logo

“Devoni lug’atit turk” asarida keltirilgan urug’,qabila ,elat,xalq, va millat nomlari haqida

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

695.2919921875 KB
                      Mav zu:
       “Devoni lug’atit turk” asarida 
keltirilgan  urug’,qabila ,elat,xalq, va 
millat nomlari haqida       Mahmud  Koshg‘ariyning  bu  nodir  asari  bebaho  
bir  qomuski, 
undan  har bir mutaxassis o‘ziga kerakli material 
topa oladi.  «Devon»ni 
ayni  vaqtda  qimmatli  toponimik  asar  ham  
deyish  mumkin.  Chunki 
bundan  uch  yuz-to‘rt  yuz  yil  oldin  yozib  
olingan'  nomlar  ham 
hozirgi  talaffuzdan  ko‘ra  qadimgi  
toponimiyaning  dastlabki  shakliga 
ancha yaqin bo‘ladi.  «Devonu lug'otit turk»  esa 
bundan qariyib  10 asr 
oldin  yozib  qoldirilgan.  Shuni  aytish  kerakki,  
toponim  qanchalik 
ilgari  yozib olingan bo'lsa,  shunchalik qimmatli  
sanaladi.       «Devon»dagi  toponimik  ma’Iumotlarni  
bir  necha  turga  bo'lish 
mumkin:
1.  «Devon»da tilga olingan joy nomlari.
2.  Etnonimlar,  ya’ni  turli  xalq,  elat,  
qabila,  urug‘  nomlari.
3.  Antroponimlar,  ya’ni  kishi  ismlari.
4.  Geografik  atamalar,  o‘simlik  hamda  
hayvon  nomlari.
5.  So‘zlarning fonetik  va grammatik 
tuzilishiga  doir fikrlar.       « Dev on» da  qay d  qilib  o‘t ilgan  t oponimlar  
haqida.  Ma’Iumk i, 
« Dev on» ga  doira  deb  at algan  xarit a  ilov a  
qilingan.  Bundan  t ashqari, 
mat nda  ham  bir  qancha joy   nomlari  izohlab  
o‘t ilgan.  Bizning  hiso- 
bimizga  k o‘ra  « Dev onu  lug'ot it   t urk » da jami  
160  dan  ort iq  t oponim 
t ilga  olingan.  Shu  o‘rinda  ay t ish  joizk i,  asarda  
ay rim  joy,  ba’zi 
o'simlik lar,  hay v onlar  nomlari  at amalar  
t ak roran  berilgan.  Bunday  
qay t ariqlar  hisobga  k irmay di,  albat t a.       «Devon»dagi  nomlaming  asosiy  qismi  0 ‘rta  
Osiyoga  oid  turkiy nomlardir.  Bu  toponimlarning  
bir  qanchalari  hamma  uchun  tushunarlidir.  
Chunonchi,  Oqsoy,  Oqterak  kabi  nomiarni  hozir  
ham uchratish  mumkin.  Buxoro,  Farg‘ona,  
Samarqand,  Xo‘jand,  Xorazm,  Talas,  Tarim,  
Sayram, Manqishloq,  Issiqko‘l  kabi  toponimlar 
deyarli  o‘zgarishsiz  yetib  kelgan.  Ila,  Qorayalg‘a,  
Ala,  Ertish  kabinomlar fonetik jihatdan biroz 
o'zgarib  ketgan  va  hozir Ili,  Qorajilg‘a, Olay, Irtish 
shaklida yoziladi.  Beshbaliq, Yangibaliq, Tunkand, 
Yankand, 0 ‘zkand  kabi  shahar  nomlari,  Badalart, 
 Buqachart,  Zanbiat, Qavaqart,  Yafg‘uart  kabi  
dovonlar,  Ikkio‘kuz,  Qoraqosh  0 ‘kuz, 0 
‘rungqosho‘kuz  kabi  daryolar  etimologiyasiga  
«Devon»ning  o‘zidan 
javob  topish  mumkin.                            Etnonimlar haqida. 
 «Devon»da juda  ko‘p xalq,  qabila,  toifa 
nom 
lari  —  etnonimlar  tilga  olingan.  Mahmud 
 Koshg‘ariy  «Devon»ning bosh  qismida  
turk  qabilalari  haqida  so‘z  yuritib:  
bajanak,  qipchoq, o‘g‘uz,  yamak,  bashg‘irt, 
 basmil,  qay,  yabaku,  tatar,  qirg‘iz,  chigil, 
tuxsi,  yag‘ma,  ig‘roq,  jaruq,  jumul,  uyg‘ur,  
tangut,  xtoy;  kitobning 
lug‘at  qismida  esa  kenjak,  arg‘u,  qayig‘,  
