logo

O’rta asrlarda yevropa fani

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1881.9716796875 KB
“ O’RTA ASRLARDA Y EVROPA 
FAN I” RE J A:
•
  O‘rta asrlar haqida umumiy tushuncha
•
  Ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada fan
•
Yevropada rivojlangan o‘rta asrlarda fan ravnaqi
•
G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri O‘RTA ASRLAR HAQIDA UMUMIY 
TUSHUNCHA
•
O‘rta asrlar o‘zidan oldingi ijtimoiy taraqqiyot darajasi jihatidan, ya’ni siyosiy boshqarish 
tizimida, mulkchilik shakllarida, ishlab chiqarish usullari va kuchlarining bilim darajasida, 
hayotning madaniy saviyasida, fan-texnika taraqqiyotida va fanning rivojlanishi va 
yo‘nalishlarida tubdan farq qiladi.
O‘rta asrlar tarixining davlat, jamiyat va madaniy taraqqiyotida ikki asosiy bosqichni sezish 
mumkin, ular ilk o‘rta asrlar,(V asr oxirlaridan – XI o‘rtalariga qadar) o‘rta asrlarning ravnaq 
topgan davri (XI asr o‘rtalaridan – XV asr oxiriga qadar)dan iboratdir. Ana shu bosqichlarda 
fan ham o‘ziga xos iz qoldirgan, ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan va keyingi 
bosqichlar rivojiga salmoqli hissa qo‘shga n  davr sanaladi. ILK O‘RTA ASRLARDA G‘ARBIY 
YEVROPADA FAN
•
  Turli ko‘rinishlardagi to‘siqlarga qaramasdan fan bu davrda o‘zidan oldingi davrlarga 
nisbatan ancha ilgarilab ketganligini e’tirof etish mumkin. Ilm-fanning rivojlanishi ko‘proq 
ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan zaruriyat va ijtimoiy taraqqiyotga intilishdan kelib 
chiqadi. Vizantiya imperiyasida imperator Yustinian I (527-565 yy.) xukmronligi davrida 
juda ko‘plab jamoat binolari qurildi. Ilk Vizantiya arxitekturasi orasida eng muhimi 532-537 
yillarda qurilgan avliyo Sofiya ibodatxonasi arxitektura san’atining yuksak namunasidir. 
Bunda hashamatli badiiy yodgorlik qurilishi jarayoni orqali arxitekturaga doir o‘nlab 
fanlarning rivojlanayotganligini ko‘rish mumkin.  AVLIYO SOFIYA IBODATXONASI RIVOJLANGAN O‘RTA ASRLAR DAVRI 
FANI VA G‘ARBIY YEVROPA UYG‘ONISHI
•
O ‘rta asrlarning ravnaq topgan davri XI-XV asrlarga to‘g‘ri kelgan bo‘lib, bu davrda feodal 
ishlab chiqarish munosabatlari to‘la rivojlanibgina qolmay, balki fan sohalarining va ular 
ilmiy markazlari kengayib, mukammallashib borishi bilan xarakterlidir.
•
Shaharlarning kengayishi, xokimiyat boshqaruvida bilimli kishilarning zaruriyati tajriba 
bilimlari va yangidan-yangi aniq fanlarning shakllanishiga, cherkov ta’limoti bilimlaridan 
ajralib chiqishiga yo‘l ocha boshladi.
•
Ilmiy bilim o‘chog‘i bo‘lgan oliy maktablar - universitetlar Yevropada XII asrdan paydo 
bo‘la boshladi.   •
Universitetlar dastavval mashxur o‘qituvchilar bo‘lgan shaharlarda vujudga kelgan.
Universitetlarda darslar lotin tilida olib borilib, unda mamlakatning turli shahar va qishloqlaridan kelgan 
bilimdonlar hamda o‘zga mamlakatlardan kelgan bilimga chanqoq kishilar taxsil uchun kelishlari mumkin 
edi.
•
Shaharda yashovchi «kelgindilar» maxalliy axoli bilan bo‘ladigan nizo-janjallarda shahar sudining 
yordamiga umid qila olmasdilar. Shuning uchun studentlar, (bu suz lotincha «studere», ya’ni «qunt bilan 
o‘qish» degan ma’noni anglatadi) ham, o‘qituvchilar ham «universitet» deb atalmish ittifoqqa birlashdilar. 
Universitetlar shahar ma’murlariga  qarshi kurash ol ib borib , o‘zini-o‘zi boshqarish huquqini olganlar.
•
Universitet fan o‘qituvchilari esa o‘zlarining ayrim-ayrim birlashmalarini tuzib, fakultetlarni tashkil etib, 
har qaysisiga bir dekan boshchilik qilgan, o‘qituvchilar va talabalar birgalikda universitet boshlig‘i-
rektorni saylaganlar. Shu tariqa o‘quv ilmiy markazi tashkiliy jihatdan shakllantirilgan. GARVARD UNIVERSITETI •
