Eron Islom Respublikasi

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

568.3095703125 KB

Скачать

Geografik o‘rni va chegaralari.
Eron Islom Respublikasi Osiyoning Janubi-G‘arbida joylashgan
mamlakat. Eron bilan shimoli-g‘arbdan chega
ralanuvchi Turkiyadan,
sharqdagi Afg‘oniston va Pokistondan, g‘arbdagi Iroqdan maydon
jihatidan ustun turadi. Agar Yevropa davlatlari bilan taqqoslasa, u holda
Angliya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Shvesariyani birga qo‘shib olganda
Eron xududiga teng bo‘ladi. Osiyo davlatlaridan faqat Xitoy va Hindiston
maydondan kichik.
G‘arbdan Iroq (1458 km) va Turkiya bilan (499 km), shimolda
Turkmaniston (992 km), Ozarbayjon (611 km) va Armaniston bilan (35
km), Sharqda Afg‘oniston (936 km) va Pokiston (909 km) bilan, janubda
Fors ko‘rfazi va Ormuz bo‘g‘ozi suvlari bilan, shimolda Kaspiy dengizi
suvlari bilan yuvilib turadi.

Chegarasining umumiy uzunligi 5440 km, sohilbo‘yining uzunligi 2440
km (Kaspiy dengizi sohillarining uzunligi 740 km). Eron xududining
umumiy maydoni 1.648.000 km ², shu jumladan quruqlik maydoni
1.636.000 km ². Mamlakat poytaxti – Tehron.

Eron rivojlanishning kapitalistik yo‘lini tanlagan
rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan
kelayotgan katta daromadga tayanib mamlakatda
ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar o‘tkazildi. So‘nggi yillarda
Eron xo‘jaligini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishdi,
endilikda qoloq mamlakatdan agrar-industrial
mamlakatga aylandi.
Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el
valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda.
Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan
neftkimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, har
biy, metallurgiya sanoatlari rivojlandi. Eron rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam
beruvchi mamlakatga aylandi.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyo dagi Eron
tog‘ligining katta qismini egalaydi. Eron tog‘ligining ⅔ qismi Eronda joylashgan.
Eronning eng chekka shimoli-g‘arbida Armaniston tog‘ligining janubi-sharqiy qismi
o‘tadi. Eron tog‘ligining ichki qismi baland tekkisliklar, tog‘ zanjirlari va tog‘lararo
botiqlarning almashinib kelishini o‘zida aks ettiradi. Eron tog‘ligi
ning katta qismi 1000-
2000 m balandlikka ega. U tog‘ tizmaslari shimolda Elbrus tog‘ tizmasi, sharqda
davomi bo‘lgan Turkman-Xurosan tog‘lari, janubda va janubi-g‘arbda Mekron va
Zagros tog‘lari bilan o‘ralgan.Ichki Eronning shimoliy qismini yer yuzida eng hayotsiz
cho‘llardan biri Dashti-Kebir egallagan. U deyarli Tehron darvozasidan boshlanib
g‘arbdan sharqqa 400 km ga cho‘zilib, kengligi 250 km ga yetadi. U bir qator sho‘rxok
cho‘kmalaridan tashkil topgan. Ularning balandligi 600-800 m. Eron sharqida
qAQSHatqich va quruq cho‘l Dashti-Lut cho‘zilgan. Uning g‘arbiy qismi glinali va
toshloqlardan, sharqiy qismi balandligi 200 m ga yetuvchi barxan qum cho‘lidan
iborat. Qum bo‘ronlari vaqtida harakatlanuvchi qumlar karvonlarni o‘tishini
qiyinlashtiradi, quduqlarni to‘ldiradi. Uning uzunligi 550 km, eni 200 km ga yetadi.
Bu yerda tagi yassi bo‘lgan balandligi 200-250 m ni tashkil qilgan oqmas cho‘kmalar
almashinib turadi. Barxan va qum qatorlari, taqir va sho‘rxok yerlar ustun turadi.
Siyrak vohalar kuzatiladi.Ichki Eron yassi tog‘ligi Sharqiy Eron va O‘rta Eron tog‘
tizmalari bilan kesishadi, alohida cho‘qqilari 3000-4000 m va undan baland (Xezor
4419 m, Kuxe-Lolazor 4374 m). O‘rta Eron tog‘ligida vulqan jinslar keng
tarqalgan.Eron tog‘ligini shimoldan janubga tomon ikkita katta tog‘lar o‘rab turadi.
Kaspiy dengizining janubiy sohiligacha yetuvchi shimoldagi tog‘ tarkibiga
Demovand (5604 m) cho‘qqisi bilan baland tog‘ tizmasi Elbrus ham kiradi.

