logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. MARKAZIY ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI

MARKAZIY ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

2768.958984375 KB
Скачать
MAVZU: MARKAZIY ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI . REJA 1. Ма rkaziy asab tizimi haqida ma’lumot 2. Orqa miya tuzilishi va yoshga oid xususiyatlari 3. Bosh miya va uning qismlari Nervning tuzilishi. Asab tizimi neyronlar deb ataluvchi nerv hujayralaridan iborat. Neyron nerv hujayrasining tanasi va hujayra o’simtalaridan iborat. Nerv hujayrasining o’siklari ikki xil bo’ladi: a) kalta, sershox o’siklar – dendritlar va b) juda uzun o’sik – akson. Akson markaziy asab tizimidan to ishlovchi organgacha boradi. Nihoyat, nervlarning uchlarida oxirgi apparatlar deb ataluvchi maxsus tuzilmalar yoki retseptorlar ham bor. Oxirgi apparatlar nerv tolasini muskul, bez yoki boshqa organlar bilan bog’laydi. Retseptorlar markazga intiluvchi nervlarning ta’sirotini sezuvchi uchlaridir. Kalta o’siklar – dendritlar ayrim nerv hujayralarini bir-biriga bog’laydi va markaziy asab tizimidan tashqariga chiqmaydi. Juda uzun o’sik, ya’ni akson esa, bosh miyadan yoki orqa miyadan, ishlovchi organgacha boradi. Organizmda ko’radigan nervlarimiz qo’zg’alishi markaziy asab tizimiga o’tkazadigan yoki markaziy asab tizimidan gavdaning turli qismlariga o’tkazadigan aksonlardan iborat. NEYRONNING TUZILISHI VA UNING A’ZOLARI. • 1-sezuvchi (sensor) neyron, • 2-aksek, • 3-dendrit, • 4-sinaps, • 5-kapillyar, • 6-astrosit (gliya), • 7-neyron to’ri, • 8-aksek, • 9-oligodendrosit, • 10-miyelin parda, • 11-sinaps, • 12-harakatlantiruvchi (motor) neyron. Asab tizimi ikki qismdan iborat: markaziy va periferik asab tizimi. Markaziy nerv tizimiga bosh va orqa miya kiradi. Markaziy asab tizimining segmentar, ya’ni quyi qismiga orqa miya va bosh miyaning pastki qismlari, ya’ni uzunchoq miya, Varoliy ko‘prigi, o‘rta va oraliq miya hamda miyacha kiradi. Markaziy asab tizimining yuqori, ya’ni segment usti qismiga bosh miya yarim sharlari va ularning po‘stloq qismi kiradi. Periferik asab tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi, harakatlantiruvchi asab tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar hamda umurtqa pog‘onasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunchalari kiradi. Bajaradigan vazifasiga ko‘ra, ham asab tizimi ikki qismga bo‘linadi: somatik va vegetativ asab tizimi. Somatik asab tizimi odam tanasining sezgi organlari, skelet muskullari ishini boshqarsa, vegetativ asab tizimi ichki organlar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish va oshqozon hamda ichki sekretsiya bezlari) ishini boshqaradi. Nervlar qo‘zg‘alishni qay tomonga o‘tkazishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi. Bir guruh nervlar qo‘zg‘alishni markaziy asab tizimidan ishlovchi organlarga o‘tkazadi. Ular xarakatlantiruvchi nervlar deb ataladi. Ikkinchi guruh nervlar ko‘zg‘alishni tanamizninig turli qismlaridan va turli organlardan markaziy asab tizimiga o‘tkazadi. Ular birinchi guruh nervlardan farq qilib, sezuvchi nervlar deb ataladi. Nerv tolalarining xususiyatlari Nervning nisbiy charchamasligi Qo’zg’aluvchanlik Nervda moddalar almashinuviO’tkazuvchanlik Qo’zg’aluvchanlikQo’zg’alishning o’tish tezligi O’tkazuvchanlik Ta'sirotni ikki tomonlama o’tkazish Ta'sirotni alohida (izolyatsiyalab) o’tkazish Nervda moddalar almashinuvi Nerv tolalarida moddalar almashinuvi ancha sust o’tadi va juda kam issiqlik hosil bo’ladi. So’nggi yillarda o’tkazilgan tekshirishlar natijasida nervlarning to’xtovsiz kislorod iste'mol qilib karbonat