Беруний_ва_Ибн_Синонинг_эпистоляр_мероси_тарихи
![3.(Аристотелнинг “Осмон ҳақида китоби”ига тегишли
Берунийнинг 10 саволига Ибн Синонинг жавоби)
•
(Ибн Сино муқаддима)
•
Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Берунийнинг Хоразмдан менга юборган масалаларининг жавоби
ҳақида ёзган рисоламдир.
•
Худо сени мақсадингга етишишинг билан шод этсин. Ҳамма орзу қилганларингни раво қилсин, икки
дунё саодатини сенга насиб қилсин, кеча ва кундузда ҳамма ёмон кўрган нарсангни сендан
қайтарсин, ҳамиша сени саломат қилсин. Бир неча масалалар сўрабсан, бу масалалардан баъзиси,
Аристолелга қарши қаратилгандир. У киши “Осмон ва олам”[ "Осмон ҳақида" (юнонча: Περὶ] ο ρανο ) - ὐ ῦ
юнон файласуфи Аристотелнинг рисоласи. Рисола 4 китобдан иборат. Космоснинг бутун тузилишига
бағишланган дастлабки икки китоб бутун рисоланинг учдан икки қисмини ташкил қилади. Учинчи ва
тўртинчи китобларда муаллифга кўра, тўртта анъанавий элементдан иборат бўлган дунёмиз ҳақида
далиллар ёзилган. Платон атомистик назариясини танқид қилишга алоҳида эътибор берилади.
Рисоланинг юнон тилидан лотин тилига қилинган биринчи таржималари ХIII асрда Гуиллауме де
Мербеcке ва Роберт Гроссетест томонидан бажарилган.] номли асарида ўша масалалар ҳақида
сўзлаган эди. Булардан баъзиси ўзингга қийинлик қилган масалалардир. Энди саволларингга жавоб
бераман, масалаларни қисқа баён қилишга йўл тутаман. Чунки кўндаланг келиб қолган баъзи
машғулотлар ҳар бир масаланинг жавобида керагича сўзни кенгайтиришга имконият бермади. Агар
мен Факиҳ Маъсумий[ Абдуллоҳ ибн Маъсум Ибн Синонинг энг ишончли ва етук шогирди бўлган.]
сенга ёзиладиган нарса ҳақида ҳузурингда сўзлар деб кўз тутганимда, рисолани юбориш шу вақтга
қадар кечикмаган бўларди. Марҳамат қилиб ҳар бир сўраганларингни шу рисолада ёзаман, сўнгра
ҳар бирига қисқача жавоб бераман.](/data/documents/1b41de86-6e4c-4640-a290-8ef03b244a02/page_8.png)
![•
Биринчи савол (Беруний)
•
Нима учун Аристотел фалакнинг марказдан ёки марказга ҳаракати йўқлигини сабаб қилиб, унинг
енгиллиги ва оғирлиги йўқ эканини лозим топди деб сўрабсан. Биз, албатта, ижобий бўлмаса ҳам
тахмин қиламизки, фалак жисмларнинг энг оғирларидан биридир. Бундай ўйлаш фалакнинг
марказ томонга ҳаракат қилишини исбот қилмайди. Фалак бўлаклари бир-бирига ўхшашдирлар.
Агар фалак бўлакларидан ҳар бири марказга томон табиий ҳаракат қилса, сўнгра бу бўлаклар
бир-бири билан туташса, бу ҳол фалакнинг марказ теварагида туришидан бошқа бир нарсани
лозим кўрмайди. Шу билан бирга фалак жисмларнинг энг енгили деб ҳам ўйлай олмаймиз. Бу
ўйлаш фалакнинг марказдан ҳаракатини ижоб қилмайди. Лекин фалакни марказ билан
бирлашишидан ёки ажралишидан унинг ташқарисида ҳосил бўлган бўшлиқ уни ҳаракатга
келтиради. Агар, Аристотелнинг фикрича, фалак ташқарисида бўшлиқнинг йўқлиги аниқ ва тўғри
бўлса ва биз фалакни олов каби латиф гавҳар[ Гавҳар – жавҳар (ядро) маъноси берилади.] деб
тахмин қилсак ҳам, у, гўё чегараланган тўда бир нарсадир. Аммо фалакнинг айланма ҳаракати
табиий ҳаракат бўлмаслиги мумкин. Фалакнинг бу айланма ҳаракати сайёраларнинг шарқ
томонга бўлган табиий ҳаракатларига ва ғарб томонга бўладиган кеча-кундузлик аразий[ Араз –
даврий ҳаракат] ҳаракатларига ўхшайди. Агар фалакнинг айланма ҳаракати аразий эмас, чунки
айланма ҳаракатларида бир-бирларига зидликлари ва у ҳаракатларнинг йўналишларида
келишмаслик йўқ дейилса, шу сўзга лозим келадиган нарсалар орасида бўямачилик ва сафсата
зоҳир бўлади. Чунки бир нарсанинг ўзида бири шарқ томонга, яна бири ғарб томонга бўлган, икки
табиий ҳаракатни ўйлаш мумкин эмас. Бу эса маънида мос бўлиб, лафзда айирмалик бўлади.
