logo

LOTIN AMERIKASI

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

13140.133789062 KB
LOTIN AMERIKASI  •
Dunyoning  yirik  siyosiy-geografik  
mintaqalaridan  biri  –  Lotin Amerikasi  – 
Yerning  G‘arbiy  yarimsharida  joylashgan 
 bo‘lib, Amerika  qit’asidagi AQSH,  
Kanada  davlatlari  va  Grenlandiya  
orolidan  tashqari  barcha mamlakatlarni  
o‘z  ichiga  oladi. Aholisining  aksariyat  
qismi  qadimgi  lotin  tili  negizida  
vujudga  kelgan  ispan  va  portugal  
tillarida  so‘zlashayotganligi  bois  bu  
mintaqa  Lotin  Amerikasi  deb  ataladi.  •
Lotin  Amerikasining  siyosiy  xaritasida  hozirgi  
kunda  33  ta  mustaqil davlat  hamda  qator  
mustamlakalar  mavjud.  Uning  hududida  bir  
necha kichikroq  mintaqalar  ham  ajratiladi.  
Jumladan,  Shimoliy  Amerika  materigining  
AQSHdan  janubdagi  qismi  va  Karib  
dengizidagi  orollarda joylashgan  davlatlar  
O‘rta  Amerika  (Mezoamerika)  mintaqasini  
tashkil  etadi.  Bu  regiondagi  davlatlar  orasida  
hududi,  aholisi  va  iqtisodiy salohiyati  bilan  
Meksika  alohida  ajralib  turadi.   •
O‘rta  Amerikaning Meksikadan  boshqa  davlatlari  Karib  dengizi 
 akvatoriyasi,  uning  tabiiy resurslari  va  transport  yo‘llari  bilan  
tarixan  chambarchas  bog‘liqligi  sababli,  Karib havzasi davlatlari 
 deb  ham  yuritiladi.  Materikda, Meksikadan  janubi-sharqqa  
tomon  joylashgan  7  ta  davlat  (Beliz,  Gvatemala,  Salvador,  
Gonduras,  Nikaragua,  Kosta-Rika,  Panama)  Markaziy Amerika  
deb  nomlanadi.  Karib  dengizidagi  13  ta  orol  mamlakatlar, o‘z  
navbatida,  Vest-Indiya  umumiy  nomi  ostida  birlashtiriladi.  
Janubiy  Amerika  materigida  esa  12  ta  mustaqil  davlat  va  1  ta  
mustamlaka (Fransiya  Gvianasi)  joylashgan.  Janubiy  Amerikada 
 Lotin  Amerikasidagi  okeanga  chiqish  imkoniyati  bo‘lmagan  2  
ta  davlat  joylashgan  bo‘lib, bular  Boliviya  va  Paragvaydir.  •
Hududi  kattaligi  jihatidan  Braziliya  (jahon  mamlakatlari  orasida 5-o‘rin),  
Argentina  (8-o‘rin),  Meksika,  Peru,  Venesuela  va  Kolumbiya  ajralib  
turadi.  Vest-Indiyada  “mitti”  davlatlar  sa  ga  mansub  bir necha  davlatlar  ḁ
joylashgan.  Lotin  Amerikasidagi  aksariyat  davlatlarida prezidentlik  
respublikasi  boshqaruv  shakli  joriy  etilgan.  Vest-Indiyadagi  ayrim  kichik 
 davlatlar  hamda  Markaziy  Amerikada  joylashgan  Beliz Britaniya  
Hamdo‘stligi  tarkibidagi  konstitutsiyaviy  monarxiyalar  bo‘lib, rasman  
ularning  davlat  rahbari  Buyuk  Britaniya  qirolichasi  Yelizaveta  II  
hisoblanadi.  Braziliya, Argentina,  Meksika,  Venesuela  singari  yirik 
davlatlar  hamda  Karib  dengizidagi  2  ta  kichik  oroldan  iborat  Sent-Kits 
va  Nevis  mamlakati  federativ  davlat  tuzilishiga  ega.  Mintaqaning  
qolgan  mamlakatlari  unitar  tuzilishga  ega. •
Lotin  Amerikasining  g‘arbiy  qismida  Kordilyera  va  And  tog‘lari bir  necha  ming 
 kilometrga  cho‘zilgan.  Meksika,  Markaziy  Amerika davlatlari,  Kolumbiya,  
Ekvador,  Peru,  Boliviya,  Chili  mamlakatlari-ning  hududini  asosan  shu  tog‘lar  
egallaydi.  Venesuela  bilan  Paragvay  davlatlari  ham  qisman And  tog‘lari  bilan  
band.  Shuningdek,  Karib  dengizidagi  orol  mamlakatlarining  yer  yuzasi  ham  
ko‘proq  tog‘li ko‘rinishga  ega.  Braziliya, Argentina,  Urugvay,  Surinam,  Gayana  
kabi davlatlar  hududi,  asosan,  tekislik  va  parchalangan  yassi  tog‘liklardan iborat.  