angidrid chiqarib turishi isbotlandi. Nerv qo’zg’alganda kislorodni iste'mol qilishi va karbonat angidrid chiqarishi ko’payadi, shu sababli bu vaqtda issiqlik hosil bo’lishi ham bir oz ko’payadi. Bitta impuls nerv bo’ylab 1 sm harakat qilganda nervdan 10-12 kaloriya issiqlik ajralib chiqadi. Nervning nisbiy charchamasligi. • Nerv deyarli charchamaydi. N.E.Vvedenskiy 1884 yilda tajriba o’tkazib, nerv juda uzoq (9-12 soat) ta'sirlanganida ham uning charchamasligini isbotladi. Nervning nisbiy charchamasligi unda moddalar almashinuvining sustligi va quzg`alishning balandligiga bog’liq bo’lib, uning faoliyati uchun katta ahamiyatga egadir. N.E.Vvedenskiy o’z tajribasida muskul-nerv preparatining nervga ta’sir etdi, lekin muskulga impuls boradigan yo’lni to’sib qo’ydi, natijada qo’zg’alish to’lqini muskulga o’tmadi. Nervga 12 soat uzluksiz ta’sir etilgandan keyin u nervning o’tkazuvchanligini tikladi, natijada muskul qisqardi. Nerv charchamagandagina muskul qisqara olar edi, albatta. • Ammo, nerv umuman charchamaydi deb o’ylash noto’g’ri bo’ladi. Nerv ishlab turganda uning fiziologik xossalari bir qancha o’zgarishlarga uchraydi: refrakter faza uzayadi, qo’zg’alishning o’tish tezligi kamayadi va hakazo. Ta'sirotlarning sinapslarda o’tkazilish mexanizmi. MARKAZIY Markaziy sinapslar bir neyron tanasi yoki dendritining ikkinchi neyron aksoni bilan tutashgan joyi Sinaps PERIFERIK Periferik sinapslar akson bilan ishchi organ (muskul, bez)ning tutashgan joyidir 2.Markaziy asab tizimini tuzilishi MAT BOSH Stvol Yarimsharlar ORQA Orqa miya Bosh miya qismlari Uzunchoq Miya kuprigi O`rta miyaOraliq miyaMiyacha KEYINGI MIYA. Keyingi miya uzunchoq miya bilan Varoliy ko’prigidan iborat . Uzunchoq miyaning asosiy funksiyalari unda hayot uchun muhim markazlarning borligidan kelib chiqadi. Bundan tashqari, orqa miyadan markazga intiluvchi yo’llar, shuningdek bosh miyaning yuqoridagi bo’limlaridan markazdan qochuvchi yo’llar keyingi miya orqali o’tadi. Uzunchoq miyadagi ba’zi nerv hujayralarining o’siqlari orqa miyaning turli bo’limlariga boradi va uzunchoq miya bilan orqa miyani bir-biriga bog’laydi. Boshqa nerv hujayralarining o’siqlari esa, uzunchoq miyadan kelib chiqib, bosh miya nervlarini hosil qiladi. Uzunchoq miyada nerv hujayralarining to’plamidan vujudga keladigan markazlar muhim reflektor aktlarni yuzaga chiqaradi. O’rta miya O’rta miya uzunchoq miyaning oldida joylashgandir. O’rta miyada nerv hujayralarining kattagina to’plami bor. Nerv hujayralari shu yerda yadrolarni yoki markazlarni hosil qiladi. Bu yadrolar sezuvchi va harakatlantiruvchi (effektor) yadrolarga bo’linadi. Harakatlantiruvchi yoki effektor yadrolar muskullar tonusiga, binobarin, odam yoki hayvonning hamma harakatlariga bevosita ta’sir etadi. Keyingi miyaning funksiyalarini ko’zdan kechirganimizda, keyingi miyani o’rta miyadan ajratib qo’yish tufayli muskullar tonusining o’zgarishi bilan tanishgan edik. Bunday operasiyada yozuvchi muskullar tonusi oshib ketadi, hayvonning oldingi va keyingi oyoqlari taranglashib yoziladi, boshi orqasiga qayriladi. Agar shunday hayvon yonboshi bilan yotqizib qo’yilsa, shu holda yotaveradi. Oraliq miya • Oraliq miya o’rta miyaning davomi bo’lib, uning oldida turadi. Oraliq miya uch bo’limdan iborat: ko’ruv do’mboqlari, oqimtir jismlar va do’mboq osti sohasi. Markazga intiluvchi nervlarning hyech istisnosiz hammasi (orqa miyadan, uzunchoq miyadan va miyachadan boshlanuvchi maxsus neyronlar yordami bilan) ko’ruv do’mboqlariga bog’lanadi, shu sababli gavdamizning har bir retseptoridagi qo’zg’alish albatta ko’ruv do’mboqlariga keladi. • Afferent impulslarni