Чунки ғарбга томон ҳаракатни шарққа томон ҳаракатнинг зидди деб айтилмайди. Бу таслим ва
эътироф қилинган бўлиб, лафзларда талашилганда маъниларга қараймиз.](/data/documents/1b41de86-6e4c-4640-a290-8ef03b244a02/page_9.png)
МАВЗУ : Беруний ва Ибн Синонинг эпистоляр мероси тарихи
• Режа: • 1.Беруний ва Ибн Сино замондош ва илмий ҳамкор • 2. Беруний ва Ибн Синонинг савол жавобларининг фалсафий мазмуни. • 3. Арестотельнинг “Осмон ҳақидаги китоби”га Берунийнинг 10 соволига Ибн Синонинг жавоби.
1.Беруний ва Ибн Сино замондош ва илмий ҳамкор • Фалсафа тарихидан маълумки, фалсафанинг турли масалалари бўйича Абу Райхон Беруний ва Ибн Синолар илмий ҳамкорлик қилишган. Улар бу мулоқатни савол-жавоб тариқасида амалга оширганлар ва жуда кўп фалсафий муаммоларни ижобий ҳал қилишда ўз фикрларини қолдирганлар. Биз Абу Райхон Беруний ва Ибн Синоларнинг фалсафий қарашларини ёритишда уларнинг ана шу савол жавобларини таржима қилинган ҳолда китобхонларга етказишга қарор қилдик. • Абу Райҳон Беруний ва Ибн Синонинг фалсафий қарашларини янада чуқурроқ ўрганиш учун уларнинг борлиқ, олам, инсон, табиат тўғрисидаги фалсафий илмий мунозараларини ўрганиш катта аҳамият касб этади. Ушбу савол-жавоблар мутафаккирларнинг фалсафий дунёқарашларининг ниҳоятда теранлиги ва юксак даражада илмга асосланганлигини яққол кўриш мумкин. Абу Райҳон Беруний (973- 1048) ва Ибн Сино (980-1037) ўртасида олиб борилган ёзишмалар бунинг яққол далилидир. Бу фалсафий ёзишмалар икки буюк олимнинг Маъмун академиясидаги фалсафий илмларнинг ютуқларини ва олимларнинг қизиқиш доираларини ўрганишга имкон беради. • Маълумки Абу Райҳон Беруний ва Ибн Сино бир даврда яшаганлар, Хоразмда хоразмшоҳ Маъмун хизматида бўлганлар. Кейинчалик Беруний Журжонга Қобус ибн Вашмгир хизматига, Ибн Сино эса Райга унинг ҳокими ҳузурига кетиши натижасида улар ажрашиб кетганлар, лекин улар доимий бир- бирлари билан илмий мулоҳазалар устида савол-жавоб тариқасида хатлар ёзишиб турганлар. Кейинчалик савол-жавобларнинг бир қисми китоб шаклида тартиб қилиниб, бугунги кунда Британия музейида сақланмоқда. “Дар жавоб масойили Абурайҳон Бируний” (Абурайҳоннинг Хоразмдан Ибн Синога ёзган саккиз саволи ва унга Ибн Синонинг қайтарган жавобининг қўлёзма нусхаси ЎзРФА Шарқшунослик институтида (№2385) номерли арабча қўлёзмаси сақланади.
• Шунингдек “Номаи донишварон” асарининг биринчи жилдининг, 70-71 бетларида, 18 савол-жавоблар келтирилган. Ушбу асарнинг иккинчи жилдида эса 10 савол-жавоб ва 8 савол-жавоблар 586-600 бетларида баён этилган[ Беруний – Ўрта асрнинг буюк олими (Беруний вафотининг 900 йиллигига бағишланган мақолалар тўплами). • Бу мунозара илмий тафаккурининг ажойиб намунаси ҳисобланиб, унда Ернинг ҳаракатсизлиги масаласи, жисмларнинг эркин тушиш қонуни, бўлинмайдиган заррачалар ёки атомлар, ўлчовлар чегараси ва шунга ўхшаш бошқа масалаларга оид бўлиб, бу Беруний томонидан “Ўн саккиз ҳолати” номи билан баён қилинган. Бу мунозара X-XI асрдаги икки буюк мутафаккирнинг илмий дунёқарашини акс эттиради. Тарихий манбалар Беруний билан Ибн Синонинг ўзаро кўпгина савол-жавоблари бўлганлигини ёзадилар. • Заҳириддин Абул Ҳасан Байҳақийнинг “Татиммату сувонил ҳикма” (Тарихи ҳукамойи ислом) асарида Ибн Сино билан Беруний ўртасидаги мунозаралар ҳақида ёзиб, қуйидаги қизиқ бир фактга тўхталиб ўтади: Ибн Сино Берунийнинг саволларига жавобан “Ажвиба ашарата масоил” ва “Ажвиба ишрината масоил” номли рисолалар ёзган. Аммо Беруний Ибн Синонинг жавобларидан қаноатланмаган. Натижада Ибн Сино хафа бўлиб мунозарани тўхтатганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. • Ибн Аби Усайбианинг “Уюнул анбаъ фи табоқотил атиббоъ” асарида Беруний астрономия фанида фозил киши бўлиши билан баробар медицина фанига чуқур тушунувчи, фикри ўткир олимлардан ҳам эди; фалсафа билан шуғулланди, Ибн Сино билан давомли алоқалари бўлар эди, унинг саволларига Ибн Сино томонидан берилган жавоблар бу улуғ олимнинг фалсафа илмида ҳам қандай моҳир эканлигини очиқ кўрсатиб туради, деб ёзади