bayot,  chig‘ay  (chig‘an), salg‘ur  kabi  
etnonimlarni  ham  tilga  olgan.       Mahmud  Koshg‘ariy   ba’zi  ismlarning  
et imologiy asini  ham  ay t ib o't gan.  Bek t ur —  
« o'mingda  bck   t ur,  uzoq  y asha» ,  To‘g ‘ril  —  
y irt qich qush  nomi,  So'k man  —  « jang  safl arini  
sindiruv chi» ,  Burslan  —  « qoplon» ,  Suli  —  
Sulay man  so‘zining  qisqargani  v a  hok azo.  Bir  
qancha 
ismlarni  izohsiz t ushunish  mumk in:  Bug'raxon  
(bug'ra,  buv ra  — erk ak  t uy a),  Barsxon  (bars  —  
qoplonning  bir  t uri,  bu  so‘z  asli  t urk iy, y oibars  
esa  « y o‘l-y o‘1  bars»   demak ),  Qilichxon,  Turumt oy   
(y irt qich qush),  A rslon  t egin v a hok azo.  At ish,  
Ut ush,  Abi,  Buluch,  Tut ush,  Tek ish 
k abi  ismlarning  semant ik asi  esa  biz  uchun  aniq  
emas.       Geografik  atamalar,  o‘simlik  hamda  
hayvon  nomlari  to‘g‘risida.
«Devonu  lug‘otit  turk»  leksikasi  
toponimika  uchungina  emas,  balki 
umuman  til  tarixi,  dialektologiya  
uchun  bitmas  —  tuganmas  xazina. 
«Devon»da  hozirgi  vaqtda  keng  
iste’molda  bo‘lgan  so‘zlarni  ham, 
shaklan  biroz o‘zgargan  atamalar 
hamda  hozirgi  vaqtda  butunlay  ish- 
latilmaydigan  so‘zlarni  ham  uchratish  
mumkin.       Biz geografik atamalami bir necha guruhga 
bo‘lamiz. 
  0 ‘zbek adabiy tilida keng ishlatiladigan atamalar:   
tog\  ariq,         o ‘ngir,  qir,  ang‘iz, qayir  (qumli  yer),  
qoq  (qoq  -   koimak suv),      bulut,  sag'iz  tuproq 
(sog‘  tuproq),  batig‘  (daryo  va  boshqalarning  
chuqur  joyi;  ilgarilari cho‘kma  deb  atalgan),  yar  
(jar),  qo‘rum  (qoya  parchalari),  burun (tog‘  burni, 
 dengiz  yoki  ko‘lga  kirib  borgan  kambar  yer), 
oqin  (sel),  qish lag ‘ (qishlanadigan joy,  hozir 
ma’nosi  o‘zgarib qishloq  shaklini  olgan),  balchiq,  
у  ay lag'  (yozda  turiladigan joy);  yay- yoz  (hozir  
ma’nosi  o‘zgargan  —  yaylov),  yig‘och  (yog‘och  — 
 uzunlik o ’l chovi),  yut  (yaxmalak,  yutchilik),  soy,  
qoya,  tupu  (tepa),  qorayog‘ 
(neft),  qari  (o‘lchov birligi),  o ‘y  (chuqur yer);  
quzuq-quduq va hokazo.       Asosan joy  nomlari  tarkibida  qolgan  
atamalar:  art  —  dovon,  tog ’  tepasi  
(Og‘ochart,  Oqart,  Qizilart,  Qayinart,  0 
‘tizart,  Ko'gart,  Qizart, Qumart),  baliq  —  
shahar  (Beshbaliq,  Yangibaliq),  o ‘kuz  —  
daryo, yoz,  yozi  —  cho‘l  (Yozyovon,  Sariyoz,  
Qizilyoz),  tom  —  devor,  kend, 
ken  —  shahar,  qo‘rg‘on,  qishloq,  ulush-ulus, 
 qishloq,  shahar,  qarshi- saroy,  qasr  (Qarshi,  
Katta  Qarshi,  Kichik  Qarshi,  Qarshilik,  
Qarshi- yon),  tuz  yer  —  tekis,  yer  (Tuzbel,  
Kattatuz),  kechik  (Yettikechuv, Toshkechuv),  
chimgan  — o‘tzor,  chimzor (ehtimol  
Chimyon  cho'qqisi 
shu  so‘zdan  olingan),  bo‘ktir  —  bo‘ktar,  tog‘ 
 etagi  va  hokazo.          
      FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR     RUYXATI:
1)S.Qorayev “Toponimika” T.2006 [300-310] b 
2)Z.Madrahimov  “Tarixiy toponimika” T.2017
3)@Libriy.uz “Devoni lug’atit turk” xalq,elat 
nomlari.