Elbrus sharqida Turkman-Xuroson tog‘ligi o‘tadi. U ikkita yo‘na lishdan
tashkil topgan: shimolda Kopetdog‘, janubda Nishopur tog‘i. Bu ikki
yo‘nalish orasida Gorgon – Mashxad vodiysi va botig‘i joylashgan.
Tog‘larning balandligi kam hollarda 3000 m dan oshadi, 1500-2000 m
balandlikkacha yetadi. Nishopur tog‘ining baland cho‘qqisi - Miraba tog‘i
(3322 m), Kopetdogniki esa - Xezor–Masjid tog‘i (3117 m).
Shimoliy-g‘arbdan janubi-sharqqa Eronning garbiy chegarasi
bp`ylab
Zagros tog‘lari cho‘zilgan. Janubi-g‘arbda Eron tog‘liklari bilan
tutashgan. Uzunligi 1600 km, kengligi 200-300 km. Maksimal balandligi
4548 m (Zerdkux cho‘qqisi). Tog‘ cho‘llari, shimoli-g‘arbda buta va
siyrak o‘rmonlar bilan qoplangan. Zagros tog‘ning relyefi kuchli
erroziyaga uchragan. Ochiq g‘orlar uchraydi. Shimoli-g‘arbiy va janubi-
sharqiy qismi ko‘p yo‘llar bilan kesishgan, Zagrosning markaziy qismi
eng baland, yovvoyi holda, chiqish qiyin, o‘tish yo‘llaridan mahrum.
Mekron tog‘i - Erondan boshlanib, Pokiston xududida davom etadi.
Tog‘larning o‘rtacha balandligi 2000 m atrofida. Zagros kabi Mekron
uchun ham kuchli yemirilish xos.
Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasi Eron Ozorbayjoni deb
nomlanuvchi Arman tog‘ligi bilan band. Sharqda bu Elbrus tog‘ligi bilan,
g‘arbda Qurdiston tizmasi bilan chegaralangan. Bu chekka tog‘lar oralig‘i
Qoradag tizmasi, Mishudag, Bozkush, katta vulqonli massiv Sebelandag,
Saxend Janubiy Ozorbayjon keng yassitog‘ligi, shuningdek tog‘lar
oralig‘ida botiqlar va yirik cho‘kma Rezoye (Urmiya) ko‘li bilan band.

Janubiy-Kaspiy pasttekisligidan sharqda yassi Gorgon pasttekiligi joylashgan. Unda
taqirlar, qumli sho‘rhok yerlar uchraydi. Mamlakat janubida Fors va Ummon ko‘rfazi
sohili bo‘yida kengligi 10-15 km ga yetuvchi tekislik Garimsir cho‘zilgan. Uning pastki
qismlari botqoqliklar bilan band.
Eronda eng katta pasttekislik janubi-g‘arbda joylagan. Bu mashhur Mesopotamiya
pasttekisligining bir qismi bo‘lgan Xuziston tekkisligidir. Uning yuzasi tekkis, bir
xilda dengiz sathidan 100 m balandlkda joy lashgan. Pasttekislik asta-sekin janubi-
sharqqa Fors ko‘rfazi sohili tomon pasayadi. Xuzistonning janubiy qismi kuchli
botqoqlashgan.
Sulaymon tog‘lari Eron tog‘liklarining sharqiy chekkasida joylashgan. Uzunligi 600
km. Bir necha qator parallel submeridianal tog‘ tizmalaridan iborat. Eng baland
cho‘qqisi 3441 m.
Umuman olganda shimoli-g‘arbidan janubi-sharqqa Eronning faol seysmik belbog‘
kesib o‘tadi. Bu yerda zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi.
Foydali qazilmalari. Eron foydali qazilmalarga boy. Qidirib topilgan neft zahiralari
8,9 mld.t ni tashkil etadi (kapitalistik dunyoning 12-13% nefti va Yaqin va O‘rta
Sharqning 20% nefti). Yirik neft konlari mamlakatning janubi-g‘arbiy qismida
to‘plgan: Neftsefid, Xeftgel, Agajari, Masjid–Sulaymon va boshqalar. Mamlakat
markazidagi neft koni Qumli, shimoldagi neft konlari Eron Ozarbayjonida
joylashgan.
Shuningdek, Eronda katta tabiiy gaz zahiralari bor (dunyo zaxira
sining 15%). Yirik
gaz koni Pazenan. Eronda boshqa energiya resurs
laridan ko‘mir, umumiy zahirasi
5,5 mld t.