Kordil yera-And  tog‘lari  va  Karib  dengizidagi  orollar  seysmik va  vulqonik  
jihatidan  Yer  yuzidagi  eng  faol  mintaqalar  qatoriga  kiradi.  Shuning  uchun  Lotin 
 Amerikasidagi  tog‘li  mamlakatlarda  kuchli  zilzilalar  vaqti-vaqti  bilan  sodir  
bo‘ladi.  Masalan,  2010-yili  Chili, 2012-yili  Gvatemala,  2010-yili  Gaitida  ro‘y  
bergan  kuchli  zilzilalar falokatli  ziyon  yet kazgan  edi.  •
Lotin  Amerikasining  ba’zi  davlatlari  turli  foydali  qazilmalari ning jahon  
xo‘jaligi  miqyosida  ahamiyatli  zaxiralariga  ega.  Jumladan, neft-gaz  
resurslariga  Venesuela,  Meksika,  temir  rudalariga  Braziliya, Kuba,  
Venesuela,  boksit  (alyuminiy)  rudalariga  Yamayka,  Braziliya, Venesuela,  
Gayana,  Surinam,  misga  Chili,  Peru,  nikelga  Kuba,  litiy, qalay  va  
mineral  tuzlariga  Boliviya,  tabiiy  selitraga  Chili,  qimmatbaho  toshlarga  
Kolumbiya  boy  hisoblanadi.  Hududi  asosan  issiq  iqlim mintaqalarida  
joylashganligi  bois  Lotin  Amerikasi  agroiqlim  resurslariga  boy,  
dehqonchilik  ishlari  esa  bu  yerda  yil  bo‘yi  davom  etadi. Lekin  O‘rta  
Amerikada  tropik  to‘fonlar  tez-tez  sodir  bo‘lib,  aholi va  xo‘jalikka  
katta  ziyon  yetkazadi.  Iqlimi  sernamligi  hisobiga  Lotin Amerikasi  suv  
va  gidroenergiya  resurslari  bilan  yaxshi  ta’minlangan. Mintaqadagi  qator 
 davlatlar  o‘rmon  resurslariga  juda  boy,  bu  borada Braziliya,  
Kolumbiya,  Venesuela  yetakchi  hisoblanadi. •
Lotin  Amerikasi  davlatlarida,  2017-yil  holatiga,  jami  650  
millionga yaqin  aholi  yashaydi,  va  bu  Yer  shari  aholisining  8,5  
foizini  tashkil qilmoqda.  O‘tgan  asrda  Lotin Amerikasida  aholining 
 tabiiy  ko‘pa yishi “demografik  portlash”  bosqichini  kechirib,  
mintaqa  aholisi  va  uning jahon  aholisi  tarkibidagi  ulushi  yuqori  
sur’atlar  bilan  o‘sib  kelgan. Hozirgi  davrga  kelib  esa,  Lotin  
Amerikasi  mamlakatlari  tug‘ilish  darajasi  asta-sekin  pasayishi  
bilan  tavsifl anadigan  demografik  o‘tishning  3-bosqichini  
kechirmoqda.  Kuba,  Urugvay  va  Argentina  esa  demografik  o‘tish  
jarayonini  yakunlab,  aholi  tabiiy  ko‘payishining  past darajasi  bilan 
 ajralib  turibdi.  •
Aholi  soni  jihatidan  mintaqada  Braziliya  (206  mln,  2016-y.,  
jahon  bo‘yicha  5-o‘rin)  va  Meksika  (121  mln,  2015-y.,  
jahon  bo‘yicha 11-o‘rin)  yetakchilik  qilmoqda.  Shuningdek,  
Kolumbiya,  Argentina,  Venesuela  va  Peru  kabi  
mamlakatlarning  aholisi  soni  20–50  mln  kishi oralig‘ida.  Shu 