talaygina qismi ko’ruv do’mboqlaridan bosh miya po’stloqlariga boruvchi maxsus tolalar orqali bosh miya po’stlog’iga o’tadi. Shunday qilib, sezishga taalluqli hamma signallar oldin ko’ruv do’mboqlaridan o’tadi va shundan keyingina bosh miya po’tlog’ining tegishli sohalariga kiradi. • Ko’ruv do’mboqlari zararlanganda sezuvchanlik kamayadi yoki butunlay yo’qoladi, bosh og’rig’i paydo bo’ladi, falaj kelib chiqadi, uyqu buziladi, quloq og’ir bo’lib qoladi, ko’z xira tortadi va hakazo. Miyacha Miyacha o’tkazuvchi yo’llar orqali markaziy asab tizimining deyarli hamma bo’limlari bilan bog’langandir. Miyachaning funksiyalari hayvonlar ustida tajriba qilib o’rganilgan. Miyacha funksiyalarini tekshirish uchun hayvonlarning miyachasi tamomila yoki qisman olib tashlangan. Miyachani olib tashlash yoki unga zarar yetkazish hayvonning harakatlariga va gavda vaziyatiga ta’sir etadi. Miyachaning faqat yarmi olib tashlanganda hayvonning o’sha tomondagi oyoqlari cho’ziladi, hayvon tura olmaydi va miyachasi zararlangan tomonga qarab yiqilib tushadi. Oradan bir necha kun o’tgach bu hodisalar ancha kamayib, hayvon o’rnidan turishi, yurishi va ayrim murakkab harakatlarni bajarishi mumkin. Hayvonning miyachasi olib tashlangan tomondagi harakatlargina birmuncha beo’hishov bo’ladi. Agar hayvonning miyachasi butunlay olib tashlansa, chuqur va jiddiy o’zgarishlar ro’y beradi. Bunda hayvon dastlabki kunlarda o’rnidan tura olmaydi va qanday bo’lmasin harakat qila olmaydi. Bir necha kundan keyin hayvon qisman harakat qila boshlaydi. Miyachani olib tashlash natijasida hayvon harakatlarida o’zgarishlar • Miyacha olib tashlangandan keyin dastlab muskullar tonusi juda ham kamayadi, natijada muskullar ilvillab qoladi. Miyacha faoliyati izdan chiqqanda muskullar tonusi shu tariqa buziladi. Ammo bir necha kundan keyin yozuvchi muskullar tonusi oshadi, qo’l-oyoq yoziladi, bosh orqaga qayriladi.Muskullar tonusining o’zgarishi (atoniya ). • Miyachasi olib tashlangan hayvon juda tez charchaydi. Sog’lom it kichik harakatlarni bemalol ado eta olsa, miyachasi olib tashlangan it shunday harakat qilish natijasida charchab qoladi. Hayvon arzimas harakatdan keyin shu qadar charchaydiki, yotib dam oladi. Modda almashinuvi juda ham kuchayib ketadi.Tez charchash (asteniya). • Miyachasi olib tashlangan hayvon titramasdan turolmaydi va boshini tutolmaydi. Itning miyachasi olib tashlangandan keyin u oyog’ini darrov ko’tara olmaydi; u oyog’ini ko’tarishdan oldin bir qancha tebranma harakatlar qiladi.Qo’l-oyoq va boshning titrashi (astaziya) • Miyachasi olib tashlangan it aniq, chaqqon, uyg’un harakatlar qila olmaydi. U oyoqlarini kerib, qoqilib-surilib va yiqilib turib yuradi. Yurganda oyoqlarini xuddi xo’rozga o’xshab yuqori ko’tarib tashlaydi, shu sababli bunday yurish xo’roz yurish deb ataladi. Odamning miyachasi zararlanganda ham shunday o’zgarishlar kelib chiqadi.Harakatlar koordinatsiyasining buzilishi (ataksiya). Bosh miya yarimsharlari Ma'lumki, katta yarim sharlar po’stlog’i va po’stloq osti tuzilmalarining muqarrar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan reflektor reaksiyalar - shartli reflekslardir. Demak, shartli reflekslar po’stloq faoliyatining, binobarin, oliy asab faoliyatining mazmunini, mohiyatini tashkil qiladi va organizmning xulq- atvorini belgilaydi. Miya po’stlog’ining faoliyati tufayli organizm uzluksiz o’zgarib turadigan tashqi muhit shart-sharoitlariga doimo bekamu-ko’st moslashadi, xilma-xil ta'sirotlarga nisbatan esa, eng qo’lay vaziyatni egallaydi. Hayvonot olamining evolyucion taraqqiyotida katta yarim sharlar po’stlog’i organizmning boshqa organlariga