Karmonada, Xuroson, Isfaxon, shuningdek Eron Ozorbayjonida, Elbrus
tog‘ tizmasida uran va boshqa radiaktiv metallar topilgan. Eronda
nometall qazilmalardan oltingugurt(Dashti-Kabir, Qurdiston), osh tuzi,
kaliy tuzi, biryuza koni qurilish va bezatish materiallari (granit, marmar,
glina, gips, ohaktosh) zahiralari bor. Iqlimi va ichki suvlari. Eronning katta
qismida iqlim subtropik, faqat eng cheka janubida Fors va Ummon
ko‘rfazlari sohillarida tropikdir. Mamlakat hududida shimoli-g‘arb va
sharqiy yo‘nalishdagi shamollar, Eron Ozorbayjonida esa g‘arbiy
shamollar xukumronlik qiladi. Qishda Eronga mo’tadil va tropik havo
massalarining bir-biri bilan almashinib kelishi xosdir. U havoning issib
ketishi va sovib ketishi bilan bog‘liqdir.Yanvarning o‘rtacha harorati -
2+1ºC va janubda +15ºC. Biroq Arktika havosining kirib kelishi (har yili
sodir bo‘lmaydi) sovuq -25ºCgacha bo‘lishiga olib keladi. Bu
xukumronlik asosan tog‘larda kuchli shamollar, qorbo‘ronlari va
izg‘irinlar bilan kuzatiladi. Qor ko‘chkilari tog‘ davonlarini to‘sib qo‘yadi.
Transport harakatini to‘xtatib qo‘yadi. Kuchli sovuq va izg‘irin shimoliy
va markaziy Eronda kuzatiladi.Qishda tropik havo massalarining kirib
kelishi natijasida keskin issib ketishi ham halokatlarga olib keladi. Bu
havo massasi sel va suv toshqinlarini olib keladi. Toshqin vaqtida sohil
bo‘yidagi qishloqlar va kichik shaharlar suv ostida qoladi.Ichki Eronda
yoz issiq va jazirama bo‘ladi. Iyulning o‘rtacha haroati shimolda +25ºCni,
janubda +35ºCni tashkil qiladi.

Eron tropik havosi doimo yozda tog‘lar ustida shakllanib, juda quruq va
issiq uning harorati +40ºCga, katta chang-to‘zonda esa hatto +50ºCga
yetadi.
Juda issiq cho‘l tropiq tipidagi iqlim yog‘inning eng kamligi bilan shu bilan
birga quruqligi bilan farq qiladi. Fors va Ummon ko‘rfazi bo‘yidagi
Garimsir Erondagi eng yog‘insiz rayon hisoblanadi. Bu yerda qor umuman
bo‘lmaydi, yanvarning o‘rtacha harorati +14ºCdan yuqori. Issiq fevraldan
boshlanadi. Yilning katta qismida bu yerda issiq va changli shimoli-g‘arbiy
shamol esadi. Asosan kuchli va doimiy 6 xafta iyun va iyul davomida esadi
(Buyuk Shemal).
Eron yog‘inlarga juda kambag‘al Eron tog‘ligida yog‘in miqdori bir yilda
100-200 mm dan oshmaydi, faqat ba’zi tog‘larda 300 mm gacha yetadi.
Tog‘lar bilan o‘ralgan Eronning ichki cho‘l rayonida 50 mm dan kam
yog‘in tushadi, ko‘pincha ketma-ket bir necha yil bir tomchi ham yog‘in
tushmaydi. Bu rayonlarda yog‘in asosan qishki va bahorgi mavsumga
to‘g‘ri keladi. Eron xududida nam joylar kam. Mamlakat sharqidagi
baland yon bag‘irlariga Hind okeanidan keluvchi oqimlar musson
yomg‘irlarini olib keladi. Eron shimolida Kaspiy dengizi sohilida,
shuningdek Elbrusning dengizga qaragan yonbag‘irlarida bir yilda 1000-
2000 mm yogin tushadi. Eng ko‘p yogin (60%) kuzda tushadi.
Insonlar uchun ancha qiyin iqlim sharoiti mamlakatning eng cheka janubi-
g‘arbi Axvaz rayonida kuzatiladi. Yozgi issiq + 50ºCga yetadi.