Mav zu: “Devoni lug’atit turk” asarida keltirilgan urug’,qabila ,elat,xalq, va millat nomlari haqida

Mahmud Koshg‘ariyning bu nodir asari bebaho bir qomuski, undan har bir mutaxassis o‘ziga kerakli material topa oladi. «Devon»ni ayni vaqtda qimmatli toponimik asar ham deyish mumkin. Chunki bundan uch yuz-to‘rt yuz yil oldin yozib olingan' nomlar ham hozirgi talaffuzdan ko‘ra qadimgi toponimiyaning dastlabki shakliga ancha yaqin bo‘ladi. «Devonu lug'otit turk» esa bundan qariyib 10 asr oldin yozib qoldirilgan. Shuni aytish kerakki, toponim qanchalik ilgari yozib olingan bo'lsa, shunchalik qimmatli sanaladi.

«Devon»dagi toponimik ma’Iumotlarni bir necha turga bo'lish mumkin: 1. «Devon»da tilga olingan joy nomlari. 2. Etnonimlar, ya’ni turli xalq, elat, qabila, urug‘ nomlari. 3. Antroponimlar, ya’ni kishi ismlari. 4. Geografik atamalar, o‘simlik hamda hayvon nomlari. 5. So‘zlarning fonetik va grammatik tuzilishiga doir fikrlar.

« Dev on» da qay d qilib o‘t ilgan t oponimlar haqida. Ma’Iumk i, « Dev on» ga doira deb at algan xarit a ilov a qilingan. Bundan t ashqari, mat nda ham bir qancha joy nomlari izohlab o‘t ilgan. Bizning hiso- bimizga k o‘ra « Dev onu lug'ot it t urk » da jami 160 dan ort iq t oponim t ilga olingan. Shu o‘rinda ay t ish joizk i, asarda ay rim joy, ba’zi o'simlik lar, hay v onlar nomlari at amalar t ak roran berilgan. Bunday qay t ariqlar hisobga k irmay di, albat t a.

«Devon»dagi nomlaming asosiy qismi 0 ‘rta Osiyoga oid turkiy nomlardir. Bu toponimlarning bir qanchalari hamma uchun tushunarlidir. Chunonchi, Oqsoy, Oqterak kabi nomiarni hozir ham uchratish mumkin. Buxoro, Farg‘ona, Samarqand, Xo‘jand, Xorazm, Talas, Tarim, Sayram, Manqishloq, Issiqko‘l kabi toponimlar deyarli o‘zgarishsiz yetib kelgan. Ila, Qorayalg‘a, Ala, Ertish kabinomlar fonetik jihatdan biroz o'zgarib ketgan va hozir Ili, Qorajilg‘a, Olay, Irtish shaklida yoziladi. Beshbaliq, Yangibaliq, Tunkand, Yankand, 0 ‘zkand kabi shahar nomlari, Badalart, Buqachart, Zanbiat, Qavaqart, Yafg‘uart kabi dovonlar, Ikkio‘kuz, Qoraqosh 0 ‘kuz, 0 ‘rungqosho‘kuz kabi daryolar etimologiyasiga «Devon»ning o‘zidan javob topish mumkin.