Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimoti

Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimoti

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

25744.08984375 KB

J ahon xo‘jaligi v a xalqaro mehnat
t aqsimot iБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Milliy xo‘jaliklar umumlashgan holda jahon xo‘jaligi sifatida
shakllanishi XVI-XVII asrlar, ya’ni Buyuk geografik kashfiyotlar davriga
borib taqaladi. Ushbu tarixiy davrda qimmatbaho toshlar, metallar,
ziravorlar va qullar bilan xalqaro savdo tez rivojlangan edi.

Jahon xo‘jaligi shakllanishi va rivojlanishi ishlab chiqarish
tarmoqlari rivoji bilan bog‘liq (22-rasm).

Ma’lumki, jahon iqtisodiyoti uchun XVIII asrgacha bo‘lgan davrda
qishloq xo‘jaligi yetakchi tarmoq hisoblangan.

Shu bilan birga kishilar uchun zarur bo‘lgan turli mahsulotlar
ishlab chiqaruvchi hunarmandchilik ham rivojlangan edi.

Yevropada boshlangan sanoat inqilobi sanoatlashuv davrining
boshlanishi uchun zamin yaratgan.

XVIII asrda J. Uatt tomonidan bug‘ mashinasining ixtiro qilinishi
turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yirik sanoat korxonalari —
zavod va fabrikalarning ishga tushirilishiga sharoit yaratdi.

Vaqt o‘tishi bilan sanoatlashuv jarayoni dunyoning barcha
hududlariga yoyila boshladi.

O‘tgan asrning ikkinchi yarmiga kelib fan-texnika inqilobi ning yuz
berishi bilan jahon iqtisodiyotida uchinchi — postindustrial davr
boshlandi. Bu davrda jahon iqtisodiyoti tarkibida xizmat ko‘rsatish
sohalari katta ahamiyat kasb etadi.

Fan-texnika inqilobining ilk davrida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish inson mehnatini mashinalar bilan
almashtirish orqali amalga oshgan bo‘lsa,

ikkinchi davrda ishlab chiqarishga elektrlashgan murakkab
jarayonlarning olib kirilishi mahsulotlar hajmining ortishi va
yangi tarmoqlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi.

Natijada, avtomobilsozlik sanoati yuzaga keldi, qora metallurgiya,
kimyo kabi sanoat tarmoqlarida yangi yo‘nalishlar shakllandi, lazer va
rentgen nurlaridan foydalanish imkoni paydo bo‘ldi.

XX asr oxiri — XXI asr boshi uchinchi davr hisoblanib, bunda
barcha ishlab chiqarish jarayonlarining to‘liq avtomatlashuvi
kuzatilmoqda.

Shu bilan birga, biotexnologiya, yangi konstruktiv materiallar
ishlab chiqarish, robotsozlik kabi tarmoqlar rivojlanishi ushbu
davrning muhim yutuqlari hisoblanadi.

Fan-texnika inqilobi tufayli jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan
o‘zgarishlarga qaramay rivojlangan hamda rivojlanayotgan
davlatlar orasidagi fan va texnologiyalarning rivojlanishi
borasidagi tafovutlar hali ham kattaligicha qolmoqda.

Masalan, butun jahonda bajariladigan ilmiy tadqiqot ishlarining 4/5 qismi
10 ta rivojlangan mamlakatga (Yaponiya, AQSH, Germaniya va boshqalar)
to‘g‘ri keladi. Rivojlanayotgan davlatlar hissasiga esa jahon-dagi ilm-fanga
yo‘naltirilgan xarajatlarning atigi 4–5% i to‘g‘ri keladi.

Jahon xo‘jaligining rivojlanishida uning asosiy tarmoqlari katta
ahamiyatga ega. Ularni mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish
xususiyatlariga qarab bir necha sektorlarga ajratish mumkin (23-
rasm).

Qishloq va o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik, ovchilik, tog‘-kon sanoati
birlamchi sektor tarkibiga kiradi.Bu sektor tarmoqlari, asosan,
sanoat uchun zaruriy xomashyoni yetkazib beradi.

Ikkilamchi sektor tarmoqlari (qayta ishlovchi sanoat va qurilish)
tayyor mahsulot yaratishga yo‘naltirilgan bo‘lsa,

aholi va korxonalarga xizmat ko‘rsatish uchlamchi
sektorning asosiy vazifasi hisoblanadi.

To‘rtlamchi sektortarmoqlari esa yangi bilim, ilmiy-texnik va
texnologik ishlanmalarni yaratish va amaliyotga tatbiq qilish,
yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashni ta’minlab beradi.

Ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi davlatlarning tabiiy resurs
imkoniyatlari hamda iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan
chambarchas bog‘liq. Shu sababli jahonning iqtisodiy rivojlangan
davlatlarida xizmat ko‘rsatish sohalari va sanoat (ayniqsa, uning fan-talab
zamonaviy tarmoqlari) milliy iqtisodiyotda asosiy o‘rin egallaydi.