qaraganda keyinroq vujudga kelgan. Jumladan, zoologik silsilaning qo’yi bosqichlarida turadigan, past taraqqiy etgan umurtqali hayvonlarda katta yarim sharlar po’stlog’i taraqqiy etmagan. Miyaning kulrang moddasini hosil qiladigan asab hujayralari, dastavval, sudralib yuruvchilardagina paydo bo’ladi, Bularda miya po’stlog’ining asosiy qismini targil tana tashkil qiladi. Zoologik silsilada bir oz yuqoriroqda turadigan hayvonlarda miya po’stlog’i ancha tez taraqqiy etib boradi. Central Nervous System Brain : a mass of 100 billion neurons located inside the skull -Learning occurs as more and stronger connections are made between neurons Orqa miyaning tuzilishi. Orqa miya umurtka pogonasi kanalida joylashgan bulib, uzunligi katta odamlarda 40-45 sm, og‘irligi 30-40 gramm buladi. Orka miyada 13-14 mln. nerv xujayralari bor. Orka miya uch kavat parda bilan o‘ralgan. Tashki kattik, o‘rta o‘rgimchak to‘risimon parda va ichki yumshok kavat pardalar shular jumlasidandir. Orka miyaning yukori kismi birinchi bo‘yin umurtkasiga to‘g‘ri keladi va bosh miyaning pastki kismi bulgan uzunchok miyaga tutashadi. Pastki kismi 1-2 bel umurtkalari soxasida konus shaklida tugaydi. Keyin esa ip shaklida davom etadi. Orka miya 31-33 ta segmentdan iborat. Shulardan 8 ta buyin kismida, 12 ta kukrak, 5 ta bel, 5 ta dumgaza va 1-3 ta dum kismida buladi. Orqa miya o‘tkazuvchanlik va reflektorlik vazifasini bajaradi. Orqa miyaning reflektorlik funksiyasiga tizza refleksi misol bo‘ladi. Sonning to‘rtboshli muskullarining paylari bo‘ylab urilsa tizza bo‘g‘inidan boldir muskullarining cho‘zilishi yuzaga chiqadi. Bu refleksning yo‘li orqa miyaning 2-4 bel segmentlaridan o‘tadi. Bolalar hayotini dastlabki kunlarida tizza refleksini chaqirish juda oson, lekin, u boldir muskullarining cho‘zilishi bilan emas balki bukilishi bilan namoyon bo‘ladi, bu esa cho‘zuvchi muskullar tonusining, bukuvchi muskullar tonusidan past bo‘lishini ko‘rsatadi. Sog‘lom bolalar hayotining birinchi yilida refleks doimo yuzaga kelsada, u unchalik aniq namoyon bo‘lmaydi. ORQA MIYA JOYLASHUVI ORQA MIYA Kulrang modda odatda nerv hujayralarining jamlanishinidan hosil bo’lgan bo’lsa, oq moddasi nerv tolalarining jamlanishidan hosil bo’ladi. Kulrang moddaning oldingi shoxlarida harakat (markazga intiluvchi) neyronlarining tanalari joylashgan bo’lib, uning o’simtalari esa oldingi ildizlarni hosil qiladi. Keyingi shoxlarda esa markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi neyronlar orasidagi bog’lanishlarni bajaruvchi oraliq neyronlarning hujayralari joylashgan. Keyingi ildizlar esa tanalari orqa miyaning (umurtqa pog’onalari orasidagi) tugunlarida joylashgan sezuvchi (markazga intiluvchi) hujayralarning tolalaridan hosil bo’ladi. Keyingi ildizlar orqali qo’zg’alishlar periferiyadan orqa miyaga o’tkaziladi – bular sezuvchi ildizlardir. Oldingi ildizlar orqali qo’zg’alishlar orqa miyadan muskullarga va boshqa organlarga beriladi, bular harakat ildizlaridir. 3. Bosh miyaning o`sish va rivojlanishi Yosh Miyaning vazni, g Yosh Miyani vazni, g Yangi tug’ilgan bola 400 13 yosh 1300 1 yosh 800 15 yosh 1350 3 yosh 1170 18 yosh 1380 7 yosh 1250 Voyaga yetgan odam 1400 1 . Oliy asab faoliyati xakida tushuncha Oliy asab faoliyati fiziologiyasi - tirik organizmda kechayotgan fiziologik jarayonlar va ularni o‘rab turgan muhitda hayot kechirishga moslashishini ta’minlovchi jarayonlarni o‘rganadigan fan. Oliy asab faoliyati fiziologiyasi organizmida va bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘ida bajarilayotgan funksiyalar bo‘yicha qonuniyatlarni ochib beradi. Xulq-atvorning turli