 vaqtning  o‘zida,  Vest-Indiyadagi  ayrim  “mitti”  orol  
davlatlarida  aholi  soni  0,5  mln  kishiga  ham  yetmaydi.  •
Lotin  Amerikasi  aksariyat  davlatlari  yuqori  urbanizatsiyalashgan 
mamlakatlar  guruhiga  mansub.  Xususan,  shaharlashuv  ko‘rsatkichi 
Argentina,  Venesuela  va  Urugvayda  90  foizdan,  Braziliya  va  Chilida  80  
foizdan  oshadi.  Lotin  Amerikasining  Mexiko,  San-Paulu,  Rio-de-Janeyro,  
Lima,  Buenos-Ayres,  Santa-fe-de-Bogota  singari  eng  yirik shaharlari  
negizida  jahon  miqyosida  eng  yiriklari  qatorida  joy  olgan shahar  
aglomeratsiyalari  vujudga  keldi.  Lekin  bu  “gigant”  shaharlarda  millionlab  
odamlar  qishloq  joylardan  kelib,  juda  katta  maydonlarni egallagan  xarob  
massivlarda  turmush  kechirmoqda.  Masalan,  Braziliyaning  Rio-de-Janeyro  
va  San-Paulu  shaharlaridagi  Favela  deb  ataladigan  bunday  kvartallar  
odatda  “soxta”  urbanizatsiyaning  tipik  misollari  tariqasida  keltiriladi.  
Bunday,  shartli  ravishdagi  shahar  joylarida  ijtimoiy  va  ekologik  muhit  
muammoli  bo‘lishi  tabiiy  hol.  •
Lotin  Amerikasi  davlatlarining  ko‘pida  davlat  tili  sifatida  
ispan  tili  qabul  qilingan  (15-rasm).  Hududining  maydoni  va 
aholisi  soni  bo‘yicha  subregionda  yetakchi bo‘lgan  
Braziliyada  davlat  tili  va  muomaladagi  asosiy  til  –  portugal  
tili.  Gaiti,  Gviana  va  ayrim  orol  mamlakatlarida  davlat tili  
fransuz,  Janubiy  Amerikadagi  Gayana, Markaziy  Amerikadagi  
Beliz  hamda  Vest-Indiya ning  qator  mamlakatlarida  esa  bu 
funksiyani  ingliz  tili  bajaradi.  Shuningdek, Janubiy  
Amerikadagi  Surinam  davlatida  va Karib  dengizidagi  ba’zi  
mamlakatlarda  niderland  (golland)  tili  keng  qo‘llaniladi.  Lotin 
Amerikada  Rim-katolik  cherkovi  nasroniylari  ko‘pchilikni  
tashkil  qiladi  va  bu  mintaqa  katoliklar  soni  bo‘yicha  
dunyoda  yetakchidir.  Inglizzabon  mamlakatlarida  protestantlik, 
 “Gviana  uchburchagi” mamlakatlarida  esa  induizm  va  islom  
dinlari  keng  tarqalgan.   •
Lotin  Amerikasi  mamlakatlari  xalqaro  ixtisoslashuvi,  eng  avvalo, 
yoqilg‘i,  konchilik,  metallurgiya  sanoati  hamda  ko‘p  tarmoqli  
qishloq xo‘jaligi  bilan  bog‘liq.  Hozirgi  davrda  ayrim  mamlakatlar  
uchun  mashinasozlik  ham  muhim  ishlab  chiqarish  tarmog‘iga  
aylandi.  Yoqilg‘i sanoatida  asosiy  eksportbop  ahamiyat  neft  va  neftni 
 qayta  ishlash  sanoatiga tegishli bo‘lib, iqtisodiyotning bu tarmog‘i, eng 
avvalo, Venesuela  bilan  Meksikada  yuqori  darajada  rivojlangan.  