Eron prezidenti hozirgi
Hasan Ruhoniy — 2013-yildan boshlab Eron Islom
Respublikasining Prezidenti.
1948-yil, 12-noyabrda
Eronning Sorhe shahrida
tug`ilgan. Hasan Ruhoniy
siyosatchilikdan
tashqari Islomning Shia mazhabi
yetakchisi
hamdir. Hasan Ruhoniy Eronning 7-prezidenti
hisoblanadi.

Diniy
savodni 1960-yildan boshlab oldi. 1969-yil Tehron
universitetiga o`qishga
kirdi va 1972-yili Sud huquqlari
bo`yicha
bakalavr darajasiga ko`tarildi. 1995-yilda
Shotlandiyaning Glazgo shahridagi
Kaledon
Universitetida
„Eron misolida Islomiy
qonunchilik“magisterlik
dissertatsiyasini yoqladi. 1999-yili
o`sha
universitetda „Falsafa va Davlat huquqshunosligi“
bo`yicha
doktor unvonini qo`lga kiritdi.
Shuningdek
Hasan Ruhoniy ko`p tillarda so`zlasha oladi,
bular: fors , arab , rus , ingliz , fransuz va olmon tillaridir [1] .

Eron , Eron Islom Respublikasi (Jumhuriye Islomiye
Iron)
— Janubiy G`arbiy Osiyodagi davlat. Mayd. 1648
ming
km2. Aholisi 66,4 mln. kishi (2003). Poytaxti —
Tehron
shahri Ma ` muriy jihatdan 30 oston (viloyat)ga
bo ` linadi.
Davlat
tuzumi. I slom respublikasi. Amaldagi
konstitutsiyasi
1979 yil 2—5 dek.dagi referendumda
tasdiqlangan,
keyinchalik tuzatishlar kiritilgan.
Konstitutsiya
bo`yicha davlatning oliy rasmiy shaxsi —
Eron
Islom Respublikasi Rahbari (1989 yildan Said Ali
Xamanayi).
Undan keyingi oliy rasmiy shaxs —
prezident
(2005 yildan Mahmud Ahmadiy Najod).
Qonun
chiqaruvchi hokimiyatni Islomiy Kengash majlisi
(parlament),
ijroiya hokimiyatni prezident va hukumat
amalga
oshiradi.Iqtisodiy-siyosiy
geografik o'rni.

Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni.
Eron rivojining kapitalistik yo‘lini tanlagan rivojlanayotgan
mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan kelayotgan katta
daromadga tayanib mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar
o‘tkazildi. So‘nggi yillarda Eron xo‘jaligini rivojlantirishda
katta yutuqlarga erishdi, endilikda qoloq k/x mamlakatidan
agrar-industrial mamlakatga aylandi.
Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el
valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda.
Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan
neftximiya, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya,
xarbiy, metallurgiya sanoat rivojlandi. Eron rivojlangan va
rivojlanayotgan mmlakatlarga moliyaviy yordam beruvchi
mamlakatga aylandi. Eron xalqaro valyuta fondi kreditoriga
aylandi.

Aholisi.
Eron Janubi-G‘arbiy Osiyoning eng ko‘p millatli mamlakakatlaridan biri. Bu
yerda
30 dan ortiq yirik va mayda xalqlar yashaydi, agar ellat va qabila
guruhlarini
olsak bu son yanada ko‘payadi. Eronning eng yirik etnik guruhini
forslar
(aholi sonining 51%) va azerbayjonlar (25%) tashkil etadi, qolganlari
kurd
xalqi (9%), gilak va mazadaranliklar (8%), lur,balox, arab,turkmanlar
Eron
xalqining asosiy qismi eron guruhining xind-evropa til oilasiga(75%) va
turkiy
guruhining oltoy til (20%) oilasi qatoriga kiradi. Mamlakatning asosiy
etnik
birligi forslar (eronliklar). Eronning markaziy va janubiy tumanlarida
to‘plangan,
eronliklar joylashgan tumanlarning shimolida ularga etnik
jihatidan
yaqin gilanlar, mazadaranlar va talitlar yashaydi, g‘arb tomonida-
kurd,
lur va baxtnarlar, sharqida-afg‘on, baludj,xazariy va tojiklar yashaydi.
Azerbayjonliklar
Azerbayjon Respublikasi bilan chegaradosh bo‘lgan
Eronning
shimoli-g‘arbida turadi.

Eronning davlat dini   islom
dini
bulib,asosan, shialar
95%
dir va 4% sunniylar
tashkil
  etadi, kichik qismini
zoroastriy,
iudey, xristanlar
tashkil
etadi. Islom diniga
sigingan
mamlakatning
hamma
xalqlari forslor
bilan
birga rasmiy jihatdan
birlashtirilgan
eron   millatini
tashkil
qiladi.
Eronning
yagona davlat tili
9
asrda tuzilgan Yangi fors
tili
yoki forsiy b o` ladi. Bu
tilda
hamma rasmiy ish olib
borish,
maktab va oliy
dargohlardagi
darslar olib
boriladi.

Xo'jaligi:
Eronda neft sanoati rivojlangan agrar
industrial
mamlakat. Yalpi ichki
mahsulotda
q.x. 21,3%, sanoat 32,7%
(jumladan,
neft va gaz qazib olish
18,7%)ni
tashkil etadi.
Sanoatida
neft, gaz, ko`mir, xrom,
qo`rg`oshinrux,
mis, marganets va
temir
rudalari qazib olish katta
ahamiyatga
ega. Yiliga o`rtacha 85
mlrd.
kVtsoat elektr energiyasi hosil
qilinadi.
Neftni qayta ishlash, neft
kimyosi
korxonalari bor. Qora va
rangli
metallurgiya, mashinasozlik va
metallsozlik,
oziq - ovqat, to`qimachilik
sanoati
rivojlangan. Hunarmandchilik
(gilam
to`qish, metall buyumlar
tayyorlash)
bilan ham shug`ullaniladi.

Qishloq xo ` jaligi
M amlakat iqtisodiyotining muhim tarmog`i hisoblanadi. Q.x.ning
yetakchi tarmog`i — dehqonchilik. Asosiy oziq-ovqat ekini — bug`doy;
shuningdek, arpa, sholi, dukkakli don ekinlar ekiladi. Bog`dorchilik
(o`rik, shaftoli, anjir, pista, xurmo, behi, anor, sitrus mevalar, yong`oq va
boshqalar), tokchilik, sabzavotchilik va polizchilik bilan mamlakatning
hamma qismida shug`ullaniladi. Paxta ekiladi, qand lavlagi,
shakarqamish, tamaki yetishtiriladi, choy o`stiriladi. Chorvachiligida
qo`y, echki, qoramol, eshak, tuya, ot, xachir boqiladi. Parrandachilik
rivojlangan. Pillachilik bilan shug`ullaniladi. Fors qo`ltig`i va Kaspiy
dengizida baliq ovlanadi.