shakllarini, individual rivojlanish jarayonida tug‘ma va orttirilgan shakllarda bo‘lib, individ va turni saqlashga qaratilgan. Evolyusiyaning ma’lum bir davrida, markaziy asab tizimi orqali atrof-muhit yoki ichki muhit ta’sirlariga javob sifatidagi reflektor faoliyat paydo bo‘lgan. Nasliy mustahkamlangan reflekslar, oldindan o‘rgatilmagan ko‘rinishdagi xulq-atvorlar asosida yotadi OLIY NERV TIZIMI VAZIFASI • Oliy asab faoliyati fiziologiyasining vazifasi – tug‘ma xulq- atvor mexanizmlarini va uni o‘rganish jarayonlari bilan o‘zaro hamkorligini aniqlashdan iborat. Ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar I.M.Sechenovning ruhiy faoliyatning reflektorli asosi to‘g‘risidagi tushunchalaridan kelib chiqadi. Reflektor nazariya oqimida I.P.Pavlov, tug‘ma xulq-atvorni uta murakkab shartsiz reflekslar (instinktlar) yig‘indisi sifatida tushuntirgan. • Oliy asab faoliyati fiziologiyasining rivojlanishini qisqacha tarixi. Oliy asab faoliyati fiziologiyasi haqidagi ta’limotga nazar tashlasak, uning ildizlari qadimgi yunon faylasuflari Demokrit, Platon, Aristotel kabilarning dunyoqarashlariga borib taqaladi. Oliy asab faoliyatifiziologiyasi juda qadim zamonlardayoq insonlarni kasalliklarini oldini olish va davolash uchun ularni organizmini va organlarini faoliyatini o‘rganish uchun tibbiyot talablari tufayli yuzaga keldi. Ana shu sababli qadimgi Yunon va Rim hakamlari oliy asab faoliyati fiziologiyasini o‘rganganlar. I.P.Pavlov (1849-1936) I.M.Sechenov (1829-1905) Abu Ali Ibn Sino (980-1037) I.P.PAVLOV OLIY ASAB FAOLIYATINING ASOSCHISI • Po‘stloq faoliyatini o‘rganishda I.M.Sechenov va I.P. Pavlovning roli. Bosh miya faoliyatining reflektor tavsifga ega ekanligini dastlab, I.M.Sechenov o‘zining mashhur “Bosh miya reflekslari” asarida ta’riflab berdi va shu bilan oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotga zamin yaratdi. Keyinchalik po‘stloqning faoliyatini o‘rganish I.P.Pavlov zimmasiga tushdi. I.P.Pavlov po‘stloq faoliyatini atroflicha o‘rganib, oliy nerv faoliyati haqida materialistik ta’limot yaratdi. I.P.Pavlov asoslagan shartli reflekslar usuli katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faoliyatini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ana shu usul tufayli katta yarim sharlar fiziologiyasinihar tomonlama o‘rganish imkoniyati tug‘ildi. I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati haqidagi ta’limoti uchta materialistik prinsipdan: determinizm prinsipi; analiz va sintez prinsipi; tuzilish- struktura prinsiplaridan tashkil topgan. Demak, oliy asab faoliyati fiziologiyasi hayot hodisalarini mazmunini tushuntirishda, tirik organizmning fizik va kimyoviy jarayonlarni o‘rganishda, hayotiy jarayonlarni boshqarilish tadbirlarini ishlab chiqishda, aynan moddalar va gormonlar almashinuvi, irsiyat va organizmni maqsadli o‘zgarishini ta’minlashda ishtirok etadi. Oliy asab faoliyati fiziologiyasi quyidagi maqsadlarni: 1) tirik organizmdagi mo‘tadil funksiyalarni tinimsiz ravishda uzgaruvchi va rivojlanuvchi sharoitga bog‘liq holda bajarilish qonuniyatlarini o‘rganishni; 2) tirik organizmdagi funksiyalari tarixiy, filogenetik, xususiy va ontogenetik rivojlanishini va ularning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishni o‘z oldiga qo‘yadi. IBN SINO VA FAROBIY FIKRLARI IBN SINO uzining mashxur «TIB KONUNLARI» asarida reflekslarning yuzaga kelishi, ong, idrok va fikrlash bosh miya orkali boshkarilishi tugrisida tuxtalib utgan. Buyuk bobokalonimiz Farobiy uz goyalarida inson ongi va fikrlashi mukammal ekanligini va inson eng oliy mavjudot ekanligini kayd etib utadi. BOSH MIYA YARIM SHARLARI PUSTLOG’I 