Shuningdek,  Ekvador, Boliviya  davlatlarida  ham  neft-gaz  sanoati  
rivojlanib  bormoqda.  Oxirgi yillarda  Lotin  Amerikasi  
mamlakatlarining  umumiy  eksporti  tarkibida neft  va  neft  mahsulotlari 
 ulushi  20  foizdan  ko‘proq  bo‘lmoq da.  Lotin Amerikasi  
mamlakatlariga  jahon  yoqilg‘i  eksporti  umumiy  hajmining  8 foizga  
yaqin  qismi  to‘g‘ri  keladi. •
Mashinasozlik  sanoati,  asosan,  Braziliya,  Meksika  va  
Argentinada yaxshi  rivojlangan  bo‘lib,  jahon  xo‘jaligi  
miqyosida  ko‘proq  avtomobilsozlik,  elektronika  va  
elektrotexnika  tarmoqlariga  ixtisoslashgan.  Bu mamlakatlar  
uchun  yengil  avtomobillar  eng  asosiy    eksportbop  
mahsulotga  aylangan.  Lotin  Amerikasining  eng  yirik  
davlatlarida  mashinasozlikning  yaxshi  rivojlanishi  uchun  
metallurgiya  bazasining  yaxshi rivojlanganligi,  arzon  va  
nisbatan  malakali  ishchi  kuchi,  yirik  ichki  bozorining  
mavjudligi,  rivojlangan  davlatlar,  eng  avvalo,  AQSHning  
yirik korporatsiyalari  bilan  hamkorligi  muhim  sanaladi. •
Qishloq  xo‘jaligi  ham  Lotin  Amerikasi  mamlakatlarning  xalqaro 
ixtisoslashuvini  ko‘p  jihatdan  belgilaydi.  Shakarqamish,  kofe,  
banan,kakao,  soya  va  paxta  yetishtirish  Lotin  Amerikasi  
mamlakatlari  qishloq  xo‘jaligining  eksportga  yo‘naltirilgan  eng  
muhim  tarmoqlari  hisoblanadi.  Shakarqamish  ko‘proq  Vest-Indiya  
orollari  hamda  Janubiy Amerikaning  shimoliy  hududlarida  issiq  va 
 fasliy  nam  iqlim  sharoi-tida yetishtiriladi.  Ayniqsa,  Braziliya  va  
Kuba  iqtisodiyoti  uchun  shakarqamish  yetishtirish  va  eksport  
qilish  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Bu ikki  davlat  shakar  eksporti  
bo‘yicha  dunyo  bo‘yicha  yetakchi  o‘rinlarni  egallaydi.   •
Kofe  eksporti  bo‘yicha  jahonda Braziliya  yetakchilik  qiladi.  Braziliya 
yassitog‘ligining  janubi-sharqiy  yonbag‘irlarida  kofe  plantatsiyalari  katta 
maydon  egallaydi  (16-rasm).  Meksika qo‘ltig‘i  va  Karib  dengiziga  
ro‘para  bo‘lib  turgan  Meksika,  Markaziy Amerika  davlatlari  va  
Kolumbiyaning tog‘  oldi  (500–1500  m)  hududlarida ham  kofe  
yetishtirishga  ixtisoslashgan yirik  qishloq  xo‘jalik  rayonlari  shakllangan.  
Bu  yerda  yetishtiriladigan  “arabika”  navli  kofe  jahon  bo‘yicha eng  
sifatli  va  qimmatbaho  hisoblanadi.   •
Banan  Lotin  Amerikasiga  Osiyodan  olib  kelinib,  o‘tgan  asrning 
boshida  Markaziy Amerika  davlatlarida  eng  asosiy  qishloq  xo‘jalik 
 ekiniga  aylandi.  Hozirgi  kunda  Braziliya,  Ekvador,  Kosta-Rika,  
Meksika, Kolumbiya  eng  ko‘p  banan  yetishtiradi,  bananlarni  
eksport  qilishda  esa Ekvador  va  Kosta-Rika  peshqadamlik  
qiladilar.  Banan  plantatsiyalari ko‘proq  Tinch  okeani  qirg‘oqlarida  
joylashgan. Soya  yetishtirish  va  eksport  qilish  bo‘yicha  Lotin  
Amerikasi  davlatlari  ichida  Braziliya,  Paragvay  va  Argentina,  
kakao  Braziliya,  Ekvador va  Dominikana  Respublikasida,  paxta  
esa  Braziliya,  Paragvay,  Meksika va  Argentina  tomonidan  ko‘p  
eksport  qilinadi.  •
Xalqaro  dengiz  transport  tizimida  alohida  o‘rin  tutadigan  
Panama kanali    ikkita  materik,  ya’ni  Shimoliy  va  Janubiy 
Amerikada  joylashgan Panama  davlati  hududidan  o‘tadi.  Bu  
kanal  Atlantika  okeani  havzasiga tegishli  Karib  dengizi  bilan  