Transporti.
T ransport yo`lining uz unligi 7,3 ming km. Ichki
yuklarning
asosiy qismi avtomobil transportida
tashiladi.
Avtomobil yo`llarining uz. 167 ming
km.
Dengiz savdo floti tonnaji 8345 ming t
dedveytni
tashkil etadi. Fors qo`ltig`idagi
asosiy
portlari: BandarAbbos,
BandarHumayniy,
Bushir, Xark, Obodon,
BandarMohshahr;
Kaspiy dengizida — Enzeli,
Novshahr,
Amirobod. Tehron, Sheroz, Isfahon,
BandarAbbos,
Obodon, Tabrizda xalqaro
aeroportlar
bor.

Tashqi iqtisodiy aloqalari.
C hetga
neft va neft mahsulotlari, gilam, gaz,
paxta,
meva, teri, metall buyumlar chiqaradi;
chetdan
oziq-ovqat, mashina va jihozlar, sanoat
xom
ashyosi oladi. Tashqi savdoda Germaniya,
Italiya,
Kuvayt, BAA va boshqalar mamlakatlar
bilan
hamkorlik qiladi. E.da xorijiy sayyohlik
rivojlangan.
YUNESKO tomonidan qayd etilgan
dunyo
sivilizatsiyasi merosiga oid 12 tarixiy
yodgorlikning
3 tasi E.da joylashgan. 2001 yil E.ni
1402160
xorijiy sayyoh ziyorat qildi, xorijiy
sayyohlikdan
tushgan daromad 1,112 mlrd. AQSH
dollarini
tashkil etdi. Pul birligi — rial.

Eron Islom Respublikasi

Geografik o‘rni va chegaralari. Eron Islom Respublikasi Osiyoning Janubi-G‘arbida joylashgan mamlakat. Eron bilan shimoli-g‘arbdan chega ralanuvchi Turkiyadan, sharqdagi Afg‘oniston va Pokistondan, g‘arbdagi Iroqdan maydon jihatidan ustun turadi. Agar Yevropa davlatlari bilan taqqoslasa, u holda Angliya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Shvesariyani birga qo‘shib olganda Eron xududiga teng bo‘ladi. Osiyo davlatlaridan faqat Xitoy va Hindiston maydondan kichik. G‘arbdan Iroq (1458 km) va Turkiya bilan (499 km), shimolda Turkmaniston (992 km), Ozarbayjon (611 km) va Armaniston bilan (35 km), Sharqda Afg‘oniston (936 km) va Pokiston (909 km) bilan, janubda Fors ko‘rfazi va Ormuz bo‘g‘ozi suvlari bilan, shimolda Kaspiy dengizi suvlari bilan yuvilib turadi. Chegarasining umumiy uzunligi 5440 km, sohilbo‘yining uzunligi 2440 km (Kaspiy dengizi sohillarining uzunligi 740 km). Eron xududining umumiy maydoni 1.648.000 km ², shu jumladan quruqlik maydoni 1.636.000 km ². Mamlakat poytaxti – Tehron.

Eron rivojlanishning kapitalistik yo‘lini tanlagan rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan kelayotgan katta daromadga tayanib mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar o‘tkazildi. So‘nggi yillarda Eron xo‘jaligini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishdi, endilikda qoloq mamlakatdan agrar-industrial mamlakatga aylandi. Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda. Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan neftkimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, har biy, metallurgiya sanoatlari rivojlandi. Eron rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam beruvchi mamlakatga aylandi.

Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyo dagi Eron tog‘ligining katta qismini egalaydi. Eron tog‘ligining ⅔ qismi Eronda joylashgan. Eronning eng chekka shimoli-g‘arbida Armaniston tog‘ligining janubi-sharqiy qismi o‘tadi. Eron tog‘ligining ichki qismi baland tekkisliklar, tog‘ zanjirlari va tog‘lararo botiqlarning almashinib kelishini o‘zida aks ettiradi. Eron tog‘ligi ning katta qismi 1000- 2000 m balandlikka ega. U tog‘ tizmaslari shimolda Elbrus tog‘ tizmasi, sharqda davomi bo‘lgan Turkman-Xurosan tog‘lari, janubda va janubi-g‘arbda Mekron va Zagros tog‘lari bilan o‘ralgan.Ichki Eronning shimoliy qismini yer yuzida eng hayotsiz cho‘llardan biri Dashti-Kebir egallagan. U deyarli Tehron darvozasidan boshlanib g‘arbdan sharqqa 400 km ga cho‘zilib, kengligi 250 km ga yetadi. U bir qator sho‘rxok cho‘kmalaridan tashkil topgan. Ularning balandligi 600-800 m. Eron sharqida qAQSHatqich va quruq cho‘l Dashti-Lut cho‘zilgan. Uning g‘arbiy qismi glinali va toshloqlardan, sharqiy qismi balandligi 200 m ga yetuvchi barxan qum cho‘lidan iborat. Qum bo‘ronlari vaqtida harakatlanuvchi qumlar karvonlarni o‘tishini qiyinlashtiradi, quduqlarni to‘ldiradi. Uning uzunligi 550 km, eni 200 km ga yetadi. Bu yerda tagi yassi bo‘lgan balandligi 200-250 m ni tashkil qilgan oqmas cho‘kmalar almashinib turadi. Barxan va qum qatorlari, taqir va sho‘rxok yerlar ustun turadi. Siyrak vohalar kuzatiladi.Ichki Eron yassi tog‘ligi Sharqiy Eron va O‘rta Eron tog‘ tizmalari bilan kesishadi, alohida cho‘qqilari 3000-4000 m va undan baland (Xezor 4419 m, Kuxe-Lolazor 4374 m). O‘rta Eron tog‘ligida vulqan jinslar keng tarqalgan.Eron tog‘ligini shimoldan janubga tomon ikkita katta tog‘lar o‘rab turadi. Kaspiy dengizining janubiy sohiligacha yetuvchi shimoldagi tog‘ tarkibiga Demovand (5604 m) cho‘qqisi bilan baland tog‘ tizmasi Elbrus ham kiradi.

Elbrus sharqida Turkman-Xuroson tog‘ligi o‘tadi. U ikkita yo‘na lishdan tashkil topgan: shimolda Kopetdog‘, janubda Nishopur tog‘i. Bu ikki yo‘nalish orasida Gorgon – Mashxad vodiysi va botig‘i joylashgan. Tog‘larning balandligi kam hollarda 3000 m dan oshadi, 1500-2000 m balandlikkacha yetadi. Nishopur tog‘ining baland cho‘qqisi - Miraba tog‘i (3322 m), Kopetdogniki esa - Xezor–Masjid tog‘i (3117 m). Shimoliy-g‘arbdan janubi-sharqqa Eronning garbiy chegarasi bp`ylab Zagros tog‘lari cho‘zilgan. Janubi-g‘arbda Eron tog‘liklari bilan tutashgan. Uzunligi 1600 km, kengligi 200-300 km. Maksimal balandligi 4548 m (Zerdkux cho‘qqisi). Tog‘ cho‘llari, shimoli-g‘arbda buta va siyrak o‘rmonlar bilan qoplangan. Zagros tog‘ning relyefi kuchli erroziyaga uchragan. Ochiq g‘orlar uchraydi. Shimoli-g‘arbiy va janubi- sharqiy qismi ko‘p yo‘llar bilan kesishgan, Zagrosning markaziy qismi eng baland, yovvoyi holda, chiqish qiyin, o‘tish yo‘llaridan mahrum. Mekron tog‘i - Erondan boshlanib, Pokiston xududida davom etadi. Tog‘larning o‘rtacha balandligi 2000 m atrofida. Zagros kabi Mekron uchun ham kuchli yemirilish xos. Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasi Eron Ozorbayjoni deb nomlanuvchi Arman tog‘ligi bilan band. Sharqda bu Elbrus tog‘ligi bilan, g‘arbda Qurdiston tizmasi bilan chegaralangan. Bu chekka tog‘lar oralig‘i Qoradag tizmasi, Mishudag, Bozkush, katta vulqonli massiv Sebelandag, Saxend Janubiy Ozorbayjon keng yassitog‘ligi, shuningdek tog‘lar oralig‘ida botiqlar va yirik cho‘kma Rezoye (Urmiya) ko‘li bilan band.

Eron Islom Respublikasi

15.08.2023

0

568.3095703125 KB

Похожие