Otlarda son kategoriyasi
![Mav zu: Ot larda son k at egoriy asi](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_1.png)
![Reja:
1.Son k at egoriy asining t a’rifi v a
xususiy at lari.
2. Mant iqiy son v a grammat ik son
haqida.
3. Son k at egoriy asining ik k i shak li.
4. Turdosh ot larda son .](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_2.png)
![Ot lardagi birlik v a k o` plik ma’nolari, ularni
ifodalov chi grammat ik shak llar hamda ularga xos
grammat ik
k o` rsat k ichlar y ig` indisi ot lardagi son
k at egoriy asi dey iladi:
Kit ob – birlik ma’no gr. shak l(k it ob) -→ →
Ø(nol k o` rsat k ich).
Kit oblar – k o` plik ma’no gr. shak l
→
(k it oblar) - lar.
→](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_3.png)
![Otlaming birlik va ko'plik shakllarida ishlatilishi
grammatik son kategoriyasi deyiladi. Son
kategoriyasi otlaming muhim morfologik
belgilaridan bo'lib birlik va ko'plik shakllari
asosida son kategoriyasi vujudgakeladi.
Otlaming birligi biror vositasiz ifoda etiladi.
Ya'ni otning ko'plikni bildiruvclii -lar
qo'shimchasi mavjud bo'lmagan holati birlikdir:
kiyim, uy, ovqat, o'quvchi, kitobxon, murabbiy
kabi.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_4.png)
![Ot laming k o'pligi miqdor bildiruv chi so'zlarni ot lardan
oldin k elt irish bilan ham hosil qilinadi: k o'p oclam, bir
t alay ish, bir necha k un k abi. Ko'plik ning bunday
ifodalanishi sint ak t ik usul bilan ifodalangan k o'plik dir.
Sint ak t ik k o'plik ot lardan oldin sonlarni: o'n k ishi, y uz
xonadoni, olmoshlarni qancha ish, shuncha odam,
necha k un k elt irish bilan ham hosil bo'ladi.
Masalan, J k romjon qishloqda shuncha odam borligini
bilmas ek an .(S.A .) Shuningdek , ot oldidan so'zlami
t ak rorlash orqaliliam sint ak t ik k o'plik hosil bo'ladi:
sav at -sav at mev a, uzoq-uzoq y o'I. Ot asining har
qadamida allaqanday k ishilar bilan uzoq-uzoq
so'zlashuv idan zerik ardi.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_5.png)
![Lug'av iy semant ik v a sint ak t ik usul blan ifodalangan
k o'plik so'zning morfologik t uzilishi bilan bog'lanmagan
holda, morfologik k o'plik so'zning t uzilishi bilan bog'liq.
Shuning uchun -lar qo'shimchasi bilan hosil bo'ladigan
k o'plik so'zlarning m a'no xususiy at i bilan bog'liqdir. Shu
bilan birgalik da -lar qo'shimchasi o'zbek t ilida k o'plik ni
hosil qiluv chi y et ak chi v osit adir. Biroq, bu
qo'shimchabarcha ot larga qo'shilav erm ay di, y ok i
qo'shilganda ham doimo k o'plik ma'nosini ifoda
et av ermay di.
-lar qo'shimchasining barcha ot larga qo'shilm asligi
hamma ot larning ham gram mat ik k o'plik da qo'llana
olmasligini k o'rsat adi.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_6.png)
![MANTIQIY SON VA GRAMMATI K SON HAQI DA
MAN TI QIY SON
Ahmad so` zi m ant iqan
bir necha odam ning ism i
bo` lishi mumk in.
Kit ob sozi m ant iqan
k o` plab o` quv
qurollarining nom idir. GRA MMATIK SON
Ahmad so` zi
grammat ik jihat dan bit t a
shaxsni bildiradi.
Kit ob sozi shu shak lda
y ak k a o` quv qurolining
nomidir.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_7.png)
![TURDOSH OTLA RDA SON
SHAXS
OTLARIDA SON NARSA
OTLARIDA SON](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_8.png)
![SHAXS OTLARIDA SON-LAR OLMAYDI
1. Mavhum ma’noli otlar: g`azab, nafrat, muhabbat
2. Son bilan kelgan otlar: to`rt kishi, o`nta daftar.
3. Miqdor anglashilgan olmosh bilan kelgan ot:
Har bir kishi, har qanaqa odam
4. Olmoshga ko`chgan bir so`zi bilan kelgan otlar: Bir boy yashagan
ekan.