Tinch  okeanini  tutashtiradigan,  eng  serqatnov  dengiz  
yo‘llardan  biri  hisoblanadi.  Panama  davlati,  o‘z  navbatida, 
dengiz  kompaniyalari  uchun  past  stavkadagi  soliqlarni  joriy  
qilib,  jahon  bo‘yicha  eng  katta  dengiz  flotiga  ega  mamlakatga 
 aylandi.  Bunga, asosan,  xorijiy  transport  kompaniyalarning  
rasman  Panamada  ro‘yxatdan  o‘tganligi  hisobiga  erishilgan. •
Ma’lumki,  Lotin  Amerikasi  davlatlari  rivojlanayotgan  mamlakatlar 
blokiga  mansub.  Mintaqa  umumiy  YIMning  2/3  qismi  to‘g‘ri  
keladigan  Braziliya,  Meksika  va  Argentina  tayanch rivojlanayotgan 
davlatlar guruhiga  kiradi.  Shuningdek,  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishi 
 va  aholi  turmush  darajasining  nisbatan  yuqori  ko‘rsatkichlari  
mintaqa  mamlakatlari orasida  Chili,  Urugvay,  Barbados  va  
Bagama  orollariga  xos.  Mintaqaning  eng  sust  rivojlangan  davlati  
esa  Gaiti  Respublikasi  hisoblanadi.  •
Iqtisodiy  geograB k  o‘rni,  ijtimoiy-iqtisodiy  salohiyati,  xalqaro  
ixtisoslashuvi,  aholining  irqiy,  etnik  va  din  tarkibi  xususiyatlari  
hamda  davlatlararo  iqtisodiy  integratsiya  jarayonlarini  hisobga  olgan  
holda,  Lotin Amerikasi  quyidagi  7  ta  subregionga  ajratiladi:
•
-  Meksika;
•
-  Markaziy  Amerika  (Beliz,  Gvatemala,  Salvador,  Gonduras,  
Nikaragua,  Kosta-Rika,  Panama);
•
-  Vest-Indiya  (Karib  dengizidagi  orol  mamlakatlar);
•
- And  mamlakatlari  (Venesuela,  Kolumbiya,  Ekvador,  Peru,  Boliviya, 
Chili);
•
-  “Gviana  uchburchagi”  (Gayana,  Surinam,  Fransiya  Gvianasi);
•
-  Braziliya;
•
-  La-Plata  mamlakatlari  (Argentina,  Urugvay,  Paragvay).

LOTIN AMERIKASI

• Dunyoning yirik siyosiy-geografik mintaqalaridan biri – Lotin Amerikasi – Yerning G‘arbiy yarimsharida joylashgan bo‘lib, Amerika qit’asidagi AQSH, Kanada davlatlari va Grenlandiya orolidan tashqari barcha mamlakatlarni o‘z ichiga oladi. Aholisining aksariyat qismi qadimgi lotin tili negizida vujudga kelgan ispan va portugal tillarida so‘zlashayotganligi bois bu mintaqa Lotin Amerikasi deb ataladi.

• Lotin Amerikasining siyosiy xaritasida hozirgi kunda 33 ta mustaqil davlat hamda qator mustamlakalar mavjud. Uning hududida bir necha kichikroq mintaqalar ham ajratiladi. Jumladan, Shimoliy Amerika materigining AQSHdan janubdagi qismi va Karib dengizidagi orollarda joylashgan davlatlar O‘rta Amerika (Mezoamerika) mintaqasini tashkil etadi. Bu regiondagi davlatlar orasida hududi, aholisi va iqtisodiy salohiyati bilan Meksika alohida ajralib turadi.

• O‘rta Amerikaning Meksikadan boshqa davlatlari Karib dengizi akvatoriyasi, uning tabiiy resurslari va transport yo‘llari bilan tarixan chambarchas bog‘liqligi sababli, Karib havzasi davlatlari deb ham yuritiladi. Materikda, Meksikadan janubi-sharqqa tomon joylashgan 7 ta davlat (Beliz, Gvatemala, Salvador, Gonduras, Nikaragua, Kosta-Rika, Panama) Markaziy Amerika deb nomlanadi. Karib dengizidagi 13 ta orol mamlakatlar, o‘z navbatida, Vest-Indiya umumiy nomi ostida birlashtiriladi. Janubiy Amerika materigida esa 12 ta mustaqil davlat va 1 ta mustamlaka (Fransiya Gvianasi) joylashgan. Janubiy Amerikada Lotin Amerikasidagi okeanga chiqish imkoniyati bo‘lmagan 2 ta davlat joylashgan bo‘lib, bular Boliviya va Paragvaydir.