Rivojlanayotgan davlatlar uchun esa undiruvchi soha (qishloq
xo‘jaligi va tog‘-kon sanoati) asosiy iqtisodiy sektor sifatida
namoyon bo‘ladi (24-rasm).

Qishloq xo‘jaligi, sanoat va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining
iqtisodiyotda tutgan o‘rniga ko‘ra davlatlarni turli guruhlarga
ajratish mumkin.

Hozirda jahon davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holatiga ko‘ra agrar
( iqtisodiyotning tarmoq tarkibida qishloq xo‘jaligi va u bilan bog‘liq ishlab
chiqarish tarmoqlari salmog‘i yuqori bo‘lgan), industrial ( iqtisodiyotning
tarmoq tarkibida sanoat va qurilish sohalari salmog‘i yuqori bo‘lgan ) va
postindustrial ( iqtisodiyotning tarmoq tarkibida uchlamchi va to‘rtlamchi
sektor tarmoqlari salmog‘i yuqori bo‘lgan ) tiplarga ajratiladi.
Agrar Industrial Postindustrial

Shu bilan birga, iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi va sanoat
salmog‘ining nisbatiga ko‘ra, agrar-industrial yoki industrial-
agrar davlatlar ham ajratiladi.
Agrar-industrial Idustrial-agrar

Senegal agrar,

Braziliya industrial,

Germaniya postindustrial,

O‘zbekiston industrial-agrar,

Kambodja agrar-industrial davlatlarga misol bo‘la oladi.

Jahon xo‘jaligining yagona tizim sifatida rivojlanishi xalqaro mehnat
taqsimoti ga tayanadi.

Davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rniga ijtimoiy-iqtisodiy va
texnologik taraqqiyoti, iqtisodiy-geografik o‘rin xususiyatlari (birinchi
navbatda, xalqaro ahamiyatdagi dengiz yo‘llariga nisbatan joylashuvi),
tabiiy sharoiti va resurslari, aholining xo‘jalik an’analari, arzon va sifatli
ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi kabi omillar katta ta’sir ko‘rsatadi.

Xalqaro mehnat taqsimoti jarayonida mamlakatlarning xalqaro
ixtisoslashuv tarmoqlari, ya’ni katta hajmda eksportga mahsulot ishlab
chiqaruvchi tarmoqlar shakllangan.

Masalan, Yaponiya jahonda radioelektronika, robototexnika,
avtomobil va dengiz kemalari eksporti bo‘yicha peshqadam
bo‘lsa,

Saudiya Arabistoni, Liviya, Jazoir, Kuvayt kabi davlatlar yoqilg‘i
xomashyosining asosiy eksportyorlari hisoblanadi.

Peru, Zambiya va Kongo Demokratik Respublikasi mis rudasi va misni,

Burundi va Uganda esa kofeni jahon bozoriga katta miqdorda olib kiradi.

Rivojlanayotgan davlatlar ko‘p hollarda qishloq xo‘jaligi, tog‘-kon
sanoatiga, rivojlangan davlatlar esa fantalab qayta ishlovchi
sanoat tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish sohalariga ixtisoslashgan.

Marokash jahon bozoriga asosan fosforit, sitrus mevalar taklif
qilsa,

AQSH turli mashinalar (stanoklardan tortib uchuvchi apparatlargacha),
plastmassa buyumlari kabi sanoat mahsulotlari hamda transport, axborot-
kommunikatsion xizmatlar eksporti bilan alohida ajralib turadi.

Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi uning xalqaro
ixtisoslashuviga katta ta’sir ko‘rsatadi, ixtisoslashuv tarmoqlari
esa uning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini ko‘rsatib beradi.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y. Nazaraliyeva – Geografiya
(Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim markazi, 2022
•
@ edurtm_uz

J ahon xo‘jaligi v a xalqaro mehnat t aqsimot iБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Milliy xo‘jaliklar umumlashgan holda jahon xo‘jaligi sifatida shakllanishi XVI-XVII asrlar, ya’ni Buyuk geografik kashfiyotlar davriga borib taqaladi. Ushbu tarixiy davrda qimmatbaho toshlar, metallar, ziravorlar va qullar bilan xalqaro savdo tez rivojlangan edi.

Jahon xo‘jaligi shakllanishi va rivojlanishi ishlab chiqarish tarmoqlari rivoji bilan bog‘liq (22-rasm).

Ma’lumki, jahon iqtisodiyoti uchun XVIII asrgacha bo‘lgan davrda qishloq xo‘jaligi yetakchi tarmoq hisoblangan.

Похожие

Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimoti

XALQARO MEHNAT

Jahon iqtisodiyoti va xalqaro integratsiya jarayonlari

Jahon xoʻjaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar

Jahon iqtisodiyoti markazlari va xalqaro integratsiya jarayonlari