MIKOLOGIYA. XITRIDIOMITSETLAR

◦ Mik ol ogiy a  (yun. mykes — zamburugʻ va ...logiya) — botanikanmj bir boʻlimi. Zamburugʻlarnint morfologiya, sistematika, biologiya, fiziologiya, biokimyo, ekologiya, geogr., filogeni-yasi, shuningdek, ularning tabiatda va odam hayotidagi ahamiyatini oʻrganadi. M. fitopatologiya (oʻsimliklardagi kasalliklarning koʻpini fitopatogen zamburugʻlar qoʻzgʻatadi), tibbiyot, veterinariya (koʻp parazit zamburugʻlar odam va hayvonlarda turli kasalliklar, mas, dermatomikozlar, mikotoksikozlarni qoʻzgʻatadi) va boshqa bilan bogʻliq. ◦ Zamburugʻlar haqidagi maʼlumotlar qadimdan maʼlum. Mac, milodiy 1-asrda qadimgi yunon olimi Pliniy Katta zamburugʻlarning daraxt poyalari va toʻnkalarda rivojlanishini yozib, ularni tasniflashga harakat qilgan. 1578-yil golland botanigi K. Klauzius 221 zamburugʻning rang tasviri berilgan atlas chiqargan edi. ◦ Odatda, M.ning rivojlanishi 3 davrga ajratiladi. Birinchi davr 19-asrning oʻrtalarigacha davom etgan. Bu davrda har xil zamburugʻlarni tasvirlash va tasniflashga urinishlar boʻlgan. Ikkinchi davrda (19-asrning oʻrtasidan oxirigacha) zamburugʻlar sistematikasiga oid ishlar bilan birga ularning ontogenezi va filogenezi ham oʻrganilgan. 

◦ Bu davrda fransuz olimlari aka-uka L. va Sh. Tyulanlar unshudring, zang va qorakuya zamburugʻlardagi pleomorfizm hodisasini, yaʼni bir tur zamburugʻda turli xilda spora hosil boʻlishini anikdashdi (shu sababli, bu zamburugʻlar dastlab alohida turga ajratilgan). Nemis botanigi A. de Bari parazit zamburugʻlarni eksperimental oʻrganish, uning shogirdlari saprofit zam-burugʻlarni ekish metodikasini ishlab chiqdilar. Rossiyada M. S. Voroninning parazit zamburugʻlar ustida qilgan ishlari muhim ahamiyat kasb etdi. Uchinchi — yangi davrda zamburugʻlar fiziologiyasi va biokimyosi rivojlantiriladi. Nemis olimi G. Klebsning zam-burugʻlar ontogenezi ustidagi ishlari katta rol oʻynadi. M.da sitologik usul keng joriy qilindi. Zang zamburugʻlar morfologiyasi, sitologiyasi, ularning parazit zamburugʻlar bilan oʻzaro aloqalari hamda parazit zamburugʻlar va ular bilan kasallangan oʻsimliklar fiziologiyasi chuqur oʻrganildi. Zamburugʻlar, ayniqsa, aktinomitsetlar rolining oshishi tufayli koʻp mamlakatlarda, shuningdek, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Botanika ilmiy-ishlab chiqarish markazi lab.larida ularni oʻrganish keng yoʻlga qoʻyildi. [1]

Zamburugʻlar ◦ Zamburugʻl ar  (Fungi yoki Mycetes) — eukariot organizmlar dunyosi (bulimi). Tayyor organik moddalar hisobiga yashaydi, yaʼni geterotrof organizm hisoblanadi. Odatda oʻsimliklarda, tuproqda, suvda, hayvonlarda yoki ularning qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga qarab parazit va saprofitga boʻlinadi. Ularning odamlar va hayvonlar uchun zararli va foydali yuz mingdan ortiq turi uchraydi. Z. haqidagi fan mikologiya deb ataladi. Tuzilishi. Ko'pchilik Z.ning (baʼzi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi mitseliy kurinishida, yaʼni oziklanish substrati sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan oʻsadigan ingichka ipcha — gifalardan iborat. Koʻpayishi. vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) koʻpayadi. Vegetativ koʻpayish mitseliy ipchalarining boʻlinishi yoki sklerotsiyalar bilan amalga oshadi. Bu boʻlakchalar har xil yoʻl bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi mitseliysi hosil boʻladi. Jinssiz koʻpayish mitseliyning maxsus shoxchalarida xreil boʻladigan sporalar orqali roʻy beradi.

◦ Baʼzi 3. hasharotlar sonini hamda kasallik tugʻdiruvchi (patogen) 3. rivojini susaytirishda ijobiy ahamiyatga ega. Vertitsillyoz soʻlishni qoʻzgʻatuvchi 3. kushandasi (3. — antagonist)ga Trichoderma Iignoram Hars., Aspergilius sp., Penicillim sp. va b. kiradi. ◦ 3. tuprokda bakteriyalar, aktinomitsetlar va mikroorganizmlar bilan birgalikda organik moddalarni parchalab, sanitarlik vazifasini bajaradi va tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi.