Fe’lning mayl kategoriyasi
![Mavzu:
Fe’lning mayl
kategoriyasi](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_1.png)
![Harakatning voqelikka munosabatini
ko'rsatuvchi grammatik kategoriya may l
kategoriyasi deyiladi. May l kategoriyasi
zamon va shaxs-son kategoriyasi bilan uzviy
bog'liq bo‘ li b, hammasi
birgalikda fe l ning tuslanish tizimini tashkil
qiladi. Shunga ko‘ra may l kategoriyasi
harakatning voqelikka munosabatinigina
emas,
balki bajaruvchi bilan harakat orasidagi
a l oqaning voqelikka munosabatini ham
ifodalaydi. Masalan, kel, о ’ qi, ishla yoki kelsa,
о ’ q i sa, ishlasa kabi .](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_2.png)
![O ‘zbek tilida fe’ l ning mayl
shakllari quyidagi ko ’ri nishlarga
ega bo‘ l ib, bular ma'no va
morfologik ifodalanishi jihatidan bir-
biridan farq qiladi. Shunga ко‘ r а
hozirgi o'zbek tilida may l
kategoriyasi quyidagi turlarga
bo li nadi:
1) buyruq-istak mayli;
2) shart mayli:
3) maqsad mayli;
4) ijro mayli.](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_3.png)
![Buyruq-istak mayli
Fe’lning buyruq-istak mayli so‘zlovchining
harakatni bajarishga buyurishini, qistashini,
undashini anglatadi va har bir ma’no bo‘yog‘i
o'ziga xos ohang bilan xarakterlanadi. Masalan:
Qadingizni uring. Yashang. Kuling. Davrimizning
shod nasllari.
Buyruq-istak maylidagi feining tuslanishi
shunday:
Birlik Ko‘plik
I sh. kel-ay(in),ishla-y(in) kel-aylik, ishla-ylik
II sh. Kel-(gin),ishla-(gin) kel-ing, ishla-ng(iz)
III sh. kel-sin. ishla-sin kel-sin ishla-
sin(lar)](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_4.png)
![Shart mayli
Fe ’l ning shart mayli boshqa biror
harakat, voqea-hodisaning bajarilishi
uchun shart, vosita bo ’l adigan, istalgan,
faraz, mo‘ljal
qilingan harakatni bildiradi. Shart mayli
shakli fe’l o‘zagiga -sa mayl yasovchisini
qo‘shish va tuslash bilan hosil qilinadi:
Birlik Ko’plik
I sh. kel-sa-m kel-sa-k
II sh. kel-sa-ng kel-sa-ngiz
III sh. kel-sa kel-sa-lar](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_5.png)
![Maqsad mayli
Maqsad mayli shakli — moqchi affiksi yordamida yasaladi va
subektning harakat i ni bajarish maqsadini, niyatini, mo‘ljalini
bildiradi: bormoqchiman, bormoqchisan, bor moqchi;
yozmoqchiman, yozmoqchisan, yozmoqchi.
Shuni ta’kidlash kerakki, fe’lning bu shakli faqat maqsad, mo‘ljal
ma’nosini bildirib, zamon ma’nosiga daxldor emas.
-moqchi affiksi bilan yasalgan fe’l shakli zamon ma’nosiga ega
bo‘Igan biror vosita bilan qo‘llansa zamonni bildiradi, aks holda
hozirgi zamonga oid maqsadni ifodalaydi.](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_6.png)
![Xabar mayli
Xabar (ijro) mayli fe'l anglatgan harakat va
holatning ma’ l u m zamonda bajarilishi, ijro
etilishi haqida xabar beradi, Bu mayl shakli
ish-harakat uc h zamonning birida ijro
etilganligini, uning
mavjudligini yoki harakat shu
zamonla rn ing birida bajarilmaganligini,
inkor etilganligini anglatadi. Masalan: U
Onaxonning yoniga hech ki m ni yaqin
yo l atmadi.](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_7.png)
![Bu mayl shaklidagi fe’l ish-harakatning
ma ’ lum zamonda biror shaxs
tomonidan ijro etilganligi yoki ijro
etilmaganligi haqida xabar beradi.
Masalan: Mana tez orada paxta terimiga
jo‘naymiz . Qarab turdim: Siz yurgan
chog'da, t urfa gullar egdi boshini.
Xabar (ijro) maylining maxsus affiksi yo‘q.
F e’ln inin g zamon va shaxs-son affikslari
orqali ifodalanadi.](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_8.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar.
* Tursunov U.,Muxtorov J., Rahmatullayev
Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili.Toshkent,1992.
* Q.Sapayev. Hozirgi oʻzbek tili. T-2019.
* U.Tursunov. Hozirgi oʻzbek adabiy
tili.T-1992](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_9.png)
![E’t iboringiz uchun
raxmat !](/data/documents/5189ce4d-f0bc-4a5c-ac98-0ac7439c5192/page_10.png)
Mavzu: Fe’lning mayl kategoriyasi
Harakatning voqelikka munosabatini ko'rsatuvchi grammatik kategoriya may l kategoriyasi deyiladi. May l kategoriyasi zamon va shaxs-son kategoriyasi bilan uzviy bog'liq bo‘ li b, hammasi birgalikda fe l ning tuslanish tizimini tashkil qiladi. Shunga ko‘ra may l kategoriyasi harakatning voqelikka munosabatinigina emas, balki bajaruvchi bilan harakat orasidagi a l oqaning voqelikka munosabatini ham ifodalaydi. Masalan, kel, о ’ qi, ishla yoki kelsa, о ’ q i sa, ishlasa kabi .
O ‘zbek tilida fe’ l ning mayl shakllari quyidagi ko ’ri nishlarga ega bo‘ l ib, bular ma'no va morfologik ifodalanishi jihatidan bir- biridan farq qiladi. Shunga ко‘ r а hozirgi o'zbek tilida may l kategoriyasi quyidagi turlarga bo li nadi: 1) buyruq-istak mayli; 2) shart mayli: 3) maqsad mayli; 4) ijro mayli.
Buyruq-istak mayli Fe’lning buyruq-istak mayli so‘zlovchining harakatni bajarishga buyurishini, qistashini, undashini anglatadi va har bir ma’no bo‘yog‘i o'ziga xos ohang bilan xarakterlanadi. Masalan: Qadingizni uring. Yashang. Kuling. Davrimizning shod nasllari. Buyruq-istak maylidagi feining tuslanishi shunday: Birlik Ko‘plik I sh. kel-ay(in),ishla-y(in) kel-aylik, ishla-ylik II sh. Kel-(gin),ishla-(gin) kel-ing, ishla-ng(iz) III sh. kel-sin. ishla-sin kel-sin ishla- sin(lar)
Shart mayli Fe ’l ning shart mayli boshqa biror harakat, voqea-hodisaning bajarilishi uchun shart, vosita bo ’l adigan, istalgan, faraz, mo‘ljal qilingan harakatni bildiradi. Shart mayli shakli fe’l o‘zagiga -sa mayl yasovchisini qo‘shish va tuslash bilan hosil qilinadi: Birlik Ko’plik I sh. kel-sa-m kel-sa-k II sh. kel-sa-ng kel-sa-ngiz III sh. kel-sa kel-sa-lar