5. Izohlovchi ot: Temirchi Jo`ra, usta Karim -LAR OLADI
1. Qaralmishi bir, hamma bo`lgan otlar:
Yigitlardan biri, talabalarning hammasi
2. ichida, orasida so`zlari bilan qo`llanga otlar: odamlar ichida,
bolalar
orasida
3. Sifatlovchisi hamma, bir qancha bo`lgan otlar: Hamma bolalar, bir
qancha
odamlar](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_9.png)
![- lar qo'shimchasining barcha otlarga qo'shilmasligi
hamma otlarning ham grammatik ko'plikda qo'llana
olmasligini ko'rsatadi. Chunonchi, donalab
sanalmaydigan otlarga -lar qo'shimchasi qo'shilganda
ko'plikni emas, balki narsa-predmetning turini xilini
anglatadi. Shunga ko'ra -lar qo'shimchasi ko'plikdan
tashqari yana quyidagi ma'nolarni ifodalaydi.
1 .Donalab sanab bo'hnaydigan predmet nomlariga
qo'shilganda ularning turli-tumanligini, har xilligini
bildiradi: tuzlar, sutlar, bug'doylar, yog'lar, unlar,
qirqmalar (qovun turi). Tilimi tilingni mingtilim qilgan,
Qirqmalar bogladi yukin qovg'aga.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_10.png)
![2.Mav hum ot larga qo'shilganda. shu ot dan
anglashilgan ma'no k uchay adi. Masalan: Ming
t urlik xay ollarga borib qay t di. (A.Qod.) Qizlar
undan-bundan uzoq gaplashishdi, orzularga
berihshdi, (O.)
S.Predmet larning noaniq bo'lgan k o'p
miqdorini ifodalay di. Suhbat lar goh qizib. goh
dav om et ardi. (O.) Biz bo'lajak adiblar,
t urmushning bot qoq y erlarinigina emas,
undan chiqish y o'llarini ham k o'rsat ishimiz
mumk in.](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_11.png)
![](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_12.png)
![](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_13.png)
![](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_14.png)
![](/data/documents/09d66ac5-bf18-42b9-95e1-d6ffbcfd4552/page_15.png)
Mav zu: Ot larda son k at egoriy asi
Reja: 1.Son k at egoriy asining t a’rifi v a xususiy at lari. 2. Mant iqiy son v a grammat ik son haqida. 3. Son k at egoriy asining ik k i shak li. 4. Turdosh ot larda son .
Ot lardagi birlik v a k o` plik ma’nolari, ularni ifodalov chi grammat ik shak llar hamda ularga xos grammat ik k o` rsat k ichlar y ig` indisi ot lardagi son k at egoriy asi dey iladi: Kit ob – birlik ma’no gr. shak l(k it ob) -→ → Ø(nol k o` rsat k ich). Kit oblar – k o` plik ma’no gr. shak l → (k it oblar) - lar. →
Otlaming birlik va ko'plik shakllarida ishlatilishi grammatik son kategoriyasi deyiladi. Son kategoriyasi otlaming muhim morfologik belgilaridan bo'lib birlik va ko'plik shakllari asosida son kategoriyasi vujudgakeladi. Otlaming birligi biror vositasiz ifoda etiladi. Ya'ni otning ko'plikni bildiruvclii -lar qo'shimchasi mavjud bo'lmagan holati birlikdir: kiyim, uy, ovqat, o'quvchi, kitobxon, murabbiy kabi.
Ot laming k o'pligi miqdor bildiruv chi so'zlarni ot lardan oldin k elt irish bilan ham hosil qilinadi: k o'p oclam, bir t alay ish, bir necha k un k abi. Ko'plik ning bunday ifodalanishi sint ak t ik usul bilan ifodalangan k o'plik dir. Sint ak t ik k o'plik ot lardan oldin sonlarni: o'n k ishi, y uz xonadoni, olmoshlarni qancha ish, shuncha odam, necha k un k elt irish bilan ham hosil bo'ladi. Masalan, J k romjon qishloqda shuncha odam borligini bilmas ek an .(S.A .) Shuningdek , ot oldidan so'zlami t ak rorlash orqaliliam sint ak t ik k o'plik hosil bo'ladi: sav at -sav at mev a, uzoq-uzoq y o'I. Ot asining har qadamida allaqanday k ishilar bilan uzoq-uzoq so'zlashuv idan zerik ardi.