Oliy maktab dastlabki paytda (Studia generalia) «umumiy fanlar» deb atalgan, keyinchalik 
bu nomni boshqa bir atama - universitet so‘zi surib chiqargan. Parij universiteti Fransiya 
qiroli Filipp II davri (1180-1223 yy.)da, 1200 yilda uning Sorbonna huquqlari to‘g‘risidagi 
yorlig‘i bilan uzil-kesil rasmiylashgan. Ammo Italiyaning oliy maktablari - Rim huquqiga 
ixtisoslashgan Bolonya yuridik maktabi va Salerno meditsina maktabi ancha ilgari, XI 
asrdayoq universitetlarning Angliyada XIII asrda ta’sis etilgan Oksford va Kembridj 
universitetlari, Ispaniyadagi Salaman va Italiyadagi Neapol universitetlari Yevropadagi eng 
qadimgi universitetlar hisoblanadi. XIV asrda Markaziy Yevropada Praga, Krakov, 
Geydelberg, Erfurt, Kyol’n shaharlarida universitetlar tashkil qilindi. 1500 yilga kelib 
Yevropada universitetlarning soni 65 taga yetdi. GEYDELBERG UNIVERSITETI G‘ARBIY  Y EVROPADA UYG‘ONISH DAVRI
•
XIII-VIV asrlardayoq «Uyg’onish davri» 
namoyondalaridan biri mashhur italyan 
shoiri, italiya adabiy tilining tuzilishiga katta 
hissa qo’shgan Dante Aligyeri (1265-1321) 
yashagan va ijod qilgan edi. Uning mashhur 
uch qismdan iborat (Ilohiy komediya) 
«Bojestvennaya komediya» nomli poemasida 
jannat va do’zaxga sayohat qilinadi. Dante 
o’rta asrning oxirgi va yangi zamonning 
birinchi shoirlaridan hisoblanadi, shuningdek, 
Dante falsafa va siyosat bilan ham 
shug’ullangan. UILYAM SHEKSPIR
(1564-1616)
•
mashhur ingliz dramaturgi. Uning 
tragediyalar, komediyalar va 
drammalardan iborat 37 ta mashhur 
asarlari butun dunyo teatrlari sahnalarini 
zabt etdi. Shekspir o’zining «Gamlet», 
«Otello», «Qirol Lir», «Romeo va 
Julyetta» va boshqa tragediyalarida 
insonning ulug’ligini, u barcha olamning 
ko’rki – ekanligini xitob qiladi. Shekspir 
feodal tuzumining yovuzligini tanqid qilib, 
uning hatto inson his-tuyg’ulari, 
muhabbatiga ham aralashayotganini o’z 
asarlarida yoritib beradi. •
Uyg’onish davrida tasviriy san’at, rassomlik, haykaltaroshlik, me’morchilik yuksak darajada 
rivojlanib, o’tgan o’rta asrlar san’atidan o’zining realiyligi, hayotiyligi va insoniyligi bilan farq 
qilardi. Florensiya shahri – butun Italiyaning madaniy markazi bo’lib, bu yerda Uyg’onish davri 
arxitekturasi vujudga kelgan edi va keyinchalik bu yangi tendensiya butun Italiya bo’ylab so’ngra 
boshqa mamlakatlarga ham yoyilgan edi. LEONARDA DA VINCHI 
(1452-1519) 
•
Italiyadagi Uyg’onish davrining eng buyuk 
arboblaridan biri edi. U rassom, haykaltorosh, 
me’mor, injener-ixtirochi, muzikachi va shoir 
bo’lsada, ammo rassomlik uning asosiy san’at 
turi hisoblanardi. Bu yerda u ayniqsa katta 
yutuqlarga erishdi. Buning isboti bo’lgan 
uning qalamiga mansub 1483-1494 yillarda 
ishlangan «Madonna v skalax», «Taynaya 
vecherya» (1495-1497), taxminan 1503 yilda 
ishlangan Mona Liza (yoki Jokonda) kabi 
asarlari butun dunyoga mashhur. Leonarda 
genial rassom bo’libgina qolmay, balki san’at 
nazariyasi bilan ham shug’ullangan.  UYG’ONISH DAVRI INSONIYATGA YANA BIR QANCHA 
BUYUK VA AJOYIB ARBOBLARNI YETKAZIB BERDI
Mikelandjelo Buonarroti (1475-1564) edi. Uning mashhur 
«Dovud» haykali marmartoshdan yasalgan bo’lib, uning 
balandligi 5,5 metr edi. Mikelandjelo Rimdagi avliyo Pyotr 
soborini qurishda qatnashadi. U soborning juda katta 
gumbazi loyihasini tuzadi. Rafael Santi (1483-1520) edi. U dastlab Florensiyada yashab ijod 
qildi. So’ngra Rimga taklif qilinib, avliyo Pyotr soborini qurishga 
rahbarlik qildi. Rafaelning eng mashhur rasmlaridan biri bu 
«Sikstin madonnasidir». E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

