnologiyalari
deyarli hamma
fanlarning,
jumladan
arxeologiyaning
ham rivojlanishiga
xizmat qilmoqda.
Topilmalarning
bazasini yaratish,
taqqoslash,
analogiyalar
keltirish bo’yicha
maxsus arxeologik
dasturlar
yaratilgan.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_18.png)
![Arxeologik
tadqiqotlar
o’tkazishda,
qazishmalarni
fiksatsiya qilishda,
qazishmalarning
foto suratlarini olish
va kompyuterga
o’tkazish,
topilmalarning
suratini olish va
kompyuterga
o’tkazish,
yodgorliklarning
kosmik tasvirlarini
kompyuterga
o’tkazish, GIS
texnologiyalarni
amalga oshirishda , arxeologik yodgorliklarning xaritasini tuzishda, eng kichik
topilmalarni kompyuterda kattartib ko’rish kabi eng qiyin
amallarni bajarmoqda.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_19.png)
![Me’morchilik tarixi bilan shug’ullanuvchi
mutaxassislar arxeologlar ochib o’rganayotgan har
bir binoning qurilish qonuniyatlari bilan qiziqib
boradi va birga tadqiqotlar olib boradi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_20.png)
![O’rta Osiyoda neolit davridan boshlab insonlar
qurilish ishlari bilan shug’ullanib kelgan. Eng
avval yashash uchun uylar, bronza davridan
boshlab esa ijtimoiy xarakterdagi binolar
qurilgan (ibodatxona, saroy, harbiy
istehkomlar, yo’llar va yo’l bo’yi inshootlari va
hakozalar). Binolar me’morchilik qoidalari va
qonuniyatlar asosida barpo etilgan.
Me’morchilikning simmetriya, proportsiya,
seysmistik kabi qonuniyatlari borki bular
buzilgan taqdirda binoning yashash davri
uzoqqa bormaydi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_21.png)
![](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_22.png)
![Me’morchilik ijtimoiy tarixni beradi,
jamiyatning rivojlanish darajasini
ko’rsatuvchi belgi. Neolit davrida bir xonali
uylarning paydo bo’lishi monogam oilaning
shakllanganligini, ko’p xonali uylarning
qurilishi patrearxal oilaning paydo
bo’lganligini ko’rsatsa, uylarning bir joyda
jamlanishi qishloqlarning, monumental
binolarning qurilishi esa shaharlarning
paydo bo’lishi jarayonlarini ko’rsatadi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_23.png)
![Din tarixi ibodatxonalar, sinflarning
shakllanishi va rivojlanishi saroylar, harbiy
san’atning rivojlanishi qal’alar me’morchiligi
misolida o’rganiladi.](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_24.png)
![E’TIBORINGIZ
UCHUN RAHMAT !](/data/documents/a8c6e8da-1477-4cd1-83d9-76792a838afe/page_25.png)
MAVZU: ARXEOLOGIYA VA ANIQ FANLAR
Kimyo Fizika Arxitektura Geometriya Arxeologiya Kompyuter texnologiyalar i
Fizika fani arxeologiyaning ish uslubida ham qo’llanmoqda. Buni biz madaniy qatlamlarning xronologiyasini aniqlashda Radiouglerod usulining qo’llanishida ko’rishimiz mumkin.
Sopolning kashf et ilishi ham fi zik aviy x odisa, bir jism ( modda) ning olovning t a’sir ida bir holat dan ikk inchi holat ga o’t ishi hodisasidir. Bunday misollar ni yuzlab kelt ir ish mumkin, albat t a.