2.BIRINCHI VA IKKINCHI SIGNAL SISTEMALARI • Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasi, hayvonlarda esa faqat birinchi signal sistemasi mavjud. Odamning oliy nerv faoliyati o‘ziga xos anglash, abstrakt fikrlash; so‘zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliya-tining taraqqiyoti natijasida voqelikning ikkinchi signal sistemasi vujudga kelgan. Ikkinchi signal sistemasi so‘zlardan iborat bo‘lib, predmetlarning ayrim belgilarini farq qilish va ularni umumlashtirish, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni vujudga keltirish hususiyatiga ega.Tashqi muhitning ko‘rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlari orqali qabul qilinadigan ta’sirlari birinchi signal siste-masi bo‘lib, ular odam va yuksak hayvonlarda deyarli o‘xshash. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi . 1-2 SIGNAL TIZIMLARI • Odamda shartli refleks shartsiz ta’ssurot bilan mustahkamlanib borishi asosidagina emas, balki nutq yordamida ham hosil bo‘lishi mumkin. Masalan, boshlang‘ich maktab o‘quvchilarida qo‘ng‘iroq ovoziga javoban shartli refleks paydo bo‘lgandan so‘ng, shu ovoz o‘rniga og‘zaki yoki yozma shakldagi «qo‘ng‘iroq» so‘zi ishlatilsa, bola qo‘ng‘iroq ovoziga qanday reaksiya ko‘rsatgan bo‘lsa, ko‘ng‘iroq so‘zining o‘ziga ham birinchi martadayoq xuddi o‘shanday reaksiya ko‘rsatadi. Nutq faoliyati asosida shartli refleks hosil bo‘lishi odam oliy nerv faoliyatining sifat jihatidan o‘ziga xos bo‘lgan hususiyatidir. Shartsiz refleks asosida hosil bo‘ladigan aloqalar po‘stloq prosesslari harakatining qanday qonunlariga bo‘ysunsa, odam bosh miyasi po‘stlog‘ida nutq asosida yuzaga kelgan bog‘lanishlar ham xuddi o‘sha qonunlarga bo‘ysinadi. I.P.Pavlov ko‘rsatib o‘tganidek, oliy nerv faoliyatining faqat odamga xos bo‘lgan hususiyati, ya’ni birinchi signal sistemasi orqali tushadi-gan signallarni ajratib olib, mulohaza qilish va umumlashtirish qobiliyati ikkinchi signal sistemasiga bog‘liqdir. Mulohaza qilish va umumlashtirish birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o‘zaro ta’sir qilib turishi natijasidir. OLIY ASAB TIZIMI TIPLARI • Oliy nerv faoliyati bosh miya yarim sharlari va ularning po‘stlog‘ida joylashgan nerv hujayralari (nerv markazlari)ning normal funksiyasiga yoki ulardagi ko‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga hamda ularning bir-biriga munosabatiga bog‘liq. Shartli rekflektor faoliyati nerv sistemasining individual xossa-lariga bog‘liq, oliy nerv faoliyatini belgilab beruvchi shu xossalar yig‘indisi har bir organizmning irsiy hususiyatlariga va avvalo hayot tajribasiga bog‘liq bo‘lib, nerv sistemasining tipi deyiladi. I.P.Pavlov ko‘p yillik ilmiy kuzatishlari asosida miyaning nerv hujayralaridagi qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga va ularning bir-biriga munosabatiga ko‘ra odam oliy nerv faoliyati-ni 4 tipga bo‘lgan edi. OAF TIPLARI OAF TIPLARI • 1.Kuchli, ko‘zg‘aluvchan, muvozanatlashmagan, tip Xolerik. Bu tipda qo‘zg‘alish va tormozlanish kuchli, ammo muvozanatlashmagan, qo‘zg‘alish tormozlanishdan ustun turadi, bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar sekin paydo bo‘ladi, o‘rta o‘zlashtiradi, biror ishga tez kirishib, tez soviydi, emotsional reaksiyalari kuchli, bilar-bilmas javob berib o‘z fikrini maqullaydi, topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarib kelmaydi, sekin paydo bo‘lgan shartli reflekslar tez so‘nadi, maktab hayotiga qiyinchilik bilan ko‘nikadi, nutqi tez va qo‘pol, xarakteri o‘zgaruvchan, o‘z hissiyotlarini qiyinchilik bilan ushlaydi, qiziqqon, agressiv, tarbiyaga qiyinchilik bilan beriluvchi, faqat tarbiya asosidagina uzoq va tizimli ish faoliyatiga ega bo‘ladi. • 2.Kuchli, qo‘zg‘aluvchan, muvozanatlashgan, serharakat tip- Sangvinik. Bu tip nerv prosesslarining kuchliligi, ko‘zg‘alish va tormozlanishning muvozanatlashganligi va harakatchanligi bilan ta’riflanadi. Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar tez hosil bo‘lib, tez so‘nadi va tez tiklanadi, ular maktab hayotiga tez ko‘nikadi, o‘qish va yozishni tez o‘rganadi, namunali xulqqa ega bo‘ladi, darslarni a’lo o‘zlashtiradi, uyga berilgan vazifalarni o‘z vaqtida bajarib kelishga harakat qiladi, nutqi tez va ravon, so‘z boyligi ko‘p, aytilgan so‘zlarni tez ilg‘ab oladi, jonli, harakatlari tez, turli imo-ishoralar bilan o‘z fikrini ifoda qiladi va boshqa ijobiy xarakterlar bilan ajralib turadi . OAF TIPLARI • 3. Kuchli, qo‘zg‘aluvchan, muvozanatlashgan, kam harakat tip-Flegmatik. Bu tipda ko‘zg‘alish va tormozlanish kuchli, ammo ularning o‘rin almashinuvi sust. Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar sekin hosil bo‘ladi, tez so‘nadi va sekin tiklanadi, ular o‘qish, yozish va gapirishni tez o‘rganadilar, ularning xulqlari yaxshi, odobli, nutqlari sekin va ravon, his tuyg‘ulari past bo‘ladi. Bunday toifali insonlarda sekin xarakatlanish va uta yuvvoshlik kuzatiladi. OAF TIPLARI • 4. Nimjon yoki sust tip-Melanxolik. Bu tipda nerv prosesslari sustligi, kam qo‘z-g‘aluvchanligi va muvozanatlashmaganligi, ya’ni tormozlanish jarayonining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Bu tipga kiruvchi bolalar ish qobiliyati past, nutqi sekin, yaxshi rivojlanmagan, so‘z boyligi kam, qiyinchiliklardan qo‘rqadigan, tez charchaydigan, o‘qish, yozishni sekin o‘rganadigan, maktab hayotiga qiyinchilik bilan ko‘nikadigan, o‘z o‘rtog‘ining xarakteriga ixtiyorsiz mosla-shadigan, o‘zlashtirish past, xarakteri beqaror, maqsadsiz, diqqati beqarorligi bilan xarakterlanadi. Tarixda yashab ijod qilgan buyuk siymolar ham ma’lum tipga xos bo‘lganlar. Masalan: rus sarkardasi A.V. Suvorov xolerik temperamentiga, shoir A.S. Pushkin ham xolerik temperamentiga, sangvinikka shoir A.I. Gersen, Goncharov flegmatikka, fransuz filosofi Rene Dekart, ingliz olimi Charlz Darvin, polyak kompozitori Shopen melanxolik teperamentiga xos insonlar bo‘lishgan. OAF TIPLARI Asosiy adabiyotlar: I. Q.Sodiqov, S.X Aripova, G.A. Shaxmurova. Yosh fiziologiyasi va gigiyena. Toshkent. “Yangi asr avlodi”. – 2009 y. 314 b. II. Rajamuradov Z.T., Bozorov B.M. va boshqalar Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. Toshkent, “Tafakkur bo`stoni”-2013.-400b. III. Алматов К.Т., Л.С.Клемешева, А.Т.Матчанов, Ш.И.Алламуратов Улғайиш физиологияси. Тошкент, 2004. IV. M.S. Kuziyev. Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan laboratoriya mashg ulotlari. O quv ʻ ʻ qo llanma. - Samarqanda ʻ . - 2020 yil . - 186 bet. V. Махмудов Э., Г. Ким. Возрастная физиология и основы гигиены Ташкент,2007. VI. Махмудов Э.,Алламуродов Ш. Возрастная физиология. Ташкент, 2006. Qo shimcha adabiyotlar: ʻ  Хрипкова А.Г. , Антропова М.В ., Фарбер Д.А . Возрастная физиологии . - M .: Просве щение, 1990. - 320 с.  Клемешева Л.С., Алматов К.Т., Матчанов А.Т. Возрастная физиологии . – T. 2002.  Francis M. Walters, A.M. Physiology and hygiene. D.C. Heath and Co. – Publishers. 2005  Davies D. Child development A Practitioner's Guide// The Guilfordpress. NewYork. –2010.- 494 p. Axborot manbalari (saytlar):  http://bakumedinfo.com/index .  http://bio.olymp.mioo.ru/course/view.php?id=13  http://www.bio.bsu.by/physioha/kursy.html  http://www.fiziolog.ru/  www . ziyonet E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !

MAVZU: MARKAZIY ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI .

REJA 1. Ма rkaziy asab tizimi haqida ma’lumot 2. Orqa miya tuzilishi va yoshga oid xususiyatlari 3. Bosh miya va uning qismlari

Nervning tuzilishi. Asab tizimi neyronlar deb ataluvchi nerv hujayralaridan iborat. Neyron nerv hujayrasining tanasi va hujayra o’simtalaridan iborat. Nerv hujayrasining o’siklari ikki xil bo’ladi: a) kalta, sershox o’siklar – dendritlar va b) juda uzun o’sik – akson. Akson markaziy asab tizimidan to ishlovchi organgacha boradi. Nihoyat, nervlarning uchlarida oxirgi apparatlar deb ataluvchi maxsus tuzilmalar yoki retseptorlar ham bor. Oxirgi apparatlar nerv tolasini muskul, bez yoki boshqa organlar bilan bog’laydi. Retseptorlar markazga intiluvchi nervlarning ta’sirotini sezuvchi uchlaridir. Kalta o’siklar – dendritlar ayrim nerv hujayralarini bir-biriga bog’laydi va markaziy asab tizimidan tashqariga chiqmaydi. Juda uzun o’sik, ya’ni akson esa, bosh miyadan yoki orqa miyadan, ishlovchi organgacha boradi. Organizmda ko’radigan nervlarimiz qo’zg’alishi markaziy asab tizimiga o’tkazadigan yoki markaziy asab tizimidan gavdaning turli qismlariga o’tkazadigan aksonlardan iborat.

NEYRONNING TUZILISHI VA UNING A’ZOLARI. • 1-sezuvchi (sensor) neyron, • 2-aksek, • 3-dendrit, • 4-sinaps, • 5-kapillyar, • 6-astrosit (gliya), • 7-neyron to’ri, • 8-aksek, • 9-oligodendrosit, • 10-miyelin parda, • 11-sinaps, • 12-harakatlantiruvchi (motor) neyron.

Asab tizimi ikki qismdan iborat: markaziy va periferik asab tizimi. Markaziy nerv tizimiga bosh va orqa miya kiradi. Markaziy asab tizimining segmentar, ya’ni quyi qismiga orqa miya va bosh miyaning pastki qismlari, ya’ni uzunchoq miya, Varoliy ko‘prigi, o‘rta va oraliq miya hamda miyacha kiradi. Markaziy asab tizimining yuqori, ya’ni segment usti qismiga bosh miya yarim sharlari va ularning po‘stloq qismi kiradi. Periferik asab tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi, harakatlantiruvchi asab tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar hamda umurtqa pog‘onasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunchalari kiradi. Bajaradigan vazifasiga ko‘ra, ham asab tizimi ikki qismga bo‘linadi: somatik va vegetativ asab tizimi. Somatik asab tizimi odam tanasining sezgi organlari, skelet muskullari ishini boshqarsa, vegetativ asab tizimi ichki organlar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish va oshqozon hamda ichki sekretsiya bezlari) ishini boshqaradi. Nervlar qo‘zg‘alishni qay tomonga o‘tkazishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi. Bir guruh nervlar qo‘zg‘alishni markaziy asab tizimidan ishlovchi organlarga o‘tkazadi. Ular xarakatlantiruvchi nervlar deb ataladi. Ikkinchi guruh nervlar ko‘zg‘alishni tanamizninig turli qismlaridan va turli organlardan markaziy asab tizimiga o‘tkazadi. Ular birinchi guruh nervlardan farq qilib, sezuvchi nervlar deb ataladi.

Похожие

O‘simliklar fiziologiyasi
Markaziy Osiyo
Aylana. Markaziy burchak
Markaziy Osiyo mamlakatlari
Markaziy Osiyo xalqlari