“ O’RTA ASRLARDA Y EVROPA FAN I”

RE J A: • O‘rta asrlar haqida umumiy tushuncha • Ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada fan • Yevropada rivojlangan o‘rta asrlarda fan ravnaqi • G‘arbiy Yevropada Uyg‘onish davri

O‘RTA ASRLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA • O‘rta asrlar o‘zidan oldingi ijtimoiy taraqqiyot darajasi jihatidan, ya’ni siyosiy boshqarish tizimida, mulkchilik shakllarida, ishlab chiqarish usullari va kuchlarining bilim darajasida, hayotning madaniy saviyasida, fan-texnika taraqqiyotida va fanning rivojlanishi va yo‘nalishlarida tubdan farq qiladi. O‘rta asrlar tarixining davlat, jamiyat va madaniy taraqqiyotida ikki asosiy bosqichni sezish mumkin, ular ilk o‘rta asrlar,(V asr oxirlaridan – XI o‘rtalariga qadar) o‘rta asrlarning ravnaq topgan davri (XI asr o‘rtalaridan – XV asr oxiriga qadar)dan iboratdir. Ana shu bosqichlarda fan ham o‘ziga xos iz qoldirgan, ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan va keyingi bosqichlar rivojiga salmoqli hissa qo‘shga n davr sanaladi.

ILK O‘RTA ASRLARDA G‘ARBIY YEVROPADA FAN • Turli ko‘rinishlardagi to‘siqlarga qaramasdan fan bu davrda o‘zidan oldingi davrlarga nisbatan ancha ilgarilab ketganligini e’tirof etish mumkin. Ilm-fanning rivojlanishi ko‘proq ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan zaruriyat va ijtimoiy taraqqiyotga intilishdan kelib chiqadi. Vizantiya imperiyasida imperator Yustinian I (527-565 yy.) xukmronligi davrida juda ko‘plab jamoat binolari qurildi. Ilk Vizantiya arxitekturasi orasida eng muhimi 532-537 yillarda qurilgan avliyo Sofiya ibodatxonasi arxitektura san’atining yuksak namunasidir. Bunda hashamatli badiiy yodgorlik qurilishi jarayoni orqali arxitekturaga doir o‘nlab fanlarning rivojlanayotganligini ko‘rish mumkin.

AVLIYO SOFIYA IBODATXONASI